Ziwanê Sámî û Welatanê Skandînavya de Ziwananê Sámî de Perwerde

Sámî, mîyanê sînorê çar welatan de, yanî Norweç, Swêd, Fînlanda û Rûsya da komelêko cayî yo. Nufusê sámîyan texmînen pêro pîya dorê 100 hezarî de yo. Nînan ra teqrîben 60 hezarê xo Norweç de, 20 hezarê xo Swêd de, 9 hezarî Fînlanda û 2 hezarî zî mîyanê sînoranê Rûsya de yê. Sámî, bi giranîya xo qismê bakûrî yê nê welatan de ciwîyenê. No şar eynî famîlya ra çend tewirî ziwanan qisey keno û bi kulturê xo yo xas şaranê cîranan ra cîya yo. Nika hîrê welatanê Skandînavya da des ziwananê sámîyan ra panc heban de perwerde dîyeno û ziwanê sámî tayê wendegehan de yeno musnayene. Kildin sámî ke ziwananê sámî ra yew o, Rûsya de ancax hetanî sewîyeyêk yeno musnayene.

Eke merdim bi kilmîye behsê serebutanê ziwanî yê grûbanê sámîyan bikero, nîmeyê seserra newêsine ra hetanî nîmeyê seserra vîstine sámî, bi zanayîş, ge-ge zî bişîdet maruzê polîtîkayanê asîmîlasyonî mendê. Kultur û ziwanê sámîyan bi seserran xor ameyo dîyayîş, prîmîtîv ameyo hesibnayîş, wina fikirîyayê ke do nêeşkê xo vera cuya moderne de biseveknê (korumak) û netîce de do çin (yok) bibê. Digel nê nêzdîbîyayîşan, ancî zî kultur û ziwanê sámîyan lingan ser o mend. Nika hetêk ra vurîyayîşê kultur û ziwanî virazîyeno, heto bîn ra mucadeleyê ganekerdişê kultur û ziwanî dewam keno. Nê prosesî (süreç) de, hetê mucadeleyê bi neslê neweyî musnayîşê ziwanê sámî ra wendegehî rolêko gird kay kenê.

Yew demeyê şeştî serran ra vêşêr de komelê sámîyan û kulturê înan maruzê vurîyayîşanê girdan bîyê. Nê vurîyayîşî çarçewaya zihnîyet, malzeme û sosyalî de yê. Vurîyayîşan, eynî wext de muhîmîya ziwanî zî zêdnaya, helwêsta (tavır) polîtîke ya sámîyan hêzdar kerda. No, tewr sere de faydeyê xo naye rê bîyo ke pawitişê ziwan, kultur û tarzê cuya edetî ya sámîyan hêzdar kerdo û kerdo ke nê neqlê neslê neweyî bibê. Seba ke erdê sámîyan hetê dewletanê cîya-cîyayan ra pare bîyo, merdim nêeşkeno vajo ke sámîyan mucadeleyê xo de stratejîyêka hempare teqîb kerda. La sámîyê ke tabîyê sîstemê îdarî û kulturî yê çar dewletan ê, tayê wextan bi hawayêko rêxistinkerde (örgütlü), muşterek û bi stratejîyêka hemkare û paştgîre heqê xo pawitê.  

Modelê perwerdeyî ke mintiqaya sámîyan de tetbîq benê ra, xo rê kerdo hedef ke dibistane, wendegehê mîyanên, perwerdeyê meslekî, kolejan û unîversîteyan de ziwan, tarîx û taybetîyê kulturî yê sámîyan seba neslê neweyî bêrê neqlkerdiş. Demeyêko derg mintiqaya sámîyan de bi ziwanê sámî perwerde nêbîyo, bitaybetî serra 1970 ra pey Norweç, Swêd û Fînlanda de perwerdeyê sámîyan de dest pêkerdo ziwanê înan ameyo bikarardiş. La serranê verê naye de zî tayê ceribnayîşî virazîyayê. Derheqê sámîyan de ma bineyna biteferuat bala xo bidîm plankerdişê nê her hîrê welatanê Skandînavya ser.

Swêd

Swêd de derheqê perwerdeyê sámîyan de hîrê modelê cîya-cîyayî tetbîq benê. Nînan ra o yewin, şeş wendegehê sámîyan yê qijkekî ke bakur (kuzey) de yê. Yê diyin, modelê ke ziwanê dayîke sey derse yeno wendiş. Modelê hîrêyin zî wendegehanê ke samî nîyê de wendişê ziwanê sámîyan o.

