Xezebê Ziwanî û Neslo Vindîbiyaye - III
Cûya şarê ke dewan ra koçber bi ame kewt şaristanan heme hetan ra vurîya. Çimkî çimeyê debare vurîyayî. Enê vurîyayişî dir rolê ferdanê keyeyî zî vurîya. Şaristan de kes wayirê hêgayî, wayirê mal û milkî nêbi. Mal û milk, bexçe û rez, hêgayî, mergî, velgecenî… dewe de bêwayir mendî. Senî beno wa bibo, bi çi hawayî beno wa bibo, şaristan de kamî pere kar kerd, kam eşka nan biyaro keye, heqê vatişî yê ey o.
Şaristan de pere karkerdiş, kar peydakerdiş hende asan nîyo. Nan qirika vergî de yo. Dewij, emeletî ra, karê verê destan ra teber eşkeno çi kar bikero? Eke kar bibo zî kes merdimanê ke emrê înan 40-45 ra vîyarto nêxebetneno. Eno semed ra pîlê keyeyî bêemel, bêkêr mendî. Bêemelî, bêkêrî bêqîmetî xwu dir arde. Xwura camêrdê ciwanî zafane şiyêne hetê rojawanî de, şaristananê Anadolîyî, Îstanbul de înşaatan de şixulîyayne. Serre diyes aşmî ra tewr tay şeş aşmî teber de bî. Esas, miyanê serranê 1993-2000î de camêrdanê ciwanan rê Diyarbekir de zî rehetî çinê bî. Her game îhtîmal estbi ke kuçe de bêrê kiştiş yan hetê hêzanê dewlete yê tarîyan ra, ma vajê, hetê JÎTEMî ra bêrê remnayiş yan zî hetê şûbeyê siyasî ra bitepişîyê. Çimkî enê serran de Diyarbekir de roje estbî ke des camêrdî kuçe de yan îşkencexaneyan de ameyne kiştiş. Coka silametî şiyayişê hetê rojawanê Tirkîye de bî.
Eno miyan de cînîyan û keynayanê keyeyî natûwet ra dest bi karê pakkerdişê keyeyan kerd, yan zî, şiyî verê çemê Diyarbekirî de hêgayanê pemeyî de şixulîyayî. Bitaybetî keynayanê 12-18 serreyan keyeyanê memûr, dewlemend û helweşan de dest bi karê miqatebiyayişê pitikan kerd. Tutan zî kuçe de solî boyax kerdî, serê çopan ra naylon û asinê xurdeyî arêdayî, nan arêda.
Axirî, rewşa klasîke ya aîleyî yê dewijanê ma bin ra vurîya. Êdî nifûso ciwan pabesteyê pîlanê keyeyî nêbi. Tam eksê ci, pîlê keyeyî biyî pabesteyê ciwanan. Rolî vurîyayî. Bitaybetî miyanê ciwananê ke emrê înan 20 ra cêr o, yanî miyanê neslê neweyê bêtecrubeyî û pîlanê keyeyî de hetê kulturî ra tenaquzêko xorîn virazîya.
Nufûso ciwan zaf kewt binê tesîrê bajarî. Vîtrînê dikanan, cûya artîstanê fîlman, modelê por û kincan, hawayê qiseykerdişî, ziwan, yanî Tirkî… Nînan ra teber zî, cûya şaristanî de zaf çî estê ke nêzdî ra tesîr ro fikir û xûyê koçberan bikerê. Mesala, keyneke yan cînîke şina keyeyê yew memûr, doktor yan avûkatî de karê pankîtî kena. Uca raştê yew kulturê neweyî bena. Cînî û mêrde her di zî wende yê, her di zî xebetiyenê. Kes kesî ra acêr yan acor nîyo. Têkilîya cînî û mêrdeyê wayirê keyeyî nêzdî ra, bi çimanê sereyê xwu vînena. Rewşa keyeyê xwu dir, rewşa xwu û mêrdeyê xwu dir dana têver, miqayese kena. Bi kilmî, enê sebeban ra, keyeyê koçberan de, miyanê ferdanê keyeyî de bêhizûrî dest pê kerde. Bêhizûrîya keyeyî ra, sere de, tewr zaf zî tutî mutesîr bî. Hende mesafe dekewto miyanê ferdanê keyeyî, zafê reyan, gama ke babî û dadî pê hesîyenê ke tutê înan yew sûc kerdo, bawer nêkenê. Zereyê yew keyeyî de, dêsê zaf qalindî yê ke bi çiman nêasenê, miyanê ferdanê keyeyî de ronîyayî, berz bî. Eynî keye de, ferdê eynî keyeyî biyî xerîbê yewbînan.
