Ziwanê Kurdkî û Edebîyatê Kurdkî

Îsmaîl Beşîkçî

Çîyo ke edebîyatî weye keno, ziwan o. Çîyo ke ziwanî dewlemend keno, edebîyat o. Mîyanê ziwan û edebîyatî de têkilîyêka zaf pête esta. Kam gama ke ziwanê kurdkî û edebîyatê kurdkî mewzûyê behsî bo zî na têkilî wina ya.

Boyax çin bo resm nêbeno. Veng çin bo muzîk nêvirazîyeno. No nîşan dano ke malzemeyê bingeyîn ê resmî boyax o, malzemeyê bingeyin ê muzîkî zî veng o. Merdim şêno vajo ke malzemeyê bingeyîn yê heykelî zî kerre yo. Malzemeyê bingeyîn ê edebîyatî zî ziwan o. Senî ke boyax çin bo resm nêvirazîyêno, veng çin bo muzîk nêvirazîyêno, kerre çin bo heykel nêvirazîyêno, bi no qayde, eke ziwan çin bo edebîyat zî nêvirazîyêno, nêno fikirîyayîş. Ewro înanê ke ziwanê tirkî dewlemend kerdo, Dezgeyê Ziwanê Tirkî (TDK) ra vêşêr nuştoxê sey Nazim Hîkmet, Orhan Kemal, Yaşar Kemal, Çetîn Altan, Vedat Turkalî yê. Nê hetî ra qatqiya nuştoxanê kurdan ê ke bi kurdkî nusenî seba ziwanê kurdkî zaf gird a. Nê hetî ra nuşteyê Mehemed Emîn Bozarslanî, yê Mehemed Uzunî, yê Firat Cewerî, yê Malmîsanijî, yê Roşan Lezginî… muhîm ê.

Kovara Nûdemî 1992 de dest bi weşane kerd. Nûdem Swêd de çape ro ginayne la her sehaya ke kurdî tede ciwîyenê rê şawîyayne. Des serrî bi întîzam weşanîya. Nûdemo ke Firat Cewerî îdare kerdêne averşîyayîşê fehmê ziwanê kurdkî, fehmê edebîyatê kurdkî, fehmê alfabeya kurdkî de qatqiyê zaf girdî kerdî. Xebatê Nûdemî yê tercumeyî zî bîy. Xo rê kerdibi amanc ke edebîyatê cîhanî ra eseranê muhîman, nuşteyanê muhîman tercumeyê kurdkî bikero. Na lebate de, domkerdişê xebata tercumeyî de zaf fayde esto. Tercumekerdişê eseranê bingeyînan yê edebîyatê cîhanî averşîyayîşê kurdkî de do rolêko muhîm kaybikero. No bîyayîşêko musbet o ke Weşanxaneyê Dozî eserê Orhan Pamukî Navê Min Sor e, eserê Cervantesî Don Kîşot ro kitabxaneyê kurdkî zêdnay. Nê hetî ra lebata tercumekerdişê “Edebîyatê Cîhanî ra Se Eser” yê Weşanxaneyê Lîsî ke Dîyarbekir de yo, erjêna ke merdim bala xo bido ser.                 

Eke nuştox û mutefekirê sey Homeros, Îbn Xaldun, Shakespeare, Cervantes, Moliere, Montaigne, Honere de Balzac, Victor Hugo, Goethe, Henrich Heine, Dostoyevsky, Tolstoy, Turgenyev, Gogol, Gançarov, Gustave Flaubert, Stendhal, Charles Dickens, Knut Hamsun, Henrik İbsen, Marcel Proust, Oscar Wilde, Jack London, Ednest Hemingway, Tagore, Willaam Faulkner, John Steinbeck, Şolohov, Gabriel Garcia Marquezî tercumeyê kurdkî bibê do ziwanê kurdan dewlemend bikerê.

Nuştoxê kurdî ke bi tirkî nusenê

Nuştoxê kurdî ke bi tirkî nusenê, zaf ê. Zaf muhîm o ke nê zî tercumeyê kurdkî bibê. Roman û şîîrê nuştoxanê sey Yaşar Kemal, Ehmed Arif, Orhan Kotan, Yilmaz Guney, Hesen Bildirici û Metîn Aktaşî ganî açarnîyê kurdkî ser. Tayê şîîrê Ehmed Arifî û yê Orhan Kotanî tercumeyê kurdkî bîyê. La sey şexsî ez rast ro ci nêameya ke nê şîîrî bi kurdkî wanîyayê. Nedîm Baranî şewê ke hepsxane de virazîyayne de hertim şîîra destankî ya Orhan Kotanî bi sernameyê “Halkların Kardeşliği Adına” ke kitabê ey Bakıyorum Dünyaya de bî, wendêne. La ez ro ci rast nêameya ke kesî kurdkîya aye wendo. Tercumeyêko newe yê kitabê Ehmed Arifî virazîyayo. Merdim şêno vajo ke tercumeyêko mukemmel o. Ganî tercumeyê neweyî yê Orhan Kotanî zî virazîyê.

