Roşan Lezgîn: "Ez miletê xwu rê xizmet kena"

Heq bi xeyr kero û nasîbê heme kitabanê ma bikero, kitabê to “Binê Dara Valêre de” çapa xo ya çarine kerde. Çiyo ke ez zana heta nika yew kitabê kirmanckî çapa çarine nêkerda. Seba yew nuştoxê kirmanckî çapa çarine zaf muhîm a. Ti şîkîna ma rê tenê qalê seruvenê nê kitabî û hîsanê xo bikerê. “Binê Dara Valêre de” çira hende eleqe dî?

Berxudar be. Înşelah kitabê to zî, kitabê ke heq kenê, heme çapê çarin û pancin bikerê. Çiyo muhîm, wa ziwanê ma bicûyo, edebîyatê ma geş bo, miletê ma eslê xwu ser o welatê xwu de azadane û xwuser bicûyo…

Hîkayeyê ke kitabê mi “Binê Dara Valêre de” ca gênê, mi peynîya serranê 1990an de nuştbî. O wext mi hîkaye û şiîrî piya nuştêne, zafê reyan mi sey şiîre dest pê kerdêne la mi ewnîyayne biya derg; biya hîkaye. Coka ziwanê ê hîkayeyan şiîrkî yo; ziwanêko bajarî, krîstalîze, helnaye û îmajin. Teswîrê mi zindî yê, wendoxî bêke ferq bikerê, edebîyatê mi sîrayetê binşiûr û hîsîyatê înan keno, eynî seke boya gule bi xwu şêro bireso miyanê pişika merdimî. Ez tenya mesela qisey nêkena, ez qehremanan û karakteranê xwu tehrîf zî nêkena. Wendoxî bi xwu înan ferq kenê, vînenê, tede cûyenê, yanî edebîyatê mi de wendox bi xwu beno aktîf. Ez wendoxan xwu ra zekîyêr, aqilêr û zanayêr hesab kena. Wexto ke ez nusnena, ez vana şiwane zî profesor zî do metnê mi biwano coka ez sade nusnena la esetetîkê hunerê mi viran nîyo; semedê famkerdişî ez wendoxan ra zî performansêko cidî wazena. Pêardişê eseran de zî ez xwu tekrar nêkena, tim xwu kena newe û her tewir babete de bi temayanê ciyayan, bi terz û metodanê edebî yê neweyan nusnena.

Nuştox gereka wendoxê xwu zaf cidî bigêro, dereceyo tewr berz de qîmetê wendoxê xwu bizano. Çimkî wendoxî xulamê babîyê nuştoxan nîyê! Nuştox gereka bizano, tu wendox mecbûrê wendişê metnê ci nîyo. Gereka kitab, yanî metin xwu bido wendiş, hem zî xwu tekrar bido wendiş. Tewir bi tewir wendoxê mi estê, pêro zî ziwanê mi ra fam kenê. Miyanê wendoxanê mi de kurmancî zî estê, bi Kirdî wanenê. Eno het ra ez zaf memnûn a, mi wendoxan ra eleqeyêko muhteşem dî.

Kitabanê mi ra Tarîyîya Adirî de, Ez Gule ra Hes Kena, Halîn, Dêsan de Sûretê Ma Nimite, Ferhengê Îdyoman û Dersê Ziwanî di reyî çap biyê. Gotin Diçe Nivîs Dimîne, Li Bin Dara Biyê, Gramera Kirdî, Ferhengê Cêbî, Sorgu û Toplumsal Kürt Gruplarından Zazalar zî hema vaje hê qedîyenê. Yanî ez wazena vajî kitabê min ê bînî zî baş eleqe vînenê.