Mintiqayê sámîyan ke tede gakovîyê renî (rengeyikleri) yenê weyekerdiş de wendegehê (okul) taybetî heme domananê (çocuklar) sámîyan rê akerde yê. Goreyê qanûnê perwerdeyî ra, domanê sámîyan eşkenê perwerdeyê xo yê mecburî wendegehanê sámîyan ke parçeyê wendegehanê dewlete yê de bigîrê. Wendegehê sámîyan hetê dewlete ra yenê îdarekerdiş û îdareyê mektebê sámîyan ke hetê Meclisê Sámîyan yê Swêdî ra ameyo wezîfedarkerdiş îdare benê. Wendegehanê sámîyan de perwerde bi ziwanê sámî û bi swêdkî dîyeno. Goreyê mufredatî ra, her wendekaro ke şino wendegehê sámîyan derheqê mîrasê kulturî yê sámîyan de beno wayîrê zanayîşî û meharetê xo yê bi ziwanê sámî qiseykerdiş, wendiş û nuştişî aver beno. Îdareyê wendegehan yê sámîyan eynî wext de wendegeh ra girêdaye perwerdeyê grûba domananê şeşserreyan ra zî mesul o. Hetta ke roja ewroyî de êdî wendegehanê verdibistanan (anaokulu) ke girêdayeyê wendegehan ê de bi ziwanê sámî kayî kay benê û fealîyetê bînî yenê kerdiş. Wendegehê sámîyan ke Swêd de yê, eke tena se ra panc-des (% 5-10) bi domananê sámîyan sînorkerde nêmanê û hûmara înan bêro zêdnayîş, ameye (gelecek) de do seba sámîyan zaf faydeyê xo estbo.

Modelê ke ziwanê dayîke yeno musnayîş, babetê mufredatî yewna ziwan de bêrê kerdiş zî ziwanê sámî sey dersa mecburî yeno musnayîş. Ziwanê sámî ke nê modelê perwerdeyî de ke hetanî serra 1976 ameyê bikarardiş, sey “ziwanê keyeyî” ameyêne namekerdiş. Ancax merdim şêno vajo ke nê modelî de tayê tenganeyî (sıkıntılar) estbî. Çunke goreyê qanûnî ra, eke yew wendekar biwazo ziwanê sámî de derse bigîro, ganî hetanî dereceyêk nê ziwanî bizano. Yanî domanê sámî ke nêzano ziwanê xo qisey bikero heqê ey çin o ke na derse bigîro. Ancî goreyê qanûnan ra, eke yew malimo ke eşkeno ziwanê sámî de derse bido peyda bikero, hema sinif akenê. Rîyê nê şertanê winasîyan ra no model zêdîyayîşê hûmara wendekaran rê beno manî (engel).

Tewirê hîrêyin yê perwerdeyê ziwanê sámî ra zî vanê “Perwerdeyê sámî yo butunkî (bütünsel Sámi eğitimi)”. Sedemê ney no bi ke, ziwan û kulturê sámîyan bingehê ke sámî nîyo ser o, û esasê xo de welato ke tede manenê de sey parçeyê perwerdeyê mecburî ameyêne dîyayîş. No model Swêd de tetbîq beno, welatanê bînan ke sámî tede yê de tetbîq nêbeno. Perwerdeyê sámî yo butunkî seba zafê wendekaranê ke bi yewna ziwan dest bi dibistane kerdo la dima ra sinifê 7. ra hetanî sinifê 9. perwerdeyê xo na rey wendegehanê sámîyan de dewam kenê. La ancî zî qismêko pîl yê perwerdeyê nê domanan bi swêdkî yeno dayîş. Heto bîn ra seba ke îdareyê wendegehanê sámîyan paştgîrîya madî nêdano hemeyê wendekaran coka wendekar biwazo beşdarê perwerdeyê sámî yo butunkî bibo beno ke nêeşko naye ra îstîfade bikero.

Nê hîrê tewir programê perwerdeyê sámî ke Swêd de yê ra rastîya xo de ancax % 20ê wendekaranê sámîyan îstîfade kenê. Çi heyf ke tenzîmkerdişê (düzenleme) derheqê perwerdeyê ziwanê sámî de serranê 1970an ra nat zêde nêvurîyayê û nîsbetê wendekaran de zî ferqêko muhîm nêvirazîyayo. La ancî zî telebê perwerdeyê bi ziwanê sámî serranê 1990an ra nat zêdîyayo. Domanê ke hetê etnîkî ra sámî yê la bi swêdkî perwerde vînenê ke perwerdeyê ganekerdişê ziwanî dîyeno înan, na yewe bîya sedem ke telebê perwerdeyê ziwanê sámî bizêdîyo.

