Xezebê Ziwanî û Neslo Vindîbiyaye - II
1990 ra hetanî 1997 zafê dewê Licê hetê dewlete ra qismen, tayê zî temamen ameyî veşnayiş û biyî vengî. Zafê înan, seke merdim gezi bigêro û erd biruwo, winî yew roje de û nişka ra dewe ra ameyî teberkerdiş. Xwura, destpêkê serranê 1990an de, şarê mintîqeyê Licê nifûsê xwu yo ciwan, êyê ke emrê înan 25-30 ra cêr bi, hêdî hêdî texlîye kerdî. Keynayê xamayî û veywê ciwanî seba ke hetê hêzanê dewlete ra, hetê hêzanê paramîlîteran ra nêbê hedefê destdergîya namûsî, xortê ke emrê înan 20 ra cêr zî, seba ke hem nêbê hedefê gerîlayan hem zî nêbê hedefê hêzanê dewlete, dewe terk kerd. Ê wextan, demeyêk gerîlayan xortî bi zor remnayne, daxilê xwu kerdêne. La dima, badê ke gerîlayan serdestîya xwu nîşan da, her dewe de nifûsê ciwanî ra komîteyê mîlîsan ronayî. Enê komîteyî karê xizmetê gerîlayan de şixulîyayne. Bi eno hawa nifûso ciwan dîrekt dewlete rê bi hedef. Eno semed ra, qismêkê înan dewe terk kerd, qismêk zî bi mehkûm, yan hetê dewlete ra tepişîyayî yan zî daxilê gerîlayan biyî. Coka dewî nifûso ciwan ra biyî xalî. Nifûso ciwan yan şi Dîyarbekir yan şi şaristananê bînan yê Tirkîye. Yanî têkilîya ferdanê zereyê keyeyî bi xwu yewbînan ra visîya. Zereyê yew keyeyî de nifûso ciwan û nifûso kal aqitya. Esas, tiya de halînê ziwan û kulturê Kurdî raşîya, edetî xerepîyayî. Şîrêzê têkîlîya ferdanê keyeyî puya. Çimkî nifûso ciwan nişka ra binê kontrolê pîlan ra vejîya, keye ra dûrî kewt, pergende bi. Enê prosesî, seba ziwan û kulturê Kurdî, seba rewşa sosyalî ya kurdan rewşêka kaotîke xwu dir arde. Şar her hetan ra kewt miyanê adirî. Trawmaya sosyalî sey hewrê payîzî nişte welatî ser. Eke merdim bi yew kelîme îfade bikero, ena kelîme “felaket” bi xwu ya.
Badê ke qismêko pîl yê dewijan şer û pêrodayişî ver rema yan zî bi zor ame teberkerdiş û ame dekewt şaristanan, ena rey, şaristanan de prosesê partîyanê legalan dest pê kerd. Destpêk ra hetanî nika gewdeyê enê partîyan heme şaro koçber yê dewan o. Mehmûrî, bajarî, halweşî heta prosesê girewtişê beledîyeyan enê partîyan ra dûrî vindertî. Helbet şarê dewanê mintîqeyê Licê zî ekserîyet terefdarê enê partîyan o. Eke ma tayê lebatanê şexsî nêhesibê, enê partîyan de, ma vajê, kombiyayiş, mitîng, mişawire, semîner, panel, perwerde û heme fealîyetî bi ziwanê Tirkî bî. Rojname, kovar, vilaweke, broşur û kitabê ke enê partîyan de yenê wendiş, ê zî bi Tirkî bî. Bi eno qeyde şar şaristanan de hetê psîkolojîkî ra hîna asan ziwanê Tirkî rê amade bi. Xwura, badê ke dewij ame şaristan, ziwanê Kurdî zî binge û atmosferê xwu ra aqitîya. Kuçe û bazarê şaristanê Diyarbekirî verî ra binê hukmê Tirkî de bî. Esas, rîyê qedexeyî ra ziwanê Kurdî ziwanê bajaran, ziwanêko modern nêbi. Şaristanan de cûya şarî, xaseten zî cûya cînîyan û tutan de, kuçe, bazar û mekteb zaf muhîm ê. Seba şarî, wext yan mekano ke tede Kurdî qisey bibo, tenya keye mend. O zî, seke mi va, semedo ke keye perçe biyo, hema vajêne ke heme keyeyî rewşa xwu ra birîndar biyî. Heto bin ra, keye bi xwu zî binê dagirîya televîzyonî de bi.