Nuştox gereka xebata xwu ya nuştişî de bi îstîqrar bo zî; sebat bikero, dewam bikero. Mi rê zaf muhîm o ke însanî mi ra bawer bikerê, îtîmadê xwu bi zanayiş û edebîyatê mi, bi şexsîyetê mi biyarê. Coka ez fikrê xwu tim eşkera vana. Ez heyatê xwu zî akerde nîşan dana; tehsîlê mi, aîleyê mi, keyeyê mi, cûyayişê mi, wuriştiş û roniştişê mi, nuştişê mi, fikir û zikrê mi, vera her tewir biyene de helwêsta mi tim akerde ya. Ez qale fekê xwu de nêcawena, xwu tarîtî de nênimnena, ez xwu qesten sey muamma zî nîşan nêdana ke milet vajo dê hela çi yo! Ez nêwazena wendoxî îmajo ke aîdê mi nîyo zêhnê xwu de semedê mi virazê, yan zî, yew hîkayeya ke aîdê mi nîya hîşê xwu de semedê mi pê biyarê. Ez çi ya, eynen o qeyde xwu nîşan dana. Cûya mi zaf sade û akerde, zaf pank a, coka ez wazena şar zî mi raşt bişinasno. Mesela, eger mi nêvatêne mi tenya çar serrî mekteb wendo, kesî nêzanayne. Ez bi serran înşatan de xebetîyaya, ez her tewir karo giran de xebetîyaya. Wexto ke ez heyatê xwu wina bi şefafî meydan de nana ro, ez hem wazena însanî mi raşt bişinasnê hem zî ez wazena bidî zanayiş, eke merdim biwazo, eşkeno şertanê dezavantajinan de zî xwu aver bibero. Coka mi ra hes bikerê nêkerê, însanî îtîmadê xwu bi mi anê, mi ra bawer kenê.

Ez enê zî îlawe bikerî. Semedê peydakerdişê kitaban, gereka weşanxaneyî zî bi îstîqrar bê. Roja ke ma Weşanxaneyê Roşna nayo ro û heta ewro xebata ma bi îstîqrar dewam kena. Gelêk welatanê dinya ra, cayan ra wendoxî xwu resnenê ma, kitabanê ma wazenê, ma zî wext de resnenê înan.

Weşanxaneyê Roşna heta nika çend kitabî weşanayê? Nê senî kitab ê?

Adarê 2011î de ma rojnameyê Newepelî vet, eynî wext de ma kovara edebî hunerî Şewçila zî vete, serra badê pey zî ma Weşanxaneyê Roşna awan kerd. Xwura keyepelê Zazakî.Net hamnanê 2009î ra fealîyet de bi. O wext mi kursê ziwanî dayne…

Seba ke ma xebata Kirdî seha de, welat de bineyna bikerê hîra, xwura ma tim xebetîyayne. Eno performanso ke ma nîşan dayo, o wext ma semedê Grûba Xebate ya Vateyî, semedê kovara Vateyî, semedê Weşanxaneyê Vateyî nîşan dayne, maddî-mehnewî, ma her tewir ardim kerdêne.

Heta ewro ma 57 tewir kitabê 39 nuştoxan Weşanxaneyê Roşna ra weşanayê. Nînan ra 2 hebî Tirkî, 2 hebî Kurmancî, 53 hebî Kirdî yê. Kitabê ke ma weşanayê ra 13 hebî ê hevalanê ma yê zindanî yê. Hepsî bi destan nusnenê, mi nuşteyê înan bi destê xwu kompîtur de newe ra nuştê. Eno karêko zaf zehmet o, her kes xwu nêdano ver. Metnê bînî zî heme wina zehmetin bî. Mesela, ez çend aşmî her roje des-diyes saetî Dîwanê Mehdî Özsoyê rehmetî ser o xebetîyaya. Axirî, ez wazena vajî, kitabê ke ma weşanayê, ma kedêka zaf cidî daya.

Zafê nuştoxanê ma Newepel, Şewçila, Zazakî.Net yan zî kursê ke mi dayê ra dest bi nuştiş kerd. Hûmara hevalanê ke ma dir dest bi nuştiş kerdo û hetanî nika yew yan zî çend kitabê înan weşanîyayê, ha resena çewres kesî. Zafê cînîyanê edîban ma dir vejîyayî meydan, rengo cînîyane dekewt miyanê edebîyatê ma. Nika ma xwu dima ewnîyenê, yew kulîyat ameyo meydan; kulîyatêko pank, rafîne.