Norweç

Eke merdim vajo babeta perwerdeyê ziwanê sámî de welato tewr demokratîk Norweç o, herhal do xelet nêbo. La hetanî ke resayo na merhela gelek fetl û hokanê tadakar yê tarîxî ra vîyarîyayo. Norweçî mabeynê seserra 19. de polîtîkayê perwerdeyî ke asîmîlasyon xo rê kerdo hedef tetbîq kerdêne û na helwêsta xo qasê se serre dom kerde. Bi serran qiseykerdişê ziwanê sámî û ziwanê sámî de vatişê deyîran amebî qedexekerdiş, domanê sámîyan wendegehan de maruzê tewir bi tewir tadaya cîyakarîye (ayrımcılık) bîyî. Labelê bitaybetî serranê 1970an û 80an de, gama ke waştêne serê royê Alta yê mintiqaya sámîyan de santralê hîdro-elektrîkî awan bikerê, fealîyetê protestoyî yê vera nê teşebusî de seba sámîyan bîyî destpêkê dewrêkê neweyî. Çunke sayeyê nê aktîvîteyan de sámîyan hem vernî ro barajo ke waştêne awan bikerî girewt hem zî hereketanê muxalîfan yê Norweçî reyde piştgîrîye organîze kerde û bi no qayde perwerdeyê ziwanê sámîyan de gelek heqê muhîmî qezenc kerdî. Muxalefetê sámîyan ke serranê 1950an de dest pêkerdo, bi hêzo ke nê hedîseyan ra ard meydan û bi piştgîrî/werêkerdişê (uzlaşmalar) ke hetanî ewro viraştê, gelek heqê polîtîk, kulturî û îdarî qezenc kerdî. Nînan ra yê tewr muhîmî dezgeyê sey Unîversîteya Sámîyan, Enstîtuya Cigêrayîşî ya Sámîyan, Meclisê Sámîyan û Konseyê Parlamentoyî yê Sámîyan ê ke nê dezgeyî faydeyê sámîyan de xebitîyenê.

Dewrê “Wendegehê Kapsaminî” (kampsamlı okul) ke serranê 1960yan de dest pêkerd, gelek reformê ke ziwan û kulturê sámî û perwerdeyê ziwanê sámî gênê xo zere virazîyayî. Nê sedemî ra, perwerdeyê bi ziwanê sámî û statuyê ziwanê sámî bisuret aver şîyî. Eksê qanûnanê Swêd û Fînlanda, Norweçî bi qanûnanê perwerdeyî dest pêkerd seba ziwanê sámî heqê eşkera û bellîkerdeyî tetbîq kerdî. Tewr peynî de, bi qanûnê ke serra 1998 de vet, sîstemê perwerdeyê berdewam (kesintisiz eğitim) yê des serran qebul kerd, destpêkerdişê wendegehî zî ard şeş serran (Swêd û Fînlanda de sîstemê perwerdeyê berdewamî new serrî yo û emrê destpêkerdişê perwerdeyî zî hewt o). Goreyê rewşa ewroyî ra qanûnê Norweçî nê heqî dano ke heme wendekarê sámî ziwanê xo de perwerdeyê mecburî bivînê. Goreyê qanûnî ra, Mintiqaya Sámîyan de prosesê perwerdeyê berdewamî de heme wendekarî (ê ke sámî nîyê zî daxil) eşkenê ziwanê sámî de perwerde bivînê û dersanê mufredatî ziwanê sámî de bimusê.

Fînlanda

Perwerdeyê sámî yo ke Fînlanda de yo, daxilê sîstemê perwerdeyî yê merkezî ameyo kerdiş. Serranê 1970an ra nat seba ke wendegehan de ziwanê sámî bêro musnayîş û bi ziwanê sámî perwerde bêro kerdiş tewir bi tewir rayîr û metodî ameyê ceribnayîş. Tewr peynî de serra 1998 de derheqê perwerdeyî de qanûnê neweyî ameyî vetiş. Nê qanûnan reyde, pêroyîya Fînlanda de vîyarîyayî sîstemê perwerdeyê mecburî yê new serran ke pewrerdeyê sámî zî tenzîm keno. Goreyê naye ra temamê wendegehan de ziwanê perwerdeyî û aktîvîteyanê teberê derse de ziwanê fînkî û swêdkî bêrê bikarardiş. La mintiqaya sámîyan de bi ziwanê sámî û tayê mintiqayan de zî romenkî yan zî ziwanê îşaretî de îmkanê pewerdeyî estê. Labelê seba ke perwerdeyê ke mintiqaya sámîyan de yeno kerdiş ra îstîfade bibo, şert no yo ke ganî sámî bo. Sewbîna, wendegehanê ke ziwanê pewerdeyî ziwanê sámî nîyo de serranê destpêkî yê pewerdeyê berdewamî de sey dersa weçinita (sey ziwanê diyin yê xerîbî) yan zî goreyê waştişî ra sinifanê 7. ra hetanî 9. yeno girewtiş. Kamcîn ziwan sey dersa weçinita (seçmeli ders) yeno dayîş, na yewe hetê îdareyê wendegehî ra bellî bena.