Partî, tenya çarçewaya îhtîyacanê xwu de ewnîyena terefdaranê xwu ra. Ma vajê, seba aktîvîteyanê komelkî yê sey numayîş û mitîngan, arêdayişê aîdat û ardimê madî, helbet wextê weçînayişan de zî seba girewtişê rayan, şarî dir eleqedar bena. Yanî eleqedarîya partî yan dezgeyê ke çarçewaya siyasetê terefdarî de fealîyet kenê, ma vajê, dezgeyê sey beledîye û tayê komeleyê bînî, hetê trawmaya ziwanî ra çi rey nêewnîyenê halê şarî ra. Û xwura, wayirê nê meharet yan qabilîyetî zî nîyê. Bi yew formulo asan, problemê ziwanî seba rojanê azadî, seba îstîqbalêkê dûrî taloq biyo. Yan zî bi vateyê berpirsîyaranê partî meselaya ziwanî aleqnayî ya. Tiya de gereka ma behs bikerê ke beledîyeyê Diyarbekirî, ge-ge tayê aktîvîteyê kulturî, ma vajê, sey kursê muzîkî, sey kursê govende û sporî, heta ke, tayê cayan de seba amadekarîya îmtîhananê unîversîte dersaxaneyî zî akerdê. Enê kursan de xîtabê hûmarêka zaf cuzî yê tutan û ciwanan kerdo. La ziwanê enê aktîvîteyan zî Tirkî yo. Dersa muzîkê Kurdî zî bi Tirkî yena dayiş. Yanî, merdim eşkeno bi asanî vajo ke, heta ewro ne siyaseto terefdar ne zî sewbîna dezge texrîbatê şerî ser o nêvinderto, eleqedar nêbiyo. Xaseten hetê trawmaya ziwanî ra kesî bala xwu nêdaya kurdanê Bakûrî ser.
Şaro ke dewan ra ame, îllahîm zî cînî, miyanê serranê 1997–2005 de bi hawayêko zaf organîze biyî hedefê xebata komeleyanê sey ÇATOM (Çok Amaçlı Toplum Merkezleri) û ÇYDD (Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği). Xebata enê dezgeyan bitaybetî cînîyanê kurdan ser o bî. Enê dezgeyî, heme şaristananê kurdan de, tewr zaf zî Diyarbekir de xebetîyayî. Mesela, Diyarbekir de di merkezê ÇATOMî estbî. Bi seyan kadroyê perwerdekerdeyî, cînîyê 20-30 serreyî sey grûbanê di kesî yan hîrê kesî, keye bi keye geyrayne. Hedefê înan cînîyê ciwanî û keynayê xamayî bî. Kadroyanê enê dezgeyan yew demo derg keynayan û cînîyanê ciwanan dir têkilî ronayne. Tewir bi tewir kursî akerdêne, enê kursan de binê sernameyê ciyayan de kurs dayne enê keyna û cînîyan. Helbet ziwanê enê heme fealîyetan Tirkî bi. Bi wasitaya enê dezgeyan zafê keyna û cînîyê ciwanî eşkayî keye ra vejîyê teber, bikewê miyanê heyatê teberî. Êyê ke nêkewtêne teber zî, miheqeq, yew demo derg, bi serran kadroyanê enê dezgeyan dir diyalog de bî. Enê dezgeyan, bitaybetî ÇATOMî binê perdeyê perwerdeyê kontrolê tutardişî (doğum kontrol eğitimi) de cînîyan û keynayanê kurdan dir diyalog ronayne. Hedefê înan, koçberî bî. Mi bi xwu qet nêşinawito ke kadroyanê enê dezgeyan cînîyanê bajarîyan, wendeyan yan cînîyanê memûran dir eleqedar biyê.