Kitabê ke ma weşanayê kitabxaneyê unîversîteyanê sey University of Princeton, University of Columbia, University of Michigan de estê û ameyê katalogkerdiş, enê unîversîteyî miyanê 20 unîversîteyanê tewr verîn yê dinya de yê. Ancî, kitabê ma katalogê gelêk kitabxaneyan de, ma vajê, kitêbxaneyo tewr namdar British Library de zî ca gênê. Coka Weşanxaneyê Roşna nika wayirê “statuyê miyanneteweyî” yo. Pratîkê ma, pirêzeyê ma tarîxî yo; înşelah ma do tiya ra pey zî bi rîsipîtî xebata xwu dewam bikerê.

Ti hem şaîr hem hîkayenuştox hem weşangêr hem redaktor hem malimê kursanê Kirmanckî hem wendekarê unîversîte hem zî ê ke nînê re mi vîrî… Zor nîyo? Ti bi senê motîvasyon heqbera nê hende karî vejîna?

Ez tenya xwu ra vana “nuştox”, hende! Tu îxtîrasê min o şexsî çinê yo. Ez wazena miletê xwu rê xizmet bikerî, hema ke ez dinya ra nêşiya ez çiyêk awan bikerî, wa yew rêça başe mi dima bimano. Çimkî milet bi eseranê xwu, bi huner û edebîyatê xwu, bi kulturê xwu tecesum keno, yeno meydan, miyanê miletan de beno milet. Nika karê ma çinê yo ma vajê tirkan û farsan û ereban ma qir kerdî, ma werdî, ma pelexnayî, ma talan kerdî… feyde nêkeno! Eke ma keyeyê xwu awan bikerê, ma bînaya xwu biyarê meydan, esas o wext ma estê. Coka yew sofî senî dînê xwu ra beste yo, îbadet keno, ez zî eynî wina, tim mîlîyetê xwu ra beste ya, ez awankerdişî dima ya. Seîdê Kurdî vano “Kimin himmeti milleti ise o tek başına bir millettir!” Çiyo ke mi enê xebatan de motîve keno hîmet o. Enerjîyê xwu ez bawerîya xwu ra gêna. Labelê ez çi kar kena bikerî, verê cû ez wazena a seha bişinasnî, bibî waqifê ê warî, hema dest pê bikerî. Ez wazena karo pank bikerî. Çimkî enê xebatan de merdim xeletî bikero telafî nêbena! Coka ez tim miyanê cigeyrayişî de ya; ez hem zaf bi cidîyet wanena hem zî tim mişahede kena. Ez yew nimûne bidî, kitabê mi Halîn de qehremanê yew hîkaye kutik o. Seba ke ez kutikan bişinasnî, mi bi aşman cigeyrayiş kerd, pers û persiyar kerd. Ez vana, ziwanê ma bicûyo nêcûyo, meşte-bîro, neslê ke ma dima yenê, qet nêbo, wa vajê verînanê ma ra tayê kesan heqîqeten yew xebata başe kerda, çiyo raşt kerdo, ma rê kerrayê ruknî raşt ronaya.

Xebata xwu de ez kesî dir reqabet nêkena, kesî xwu rê reqîb zî nêvînena. Ez xwu sey hênîyêk vînena, yew hênîyo ke verardanê Koyê Sipî ra herekîyeno. Coka awa mi şina zaf çiyan ser; çi destê mi ra bêro, ez texsîr nêkena. Labelê ez vana qey, mi hema tu çî nêkerdo, ez wazena bikerî.

Ma zanenîme ke to warê Kirmanckî de zaf kesî perwerde kerdî. Zaf kesan bi Newepel û Şewçila dest bi nuştiş kerd. Min û sey mi zaf kesî bi destek û ardimê to nuşt. Nînan ra tayîne nuştiş de dewam kerd û karê rindî, xizmeta rinde kerde. To ke nê karî dî, ti çi fikirîyena? Tenê qalê hîsanê xo bike…

