ZIWAN DE TAYÊ QAYDEYÊ MUHÎMÎ

Enê serranê peyînan de zaf kesî wazenê kirdkî (kirmanckî, zazakî, dimilkî) binusnê û nusnenê zî. Feqet qismêko muhîm qalib, îbare û cumleyan xelet nusnenê. Ez behsê formê çekuyan/kelîmeyan nêkena. Helbet formê çekuyan zî muhîm o. La ancî zî ez bi xwu nêvana wa her kes îllah-lîlah formê ke Grûba Xebate ya Vateyî sey standard qebûl kerdê bişixulno. Formo standard yew proses o, vera-vera merdim museno, ci rê zeman lazim o, hemelnayiş lazım o. Yanî ez nêvana wa her kes îlahîm vajo "nan, ziwan, vewre…" Eşkenê sey fekê dewa xwu vajê "no/nû, zon/zûn/zan, vori" zî. Feqet qaydeyê ziwanî estê! Gereka merdim înan esla nêxeripno.

Eke ma qaydeyanê ziwanê xwu bixeripnin, ziwan a game herimîyeno. Û çi heyf ke zaf kesî qaydeyanê ziwanî xeripnenê, xelet şixulnenê.

Zafê kurmancanê ma enê serranê peyînan qaydeyê eslî yê kurmancî herimnayê, ziwanêko naylon viraşto. Ha aseno ke tayê kirdê ma zî vera-vera rêça kurmancan de şinê! Ez hêvîdar a ke kirdê ma kirdkî nêherimnê.

Çend nimûneyê ke ez zaf raştê înan yena:

1) "bêheq"

Seba ke ez Zazakî.Net de biweşanî mi rê yew nuşte amebi. Nuştoxî mîyanê nenugan de yew cumle neqil kerdbî, dima zî vatbi "La Voltaire zaf zî bêheq nîyo."

Mi ena cumle fam nêkerde. Mi hişê xwu de tercumeyê tirkî kerde; winî vejîya: "Ama Voltaire çok da ücretsiz değildir."

Çimkî "bêheq" kirdkî de yeno manaya "ücretsiz"ê tirkî. Mesela, şarê ma vano "Ez to rê bêheq şixulîyena." Yan zî vanê "Ez barê to bêheq bena."

Dima mi texmîn kerd ke waşto vajo "La Voltaire zaf zî neheq nîyo."

Zafê nuştoxanê ma seba ke ferqê "neheq" û "bêheq"î nêzanê, vanê qey "bêheq" "haksız"ê tirkî yo.

2) "bîla heq"

Eno îbare kirdkî de yeno manaya "gereksiz yere" yan zî "haksız yere". Mesela, vanê "Ti bîla heq ameyî!" Yanî "Gereksiz yere geldin."

Ancî, vanê "To bîla heq da piro." Yanî "Haksiz yere vurdun/dövdün."

3) "heq"

Ena çekuye ziwanê ma de manaya "hak", "haklı" û "ücret"ê tirkî de ya.

Mesela, vanê "To heqê mi werd!" Yanî "Hakkımı yedin!"

Vanê "Ma cemat ronin, heq û neheq vejêno meydan." Yanî "Divan kuralım, haklı haksız çıkar ortaya!"

Ancî vanê "To kitab girewt la heqê ci nêda!" Yanî "Kitabı aldın ama ücretini vermedin!"

Hîna zaf fekê Dêrsimî de sey nameyê taybetî "Heq" manaya Homayî de zî vajîyeno.

4) "heqdar"

Ena çekuya pêrabestîye yena manaya "haklı"yê tirkî.

Kurmanc û soranê ma çekuyanê erebkî ra hesnêkenê, coka herinda "heq" de "maf" îcad kerdo. Vanê "mafdar".

5) "neheq"

Ena çekuya pêrabestîye manaya "haksız"ê tirkî de ya. Vanê "Homa heqê neheqan ra vejîyo!" Yanî "Allah haksızların cezasını versin!"

6) "neheqî"

Ena çekuya pêrabestîye zî yena manaya "haksızlık"ê tirkî. Vanê "Neheqî meke!" Yanî "Haksızlık yapma/etme!"

Xulasa, prefîksê "bê-" zafê cayan de teqabulê sufîksê "-sız"ê tirkî bikero zî, ziwanê ma de çekuya "bêheq" tena yena manaya "ücretsiz"î.

Kesê ke enê teferuatan baş nêzanê û kirdkî nusenê, zafê cumle û îfadeyê înan xelet ê. Coka merdim fam nêkeno ke vanê se.

Mesela, eke merdim mentiq û eqlê kirdkî ra bêxeber bo, tenya hetê gramer û îmla ra biewnîyo cumleya "La Voltaire zaf zî bêheq nîyo" ra, tede xeletîyêk nêvîneno. Labelê xeletîyêka eslî ya zaf muhîme tede esta, manaya ke nuştox wazeno bido, nêbîya. Nika ma tirkî de vajin "Ama Voltaire çok da ücretsiz değildir" beno?

7) "bê zehmet"

Zaf nuştoxî estê, heta êyê ke kitabê înan weşanîyayê zî, mi rê wina nuşto: "To rê bê zehmet cewab bide." Yanî wazeno vajo, "Sana zahmet olmazsa cevapla".

La kirdkî de bi eno qayde yew qalib çin o, "bêzehmet" tirkî de yeno manaya "zahmetsiz". Eke ma tercumeyê tirkî bikin, winî beno: "Sana zahmetsiz cevapla." Kirdkî de merdim vano: "To rê zehmet nêbo cewab bide."

8) "xo bi xo va"

Zaf kesî vanê "Mi xo bi xo va / Ez xo bi xo fikirîyaya…"

Seba ke bi tirkî fikirîyenê, vanê qey înan vato: "Ben kendi kendime dedim / Ben kendi kendime düşündüm…" La raşta ci, seke vajê: "Ben kendiliğimden dedim / Ben kendiliğimden düşündüm…" Kirdkî de merdim vano: "Mi xwu rê va / Ez xwu rê fikirîyaya…"

9) "bi xêr/xeyr bo"

Eno îbare zî seba "Hayırlı olsun"ê tirkî yeno vatiş. Labelê kirdkî de gama ke ma vajê "Wa bi xeyr bo", tirkî de yeno manaya "Hayırlısı". Qalibê "xeyrî ser" zî yeno manaya "Hayırlısıyla". "Hayırlı olsun"ê tirkî kirdkî de sey "xeyrin bo" yeno vatiş. Heta vanê "bimbarek bo" zî. Her di zî estê.

Tu ziwan bi kelîmeyan nêbeno ziwan, ziwan esas bi enê hawa qaydeyanê xwu, bi sîstem yan zî sîstemanê xwu beno ziwan. Helbet formê kelîmeyan yan zî kelîmeyê eslî yê ziwanî zaf muhîm ê. Heta ke kelîmeya eslî bibo gereka ma a xerîbe nêşixulnin. Mesela, herinda "Ber bigîre" de ma nêvajin "Qapî qapamîş bike". La gereka ma kelîmeyan ra ver, qaydeyanê ziwanê xwu muhafeze bikin û ziwanê xwu xisûsîyetê ey gore qisey bikin, binusnin. Ziwan de çiyo muhîm qayde û sîstem o.