Kadroyê ÇYDD, hetê perwerdeyî ra keynayan dir eleqedar biyêne. Burs dayne keynayanê wendekaran. Qismêkê înan zî mektebanê pansîyonî (yatılı) de qeyd kerdêne. Bitaybetî, burs dayne keynayanê şarê ke dewe ra koçber biyo. Şertanê girewtişê bursî ra yew eno bi ke gereka ÇATOM, yan tayê dezgeyê sey ANA-ÇOCUK EĞİTİM MERKEZİ ra yew belge biyaro ke dadîya keyna enê merkezan dir têkilî de ya û kontrolê tutardişî tetbîq (doğum kontrol uygulaması) kena.
Hêzanê asayişî yê Diyarbekirî zî o wext her roje bi hezaran operasyonî kerdêne. Her şewa se-di sey keyeyî biyêne amancê serdegirewtişî. Rojanê normalan de, roja ke pancas-se kes nêtepişîyayne çinê bî. O çax, hema vajêne ke her roje Diyarbekir de des camêrdî netîceyê cînayetanê “faîlê xwu mechûl” de, yan îşkencexaneyan de, yan zî, êrîşanê keyeyî de înfaz biyêne, kişîyayne. Eno proses de, cînîyê ciwanî, zafane cînîyê ke mêrdeyê înan hetê hêzanê paramîlîteran ra kişîyayê, keynayê ke merdimê înan miyanê gerîlayan de yan hepsan de yê, seba muamele, tetbîqat û amancanê ciyayan biyêne hedef. Ena xebate zaf organîze biyêne. Miyanê hende teşqeleyî de, ê wextan Diyarbekir de sektorê fihûşî zaf eşkera û zaf gurr, la seba tewir bi tewir amancanê ciyayan şixulîyayne. Sektorê fihûşî, yan zî fihûş bi xwu, tam dewrê xwu yê zerrnînî de bi! Wina bibi ke her bîna de yew keyeyê fihûşî ronîyabi. (Seba mehlûmatê zêdeyî biewnî: Ahmet Sümbül, Güneydoğuda Fuhuş, Elma Yayınları, İstanbul 2004)
Payîzê serra 1999 de şerê gerîlatî nişka ra vindert. Esas yew hawayê mexlûbîyetî virazîya. Gerîlayan miyanê yew demê kilmî de Bakûr terk kerd şî teberê sînoranê Tirkîye, şî Başûr. Nişka ra bêvengîyêk, esas, venganeyêk virazîya. Şaro ke pabesteyê gerîlayan bi, înan ra moral girewtêne, tenya mend. Kontrolê gerîlayan ke cemaetî ser o estbi, ma vajê, tersê gerîlayan, miyan ra wedarîya. Trawmaya cematkî xorînêr bî. Herçiqas şaristanan de partî estbî la endamê partî, îdarekarê partî miyanê kefê destê hêzanê çekdaran yê dewlete de bî. Tu hêz yan giranîya partîya legale yê hukimkerdişî çinê bi, hema zî çinê yo. Zafê îdarekaranê partîya legale, zafê berpirsîyarê sazîyanê siyasetê sivîlî memûrê teqawutbiyayeyî, karkerê beledîyeyan yan avûkat ê. Eno yew kategorîyo pasîf, menfîetperest û sekter o. Destê xwu miyanê awa germine ra nêkeno miyanê awa serdine.