Merdiman bi xwu waşto perwerde bibê, waşto binusnê… Ma zî înan rê bineyke ardim kerdo, belkî tikêk havila ma resaya înan. Ma îmkananê xwu ra zaf zêdeyêr, esas miyanê bêîmkanî de ma karê başî kerdî. Ez yew nimûne bidî ke ma bieşkê tayê çiyan miqayese bikerê. Mesela, tiya Diyarbekir de hewtiyes serrî û nîme beledîye destê partî de bî. Bi pereyê şarê ma semtê Huzurevlerî de yew bînaya pancqate virazîya. Milet seba ke ziwanê xwu bimûso sey morceleyan şiyêne uca. Kompîturê înan, çay û qehwe û werdê înan, qoltux û masa û dersxaneyê înan, meaşê înan… Labelê uca ra tek yew nuştox nêvejîya. Tam eksê ci, kamo ke şi uca, çiyo ke zanayne zî kerd xwu vîr ra. Heyfê hende mesrefî!

Vanê heywanî kewenê musabeqaya dansî, şaneyê maran (bi Tirkî: kırkayak) beno yewin. Luye ci ra vana “Ti wexto ke rayir şinê zî merdim vano qey ti hê dans kenê. Gelo ti verî şiyês linganê xwu yê verînan yê hetê raştî, dima şiyês linganê xwu yê miyanînan yê hetê çepî, dima heşt liganê peyînan erzenê, ti senî rayir şinê?” Tabî, hişê şaneyê maran gineno têmiyan ro! Ma fek dans ra veradê, rayşiyayişo ke zanayne zî keno xwu vîr ra. Xebatanê ziwanî de zî eynî wina bi; herinda ke çiyêk bimûsnê, çiyo ke şarî zanayne zî da têmiyan ro, hişo ke bibi zî kerd vila. Xebatanê bînan de zî xeletîyê cidî biyê. Mesela, mi derheqê xeletîyanê “xebata standardkerdişî” de Zazakî.Net de nuşto, coka ez nêwazena tiya tekrar bikerî.

Xeletîyêka stratejîke zî ena bî ke Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) herinda ferhengê Kirdî de ame îqamekerdiş, coka neslê ma yo newe Tirkî ser ra mehnaya kelîmeyanê ma mûseno la zafê înan xelet mûseno. Eno xetereyêko zaf cidî yo…

Naye ra tepîya projeyê to çik ê?

Eger merdim biwazo bikero kar zaf o. Ez zana ke merdim reyêk yeno dinya, meşte-bîro çinê yo. Hema çi destê mi ra ame, ez kena. Labelê wazenê yê mi bo yan yê hevalan bo, ez çî ser o bixebitî, bi zerrîya safe, bi helalî ser o xebetîyena ke tewr rindek bo. Ez çi vajî, yan çi rexne bikerî zî, seba ke raştî bêro meydan yan zî seba ke kar hîna raşt bo ez vana. Seba ke ez xwu zana nîşan bidî yan kesî rencîde bikerî, esla ez çiyêk nêvana. Ez çi rexne bikerî zî bi îzehet û delîlanê ci rexne kena.

Xeyalê mi eno yo ke ez xabata amadekerdişê qamûsê Kirdî de bixebitî. Yanî ez wazena bi ziwanê ma ferhengê kelîmeyanê ma amade bikerî. Enê hetî ra ez xwu ra bawer a, la rewşa mi, cûya mi nika rayir nêdana. Keye û kulfet esto, heyato sosyal esto; eno şîn o, ena şayî ya, her roje çend persî yenê, enê xebatî estê. Seba ke ez xwu aver biberî, zanayişê xwu bizêdnî ez tim wanena, nûsnena. Mi par teber ra lîse qedêna, eno emrê xwu de ez ha unîversîte de ziwan û edebîyat wanena. Seke mi va, ez zaf hes kena ferhengê Kirdî amade bikerî, çimkî ziwanê ma rê, miletê ma rê ferz o. Ferheng sermaye û xiznaya ziwanî yo. Gereka pancas serrî, se serrî verê cû amade bibiyêne. La nika zî dest pê bibo, ez vana erey nîyo. Çiyo xirab, kurmancanê ma zî amade nêkerdo. Înşelah Homa qismet bikero, ez bieşkî enê karî bidî destpêkerdiş.

