Xezebê Ziwanî û Neslo Vindîbiyaye - I
.
Ma xwu nêxapênê, rewşa ziwanê ma, rewşa Kurdî, xaseten rewşa Kirdî (Kirmanckî, Dimilî, Zazakî) bi hawayêko cidî tehlîke de ya. Neslo newe, keynayî, cînîyê ciwanî û tutî, êdî dewan de zî bi Tirkî qisey kenê. Bi yew hawayo pêroyî rewşa miletê ma hetê kulturî, siyasî û sosyalî ra zî baş nîya, roj bi roje xirabêr bena.
Ez wazena çarçewaya ziwanî ra rewşa şarê ma bineyke minaqeşe bikerî. Yanî, wina ser ra bo zî, ez wazena yew fotografê şarê ma nîşan bidî. Sehaya xebata mi, dewê Licê û merkezê Diyarbekirî ya. Ez do enê minaqeşeyê xwu çend qisman de pêşkêş bikerî. Helbet wendoxî zî eşkenê cêr ra formê “Şîrove Bike” de beşdarê enê minaqeşeyî bibê, fikir û pêşnîyazanê xwu îlawe bikerê.
Mintîqeyê Licê de, hetanî serranê 1980an tenya camêrdê ke şiyêne esker, midetê wezîfeyê eskerî de bineyke Tirkî mûsayne. La badê ke eskerî ra ageyrayne, çend serrî kewtêne ser, kelîmeyê ke eskerî de mûsayê, zafê înan kerdêne xwu vîrî ra. Eke dewijan meselayanê sînorê erazî yan pêrodayiş û sewbîna çiyan ser o gerreyê yewbînî bikerdêne, bişiyêne mehkema, bi wasitaya tercumanî îfade dayne. Mehkema de dergevan yan mibaşîran wezîfeyê tercumantî kerdêne. Enê ra teber îhtîyacê înan bi Tirkî nêbiyêne.
Dewanê Licê de zafê mekteban 1960-65 ra pey virazîyayê. Ameyişê mekteban dir ziwanê Tirkî zî ame miyanê dewan. La zaf zeîf bi, yanî, mekteb ra nêkewt teber. Herçiqas mialiman polîtîkaya asîmîlasyonî yê dewlete gore zor ro tutan kerdêne ke tim Tirkî qisey bikerê la eno zorê mialiman zêde pere nêkerdêne. Tut senî ke mekteb ra vejîyayne teber, dewe de bi ziwanê dayka xwu, bi ziwanê xwu yê eslî, yanî Kurdî (Kirdî, Kurmancî) qisey kerdêne. Tirkî tenya ziwanê perwerdeyî bî. Esas verî ra Kurdistan de qismêkê perwerdeyê medreseyan bi ziwanêko xerîb, yanî bi Erebî bi. La Erebî zî tenya çarçewaya sînorê medrese de mendêne. Hetanî serranê 1980an rewşa Tirkî zî wina sey Erebî bî. Destpêkê komara Tirkîye ra polîtîkaya asîmîlasyonî estbî, tetbîq biyêne la tesîrê ena polîtîka û kerdişê dewlete, tesîrê ziwanê Tirkî merkezê qeza û dewan ser o çinê bi.
Erdehejê Licê ke 1975 de virazîya ra pey, ê serran, rayîrê zafê dewanê Licê virazîyayî. Hêdî hêdî dest pê bi, traktorî, mînîbusî, kamyonî, texsî ameyî dewan. Şiyayiş û ameyişê Diyarbekirî zî êdî sey şiyayiş û ameyişê Licê asan bi. Dima, dewijan dest pê kerd, traktorî, mînîbusî, kamyonî û texsî herînayî. Xortanê dewe ra, înanê ke mekteb wendo, ehlîyet girewt, dest bi şofêrtî kerd. Virazîyayişê rayiran, ameyiş û şiyayişê wesaîtan dir ziwanê Tirkî bineyna ame dewan. La vera ziwanê Kurdî de nêeşkayne tu reqabet bikero. Ziwano bingeyîn, bêminaqaşe, Kurdî bî. O wext, înanê ke dewe de yan merkezê Licê de Tirkî qisey bikerdêne, reaksîyon dîyêne. Yanî, bi Tirkî qiseykerdiş eyb bi, şerm bi.