Eno merhale de dewlete serdestîya xwu îlan kerde, yan zî şarî verê xwu tada dewlete ser. Ena rewşe de, ziwanê Kurdî pirestîjê xwu vindî kerd, Tirkî qîmet girewt. Dewlete, seke başî bikero, şîddetê xwu bineyke kêmî kerd. Û dest pê kerd tayê pere bi sernameyanê ciyayan ro şarê şaristanan û dewijan vila kerd. Yanî rîyê şarî de bineyke huya. Mesela, çiqas şarê dewanê Licê estê, her keyeyî 10-15 milyarî ra hetanî 30 milyar TL pere girewt. Prosesê girewtişê enê pereyî de û seba miracaetê tewir bi tewir ardimanê bînan, ma vajê, ardimê sey tazmînatê terorî, hîbekerdişê mangayan, subvansîyonê gubreyî, ardimê werdî, ardimê ardûyî, ardimê çîmentoyî, meaşê tutan, vetişê karta keske ya sihetî (yeşil kart)… Seba girewtişê enê heme ardiman, seba tehqîq û taqîbkerdişê enê prosesan, ziwan zanayîş, yanî Tirkî zanayîş zaf muhîm o. Kamo ke baş Tirkî bizano, karê xwu hîna leze hel keno. Eno semed ra, miyanê enê des serranê peyînan de Tirkî bi heme heybetê xwu kewte miyanê mezgê şarî, cûya şarî temamen dagîr kerde.
Girewtişê zafê ardiman de, dewlete cînîyan dana vernî, tenya cînîyan sey muxatab qebûl kena. Yanî, dewlete zafê ardiman nêdana camêrdan, nameyê cînîyan ser o vila kena. Cînî bi xwu gereka şêro muxtarî het, uca ra şêro beledîye, şêro dayreyê tapû û kadastroyî, şêro wîlayet, şêro dayreyê nifûsî, şêro dayreyê bacî, şêro dayreyê sîgortaya sosyalî, şêro dayreyê sîgortaya esnafan. Axirî, badê ke enê heme cayan ra form çarna, da îmzakerdiş, peynî de bena teslîmê dayreyê ardimê sosyalî kena. Bi eno qeyde, cînî mecbûr manena ke Tirkî bizano. Zafane cînîyê ciwanî şermayenê enê karî bikerî yan zî benê hedefê tacîzkerdişê memûran. Eno semed ra zafane cînîyê ke emrê înan 35-40 ra cor o, ê enê karî kenê. Esas, enê cînî, bineyke Tirkî mûsayê la hewna zî tenge ancenê. Tirkîya înan zeîf a. Coka senî yenê keye, xort û keynayanê xwu ra vanê, “Şima Tirkî baş bizanê, sey ma rezîl mebê!” Meaşê tutan zî, gereka cînî bi xwu şêro mekteb de miraceat bikero. Dima tehqîb bikero û şêro postaxane yan banka ra pere bigêro. Eno proses de cînî keremê zerrîya xwu ra mûsena Tirkî. Çimkî enê karî de qezenco madî esto, pere esto. Xwura bankayî zî tede, heme dezge û dayreyê dewlete, pêro sey perçeyê mekanîzmaya asîmîlekerdişî yan zî sey vilakerdişê ziwanê Tirkî bi hawayêko bêqisûr, bi hawayêko mikemmel şixulîyenê.
Bi seyan kanalê televîzyonanê tirkan roje vîst û çar saetî weşane kenê. Tewir bi tewir fîlmê serîyalî weşanîyenê. Herçiqas enê filman de kalîte çinê bo zî, hewna, kategorîya girde yê şarî rê, bitaybetî keyna û cînîyê ciwanî ke keye de yê, enê fîlmî înan rê zaf cazîb yenê. Esas sewbîna yew alternatîf zî çinê yo ke miqayese bikerê. Coka modelê cûya înan tenya artîstê enê fîlman ê. O semed ra cînîyê ciwanî û keynayî, hem merkezê şaristanan de hem dewan de êdî şerm kenê ke bi Kurdî qisey bikerê. Kurdî ra şermayenê. Xwu rê yew barîyero psîkolojîk ronayo, apey linge nêerzenê. Kurdî qiseykerdiş xwu rê kêmane vînenê. Bitaybetî teberê keyeyî de bi înad, bi rike Tirkî qisey kenê. Ge-ge teber a dapîr û bapîrê xwu yê ke qet Tirkî nêzanê dir zî Tirkî qisey kenê.
Seba wendişê qismê yewinî bitikne>>>>
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.