Ehmed Arifî (1927 - 1991) qitayanê hîrinan, yê çarînan de hîs û fikrê xo yê derheqê kurdan de bi xemgînî îfade kerdêne. La kombîyayîşanê ke rayaumûmîye rê akerde yê de, çapemenîye de, nê çîyan îfadekerdiş ra xo dûrî dayne. Mi kek Ehmed serra 1974-75 de Anqara de Zafer Pasaji de, dikanê kitabroşîye yê Umît Firatî Bariş Kitabevi de şinasna. Dima, ma mekananê cîya-cîyan de, wextanê cîya-cîyayan de pîya mendî. Ey şîîrê xo zerrî ra wendêne. Bi tirkî wendêne. Rarey kurdêko şikite, rarey kurdêko şidênaye bi. Kitabê ey Hasretinden Prangalar Eskittim Cem Yayinevi “Rêza Şaîranê Tirkan” de weşanayne. Kek Ehmedî vera na kerdene de nêvatê “Ez şaîrêko kurd a” û reaksîyon nîşan nêdayne. Derheqê nê babetan de ma qisey nêkerdêne.

Orhan Kotan (1944 - 1998) zî şaîrêko kurd, mutefekirêko kurd bi ke tirkî nuştêne. Orhan Kotan, bi fikr û hîsanê xo kurdêk bi. Çapemenîye de, kombîyayîşanê ke rayaumûmîye rê akerde yê de hertim fikr û hîsê xo îfade kerdêne. Cuya Orhan Kotanî de dewrê Komal-Rizgarî, Kurdîstan Pressî muhîm û serdest o. Ver bi peynîya cuya ey de dewrê Realîte Press ke 4-5 hûmarî bî zî esto. No dewr goreyê dewrê verênî, averê bîyayîş o. La dewro ke esas cuya Orhan Kotanî bellî keno, dewro verên o. Eserê ke Orhan Kotanî ra pey mendê, çîyê ke dewrê verênî ra pey mende yê. Helbet no dewro peyên zî çin nêhesibîyêno, merdim nêşêno bigîro bierzo. Labelê hîsî, fikrî, şeklê cîwîyayîşî, helwêste, xoverodayene, hîna vêşî teybetîyanê dewrê verênî nîşan dano. Tu kovara ke şaîranê tirkan ser o cigêrayîşan kena de ez rast ro ci nêameya ke Orhan Kotan sey “şaîrê tirkî” nîşan dîyîyayo. Mi qet nêdîyo ke tu antolojîyê şaîranê tirkan de ca dîyîyayo Orhan Kotanî.

Hesen Bildirici derheqê keyeyê xo û cuya xo ya Xelatî de malumatan dano. Gama ke kurdan ra yew kêna sey vêveke yena keyeyêkê tirkî, erjêno ke merdim bala xo bido ser, etud bikero ke no proses senî aver şino. Na babete de ganî ma biewnîyê rewşa cematkî ya vêveke ra. Eke keyeyêkê kurdî yê feqîrî ra yew kêna bibo vêveka keyeyêkê tirkî, na rewşe tesîrêkê lezgînî prosesê asîmîlasyonê vêveke ser o kena. Zaf nadir o ke keyeyêkê kurdî yo ke dorûverê xo de wayîrê nufûzî yo ra, yew eşîra kurde ra kênayêk bibo vêveka keyeyêkê tirkî yê feqîrî. Hetê cinî, eke hetê xal û xaltîyan ra hêzdar bo, vila bîyaye bo, asîmîlasyon eksê ey de aver şino.