Tiya de ez wazena qalê yew mesalaya ke mi fekê şarê Licê ra şinawita bikerî. Dewrê cuntaya 12 Adar 1971î yo. Merkezê Licê de, semtê Yenîşehîrî de vera qereqolî de qawexaneyêk beno. Ê serran hema newe radyo-teyb vejîyayo. Wayirê qawexaneyî yew radyo-teyb herînayo ardo. Gilê tuyêre ra aleqnayo. Kasetanê degbêjan ceneno. Vengê deyîranê Kurmancî çarşî ra vila beno. Qumandanê qereqolî yeno, wayirê qawexaneyî ra hêrs beno. Vano, enê teybî bigêre. Nengan çîneno, vano “Sizi de dilinizi de s…” Enê ra pey, kamî ke Licê de Tirkî qisey bikerdêne, seke terefdarê ê qumandanî yan terefdarê dewlete bo, bi o çim ewnîyayne ci ra. Bi Tirkî qiseykerdiş, sey qebûlkerdişê enê nengan hesebiyayne.
Verî ziwanê Tirkî, 1990 ra pey, şerê gerîlayan dir kewt miyanê dewanê Licê. Seba ke şarê Licê ta şerê 1925î ra nat tim mixalifê dewlete bi, coka zaf rew wayirtî ro gerîlayan kerd. Miyanê şarê Licê û gerîlayan de têkilîyêka zaf germe virazîya. Têkilîya gerîlayan dir ziwanê Tirkî barîyero psîkolojîk şikit, bi meşrû. Çimkî gerîlayan zafane bi Tirkî qisey kerdêne. Heme mişawire û mixaberatê înan, zafê propaganda û ajîtasyonê înan, heme materyalî; not, pusula, mektûb û tehlîmatî, kovar û kitabê înan pêro bi ziwanê Tirkî bî. Hema vajêne ke seraser mintîqeyê Licê qasê des serran nîme ra nîme binê kontrolê gerîlayan de mend. Sey nimûneyî, enê demî de meselayanê edlîyan de şar nêşiyêne qereqol yan dozgerê dewlete het gerre nêkerdêne. Miracatê mercîyanê gerîlayan kerdêne. Înan het mehkeme biyêne û qeraro ke gerîlayan bidayne qebûl kerdêne. La polîtîkaya gerîlayan hetê neteweyî ra ciyabiyayişê kurdan û tirkan ser o ronênîyaybî. Mesela, qet behsê mefhûmanê sey welat û sînorê welatî nêbiyêne. Behsê ziwan, kultur, tarîx û nasnameya neteweyî zî nêbiyêne. Hetta ke zafê reyan tekîd biyêne ke ziwan muhîm nîyo. Bi eno qeyde şermê şarê dewanê Licê Tirkî ra şikîya. Mintîqeyê Licê de Tirkî bi asanî qebûl bî, meşrû bî.
O miyan de, yanî prosesê şerê gerîlayan û dewlete de, şarê Licê ra, dewanê Licê ra, cînî zî tede, bi hezaran merdimî hetê dewlete ra gêrîyayî. Qismêkê înan bi hewteyan, bi aşman îşkence de mendî. Enê prosesî de îhtîyancê enê merdiman zaf bi Tirkî bi. Çimkî kêmî zanayîşê Tirkî biyêne sebeb ke hîna zaf îşkence biwerê, yan seba ke ziwan baş nêzanayne, coka nêeşkayne îfadeyê xwu zî baş bidê. Bi eno hawa ceza werdêne û kewtêne hepisxane. Hepsxaneyan de zî, ziwanê endamanê rêxistine bi Tirkî bi. Û xwura, heme dewî çend rojan ra reyêk biyêne amancê sehnayiş yan serdegirewtişê esker û tîmanê taybetî yê dewlete. Dewijan gereka enê hêzanê mîlîteran dir bi Tirkî qisey bikerdêne. Nêzanayişê ziwanê Tirkî eleyhê înan de bi.
Serranê 1990 ra pey elektrîk zî şi dewanê Licê. Eno proses de şarî rê taqîbkerdişê medya zî muhîm bi. Êdî her keye de yew wasitayê enformasyonê yê sey radyo yan televîzyonî miheqeq estbi. Şarî, ajansa BBC ra, ajansanê dewlete ra bi Tirkî biyayişê siyasî û sosyalî tehqîb kerdêne. Kanalê televîzyonê dewlete TRT bi asanî temaşe biyêne. Enê prosesî şarî ser o tesîrêko zaf zêde kerd. Bi eno qeyde mûsayişê ziwanê Tirkî miyanê şarê dewanê Licê de bi mecbûrî. Yanî, ziwan, sînorê hewşê mektebî ra, çarçewaya perwerdeyî ra vejîya, raşteraşt kewt miyanê cûya şarî.
Seba wendişê qismê diyinî bitikne>>>>
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.