Ez bi xwu muhendîskî nêşixulîyena coka projeyê mi çinê yê. Labelê ez rolê xwu ra xeberdar a, stratejîyê mi zelal o, hedef û îstîqametê mi bellî yo. Ti zana esas rolê mi çi yo, kamcîn het ra feydeyê mi zaf resayo ziwanê ma?

Çi yo?

Ez bineyke îzeh bikerî. Neke tenya edebîyat de, ez heme waran de ziwanê ma orîjînê ci gore şixulnena. Meqaleyan de, xeberê ke mi amade kerdê û tercumekerdiş de, heme waran de mi Kirdî tam mentiq û sîstemê ci gore şixulnaya. Hîna vêşêr, hetê fonksîyonel biyayişî ra mi kapasîte û potansîyelê Kirdîya nuştekî gelêk aver berd. Wendoxî û edîbê ma zanê ke ez ziwanê ma fesîh, zelal, akerde, famkerde, rindek şixulnena la tam xeberdar nîyê. Kirdî rê xizmetê min o tewr mişexes enê hetî ra yo; hetê fesahetî ra, hetê îlmê bedîî ra yo. Eno pesindayiş filan nîyo ha! Wa kes nat û wet tanêdo, ez tesbîtê xwu vana.

Nuşteyê kamî verê destê mi ra vîyarenê, enê hetî ra ez bi helalî, zerrî ra, bi samîmîyet, eynî seke nuşteyê mi bi xwu bê, ez edelnena hema weşanena. Ez cumleyanê nuştoxan kena raşt; cumleyê xeletî ke binê tesîrê fikirîyayişê Tirkî de yan zî hişêko alûde ra xam-xaşil vejîyayê, ez mentiq û sîstemê ziwanê ma gore, sentaks û semantîkê Kirdî gore kena raşt hema weşanena. Ma xwu vîr ra nêkerê, sentaks Kirdî de qeydeyanê qethî yê gramerî ra yo. Coka heta ke ez raşt nêkerî, ma fek wendoxan ra veradê, nuştoxî bi xwu zî cumleyanê xwu ra, metnê xwu ra tam fam nêkenê. Metno ke verê destê mi ra vîyareno reseno kewnê xwu. Kirdî rê, nuştoxanê ma rê xizmetê min o tewr pîl eno yo, xizmeto ke her kes nêeşkeno bikero. Coka ez vana zafê nuştoxanê ma tam ferq de nîyê la ez zana mi se kerdo…

Kirdî de, bi taybetî nuştişê Kirdî de mi zerrî ra, bi hawayêko fedakarane sebat kerd. Ez hem welat de miyanê şarê xwu de biya hem zî ez daîmî ziwanî ser o şixulîyaya, mi sîstemê Kirdî zaf xorîn ra şinasna. Gereka ma bizanê ziwan kelîmeyan ra îbaret nîyo, ziwan bi sîstemê xwu beno ziwan. Şinasnayişê sîstemê ziwanî de; hetê fesahetî ra, hetê tesbîtkerdişê potansîyel û kapasîteyê ziwanî ra, hetê şixulnayiş û hîrakerdişê hemlê ziwanî ra Kirdî mi het modernîze biye, biye bajarî. Kirdî bicûyo yan nêcûyo, qiseykerdoxê ci bibê yan miyan ra wedarîyo, ferq nêkeno. Enê hetî ra ziwanê min o nuştekî semedê Kirdîya fesîhe do heta bi heta referans bo.

Qiseyê to yo peyen ke esto, kerem ke!

Ez nêwazena derg bikerî, qala kilme mehqul a. Ez to rê zaf sipas kena. Dima zî, çi kird çi kurmanc, êyê ke mi ra bawer kenê, mi ra hes kenê, dostê mi zaf ê, çi kesê ke ena xebate de mi rê ardim kerdo, mi rê paştgîrî kerda, ez hemîne rê yew bi yew sipas kena, hurmet û heskerdişê xwu pêşkêş kena. Homa ma nêdo şerme, ma mehcûb nêkero.

Diyarbekir, 02.04.2019

_________

Not: Eno roportaj Vate-60, r. 51-57 de weşanîyabi.