Eke keyeyêkê tirkî yê pîlî ra, yan keyeyêkê tirkmanî yê pîlî ra yew kêna bibo vêveka keyeyêkê pîlî yê kurdî, mavajin ke, bibo vêveka eşîrêka kurdan ke dorûver de hêzdar a, no zî tesîrêk ke asîmîlasyonê kurdan rê rayîr virazeno keno. Keye seba ke vêveka xo ya tirke yan zî tirkmane reyde bido û bigîro, aye de têkilî rono, yanî seba ke ziwanê aye bimuso, lebatêka pête xerc keno. Zaf nadîr o ke keyeyêkê tirkî yê pîlî ra, yan eşîrêka tirkmane ya pîle ra yew kêna bibo vêveka keyeyêkê kurdî yê feqîrî. Beno ke sedemê cîya-cîya yê naye estbê. Na rewşe de asîmîlasyon eksê ey de aver şino.

Eke dadîya Hesen Bildirici emrêkê ciwanî de, gama ke hîna Hesen pitek bi nêmerdêne, beno ke Hesenî dadîya xo ra, keyeyê xalanê xo ra, xaltîyanê xo ra çîyê bigirewtêne. Hesen, hetê dadîya xo ra vêşêr qalê hetê babîyê xo, qalê apan û emikanê xo keno.

Seke mamosta Qadir Cangizbay tekîd keno û seke mamosta Mithet Sancar zî îşaret keno, ziwanê dayike, ziwanêko wina yo ke merdim bê ke bizano, bê ke ro ci haydar bo, bê ke seba musayîşî bi zanayîş bilebitîyo, xo rê xo musayo. Sey werdişê nanî, sey şimitişê awe. Di çimeyê muhîmî yê naye estê. Keye, têkilîyê dadî-domanî û kuçe, kuçe de têkilîyê domanî-embazanê xo reyde… (Mithet Sancar, Lisan Bizi Nasıl Böler, Taraf, 03 êlule 2009, r. 13) Ganî merdim ser o vindero ke Xelat de nufûsê mehlayan senî vila bîyo.

Nuştoxê kurdî ke bi tirkî nusenê averşîyayîşê kulturê kurdan de, averşîyayîşê kurdolojî de wayîrê cayêkê muhîmî yê. Eke nê nuştoxî tercumeyê kurdkî bibê, eşkera yo ke do edebîyatê kurdkî de averşîyayîşêko muhîm virazîyo. Prosesê netewe bîyene de rolêko gird yê tercumeyî esto. Eke edebîyatê cîhanî ra, cuya fikrî yê cîhanî ra eserê muhîmî tercumeyê kurdkî bibê, do seba averşîyayîşê kurdkî, seba dewlemend bîyayîşê cuya fikrî ya kurdan hol bibo. Ez nê qenaetî de ya ke tercumeyê şaîrê kurdî, nuştoxê kurdî yê ke bi tirkî nusenê, do qatqîyêka hîna girde seba kurdkî bikero.

Çend notî

Derheqê nuşteyo bi sernameyê “Edebîyatê Kurdan Ser o” de mi Roşan Lezgînî ra û Receb Maraşli ra mektubî girewtî. Peynîya nuşteyî de mi vatibi “Ganî kurdî bi nasnameyê xo yê eşkerayî binusî.” Roşan Lezgîn vera nê dîyayîşî de wina vano: “Roşan Lezgîn nameyê min ê kurdî yo. Nameyo ke dewlete nayo mi ra, ez qebul nêkena. Ez nameyê xo yê kurdî şuxilnena.” Nameyê sey Firat Cewerî, Roşan Lezgîn, Berzan Botî, Malmîsanij, Asa Zagrosî, Salih Agir Qoserî, Menîce Brusk goreyê qenaetê mi ra nameyê şinasnaye yê. Nê nameyî, seke Roşan Lezgîn zî vano, nameyê leqemî nîyê, nameyê esasî yê, nameyê kurdî yê…

Meselaya kurdan meselayêka zaf gird a. Çarekerdişê aye zaf erey kewto, seba ke erey kewto zî na mesela bîya zehmete. Serranê 1920ine de çare hîna asan bi. Serranê 1920ine de, dewrê Cemîyetê Miletan de, sey Îraq, Urdun, Filîstîn û Lubnanî yew zî mandaya (kolonîya) Kurdîstanî ronîyayne, meselayêka winasî hetanî roja ewroyî nêameyne. Wextêko 85 serran ra vêşêr de mesela alozîyaya, gênaya têmîyan ro. Hûmara yê ke bîyê mudaxilê mesala vêşî bîya. Nê heme çî benê faktorê ke çarekerdişê mesela zehmet kenê. A game, no proseso ke serranê 1920ine ra nat dom keno, yanî cêrakerdiş, parçekerdiş û parekerdişê kurdan û Kurdîstanî ganî bi termanê zanist, sîyaset û dîplomasî analîz bibo.