Qanûnan de perwerdeyê teberê Mintiqaya Sámîyan ra girêdaye derheqê ziwanê sámî de ca nêdîyayo tu beyanêk. Mintiqaya Sámîyan de perwerdeyê sámî kapsamê butçeya taybete de yo û wendegehanê mintiqa de perwerdeyê sámî yeno destekkerdiş. Her ke wendegehî ehemîyet danê ziwanê sámî, butçeya ke hetê dewlete ra abirîyaya zî zêdîyena. Çi heyf ke babeta perwerdeyê ziwanê sámî de Fînlanda de hema zî merdim rastê tayê probleman yeno. Goreyê parlamentoyê sámîyan ra se ra şeştîyê (% 60) domananê sámîyan ke emrê xo des serran ra cêr o û se ra hewtayê (% 70) nufusê sámîyan teberê Mintiqaya Sámîyan de ciwîyenê. Coka nê domanî nêeşkenê ziwanê dayîka xo de pewerde bigîrê, herinda naye de kapsamê ziwanê koçberan de hewte de tena bi dersanê di saetî û nême musenê. Naye ra gore, Fînlanda eynen sey Swêdî, şarê cayî ke mintiqaya xo ra teber de ciwîyenê, statuyê şaranê koçkerberan de qabul kena.

Netîce, komelê sámîyan, eke gelek grûbê eqalîyetî ke Ewropa de ciwîyenê reyde bêrê muqayesekerdiş, ewro bişans ê ke pewerdeyêko hîna baş bivînê û ziwanê xo aver biberê. Labelê no nêno a mana ke ziwanê sámîyan de fealîyetê perwedeyî bêproblem ê û her çî sey waştena zerrîya grûbanê sámîyan rayîr ra şino. Grûbê sámîyan demeyêko derg seba îdarekerdişê erdê xo îqtîdaranê dewletan reyde dekewtî mîyanê mucadeleyî, serran ra pey ancax eşkayî tayê heqan qezenc bikerê. Sayeyê naye de bi zor eşkayî vernîya ziwan û kulturê sámîyan ke bisuret çin bîyêne bigîrê. Heto bîn ra teberê mintiqayanê sámîyan de, bitaybetî sámîyê ke Fînlanda û Swêd de ciwîyenê wayîrê statuyêkê mayende (kalıcı) û qanûnî nîyê û tena destur yeno dayîş ke heqanê koçberan ra îstîfade bikerê. Bi no qayde, gama ke perwerdeyê bi ziwanêk, eke bi mintiqayêka bellîkerda bêro sînorkerdiş, merdimê ke eynî grûba komelkî ra yê la mintiqaya xo ra teber de ronişenê, seba înan tenganeyê cidî vejîyenê. Nê sedemî ra nimûneyê sámîyan nîşan dano ke heqê perwerdeyê bi ziwanê dayîke ganî bi mintiqa nêro sînorkerdiş, berevajî (tersine), her cayê ke no ziwan tede yeno qiseykerdiş de ganî nê heqan ra bêro îstîfadekerdiş, seba naye zemîn û îmkanî bêrê viraştiş.*

____________

Not: No nuşte bi hawayêko kilmkerde meqaleya bi nameyê “The Ethnic Revival, Language and Education of the Sámi, an Indigenous People, in Three Nordic Countries (Finland, Norway and Sweden)” ra ameyo girewtiş. Coka cumleyî motamot tercumeyê meqaleya orîjînale de nêameyê şuxulnayîş. Meqale kitabê bi nameyê Social Justice Through Multilingual Education ke edîtorîya Tove Skutnabb-Kangas, Robert Philipson, Ajit K. Mohanty û Minati Panda de neşr bîya.

* Na meqale buroşurê "Polîtîkayê Zafziwanîye û Plankerdişê Ziwanî, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 10-13" de weşanîyaya.