Gama ke mi va “Ganî kurdî bi nasnameyê xo yê eşkerayî binusî”, mi waştibi ke ez meselayêka teknîkî îşaret bikerî. Komputere, Înternet, bêguman wasitayê zaf bifayde yê. Bi lezgînî zêdîyayîşê îmkananê înformasyonî nuştoxê kurdî zî zêdnayî. No hol o. La xetereyêko winasî zî aver şino. Ganî no zî bala ma ra dûr nêbo. Qismêkê nuştoxan nameyanê leqeman şuxilnenê û ro nuştoxanê bînan heqaret kenê, înan tehqîr kenê. Eke bi nameyê xo yê eşkerayî binusî ez bawer nêkena ke wina bikerî. Kam gama ke merdimî xo binê nameyanê leqeman de binimnê şênê bikerî. Rexne, xo rexne kerdiş, helbet metodê zaf muhîm ê, metodê elzem ê… La heqaret kerdiş, tehqîr kerdiş, bi zanayîş nînan kerdiş, qebul nêbeno.

Hetanî ewro ma hertim nêşênayîşê ro domanan nameyanê kurdkî ronayîşî, qedexe bîyayîşê herfanê Q, W, X, Ê yê alfabeya kurdkî ser o qisey kerdêne. Nika êdî persêka winasî zî yena rojeve. Peynameyê sey Türk, Heptürk, Tümtürk, Türkoğlu, Öztürk, Cantürk, Türkyılmaz, Türkgücü, Türker, Türkeri hîna vêşî dîyîyenê bi kurdan. Hewna, name û peynameyê sey Kaya, Deniz, Yıldız, Toprak, Demir, Bulut, Işık, Güneş zî dîyîyenê. Na babetêka balkêş a, dadî û babî seba ke nameyanê kurdkî ro domananê xo ronê lebitîyênê, name û peynameyê ke dewlete dayê înan reyde problemêkê înan o ciddî çin o.

Selîm Çurukkaya û Aysel Çurukkaya mîlîtanê ke serranê 1990ine de mîyanê refê PKK de mucadele kerdêne bîy. Înan mucadeleyêko zaf fedakar û bi wefa dayêne. La nameyê ke dewlete dayê înan reyde problemê înan çin bîyo. PKK de problemê winasî çin ê… Fehmêko sey “Ez nameyê xo yê kurdî bigîra. Bi nameyê xo yê kurdî mucadele bika…” çin o. Selîm Çurukkaya û Aysel Çurukkaya nameyê kênaya xo Soma Ma Dîya ronaya. No yo, esas agêrayîşê kurdbîyene, agêrayîşê ver bi kakilê xo, agêrayîşê ver bi erjanê xo tîya dest pêkeno. Meselaya kurdan mesalayêka zaf gird a. Her ke merdim derheqê kurdan de hîna vêşî çîyan zano, museno, her ke problemî hafizaya merdimî de ca gênê, merdim ferq keno ke derheqê kurdan de çiqas tay çîyan zano.

Receb Maraşli nuşteyê xo yê ke mi rê şawito de vano, merdim şêno dewrê Osmanîyan de, dima zî dewrê komare de, ziwanê tirkî sey ziwanê îngilîzkî, fransizkî, spanyolkî sey ziwanêkê emperyalî name bikero, kurdê ke tirkî nusenî ganî na çarçewa de bîyerê hesibnayîş û ê zî çarçewaya edebîyatê kurdkî de hesab bibê. Vera nê fikrî de merdim şêno îtîrazêko winasî bikero: Nimûne, Brîtanya tu kolonîyê xo de ziwanê cayî înkar nêkerdî, verê xo nêda çinkerdişê înan. Bîlaeks, seba ke înan aver bibero enstîtuyî ronayî. Nimûne, serra 1858 de Hindîstan de Enstîtuyê Sanskrîtî hetê Brîtanya ra ronîya. La vera kurdan de, vera kurdkî de polîtîkaya bingeyêne yê Tirkîya polîtîkaya înkar û çinkerdişî ya. Kam gama ke ti tirkî binusî, ti na polîtîka erê kenî. (*)

09.09.2009

________________

Tirkî ra açarnayîş: Roşan Lezgîn

(*) No nuşte bi sernameyê “Kürt Dili ve Kürt Edebiyatı” keyepelê www.zazaki.net de weşanîyayo.