Seba ke tenaquzê miyanê nifûsê ciwanî û pîlanê keyeyî nîşan bido, ez wazena sey nimûne tiya yew serebuta xwu neqil bikerî. Rojêk yew keynaya merdima ma ya koçbere ke şiyêne keyeyî pank kerdêne û biyêne miqateyê pitikan, ameye verê mi, va “Ez û yew lajek ma yewbînî ra hes kenê. Lajek wazeno bêro mi biwazo. Ez bêrî keyeyê şima, ti û cînîya xwu sey dadî û babîyê mi, mi bidê.” Ez xwu rê şaş menda. Mi va “Wakê, keyeyê şima esto, dadî û babîyê to estê. Çi rey wina beno?!” Va “Nêzanê qisey bikerê. Sey dewijan têwgeyrenê. Merdimî fam nêkenê. Merdimî rezîl kenê. Ez înan ra nefret kena!…” Tenya çiyo ke destê mi ra ame, mi nesîhet kerd. La ez neşkaya aye îqna bikerî. Keyneke şina kuafor de porê xwu virazena, boyaxo kej dayo piro, xwu makyaj kena. Pantolonî kerdê xwu payanî, tîşorto tengek dayo xwu ra. Tam çax û bengê xwu de ya. Xwu artîstanê fîlman ra kemêr nêvînena. Tirkî zî mûsaya. La rewşa keyeyî, hal û wezîyetê dadî û babîyê aye, Tirkî nêzanayişê înan, kulturê înan (aye gore, hur cahiltîya înan) qet pê nêkewenê! Keyneke hem dadî û babîyê xwu ra şermayena hem ziwanê xwu ra. Hetta ke kurdbiyayişê xwu ra zî şermayena. Wina şarmayena ke keye de, wayan û birayanê xwu dir êdî bi Tirkî qisey kena. Aye rê qiseykerdişê Tirkî sey berzbiyayîşê statuya sosyale aseno. Kurdî (Zazakî û Kurmancî) dewe ana vîrê aye; dewijî, nezanî, rebenî, evdalî, pepûkî anê vîrê aye. Eke ti zor bidê aye, ti vajê, îlahîm bi Kirdî qisey bikere, seke ti aye ra vajê, ti dewij a, ti nezan a, ti reben a, ti evdal a, ti pepûk a! Sey heqaretî qebûl kena, reaksîyon nîşan dana, reyna hetê to ra nîna. Eynî hîsan keye de ro wayan û birayanê xwu, ro cîrananê xwu, ro heme nifûsê ciwanî, ro tutan, sey zekeme vila kena. Tabî, televîzyon, kuçe, dikan, beqal, market, maxaza, yanî, cûya şaristanî lehê aye de ya. Ziwanê Tirkî standardbiyaye yo, hîna asan qisey beno û her kes Tirkî ra fam keno.
Dewijê ke ameyê şaristan, cînîyê ke şinyêne karê rutişê keyeyan çim ginayî memûran ro, çim ginayî mialiman ro. Ma vajê, ewnîyayî ke tutî hê lîse wanenê, dima kewnê îmtîhananê unîversîte. Unîversîte qedênenê, benê avûkat, benê memûr yan benê mialim. Êyê ke mialim yan avûkat ê, wayirê ereba yê, halê înan, demanê înan baş o. Hetêk ra zî ezîyeto ke dewe de anto, îmkanê desttengî yê dewe ameyne vîrê înan. Xwura, hetanî ke serranê 2005 ra pey ke nameyê hêgayan ser o dewlete pere vila kerd, hêgayî yan dewe kerdibî xwu vîrî ra. (Esas, hetêk ra, welatê ma de hîsê pabendîya herrî zaf zeîf ê. Vanê, ena herrî xayin a, kamî fek ena herrî ra verada şi, xwu rê bi merdim.) Ena nuqta de wendiş, perwerde sey berê îstîqbalê roşnî înan rê asa. Berêko wina ke tutê înan zî eşkenê enê berî ra bivîyarê. Hema vajê ke zaf kesan, bê ke bizanê tut senî perwerde beno, bi hêrs, bi xezeb tutanê xwu ra va “Biwanê, bibê çiyêk.” La ne wendiş hende asan bi, ne zî “çiyêk”biyayiş. Coka dadî û babîyan bi o qenaeto ke do tutî perwerde de hîna serkewte bê, dest pê kerd tutanê xwu dir Tirkî qisey kerd. Zafê înan qirika xwu ra birna, werdê xwu ra kerd kêmî, pê tutê xwu şawitî dersxaneyan. Ma vajê, tut hewte de 5 rojî şino mekteb, 2 rojî zî şino dersxane. Û xwura, badê serranê 2000î heme semtanê Diyarbekirî de, heme mekteban de sinifê verê mektebî (ana sınıfı) zî abiyî. Êdî tutê 4, 5 û 6 serreyî zî biyî wendekar. Yanî, seha yan wexto ke tede Kurdî bêro qiseykerdiş, bi eno qeyde miyan ra wedarîya, nêmend. Seke mi va, dadî û babî yan pîlê keyeyî, seba ke tut zî sey înan nêzanayişê ziwanî ra tehda nêvîno, ezîyet nêanco, seba ke perwerde de serkewte bo -zanayişê xwu gore- bi înad û keremê zerrîya xwu ra tutanê xwu dir bi Tirkî qisey kerd. La badê çend serran bi hawayêko zaf tehl asa ke peynîya enê cehdkerdişê înan ê perwerdeyî xusran o!
Tutan dir qiseykerdişê Tirkî bi eno qeyde bi moda. Mesela, zafê şinasîyê mi bi xwu estê ke yenê keye yan verê mi. Mi dir bi Kurdî (Zazakî, Kurmancî) qisey kenê la tutanê mi dir bi Tirkî qisey kenê. Tutê mi bi Kurdî (Zazakî, Kurmancî) cewab bidê zî, ancî ê bi Tirkî qisey kenê. La seba ke Tirkîya înan yew Tirkîya seqet a, şaş a, tutê înan Tirkî şaş mûsenê. Coka mekteb de zî, dersan de zî, ser nêkewenê. Mesela, Tirkîya înan wina ya: “Ma senî o qeder sawuxtir êdemîsen ustinde dûrasan!” Yanî, bi to hende serd o ke ti nêeşkenê xwusero vinderê! Ena cumle de, raşt a ke kokê kelîmeyan Tirkî yo la hetê sîstemê ziwanî ra enê îfadeyî Tirkî nîyê. Coka, tut bi enê ziwanê mexlûteyî her di îmkanan ra zî beno. Yanî, hafizaya tutî de tu ziwan wina bi saxlemî ca nêgêno. Neke tenya hetê ziwanî ra her di îmkanan ra bêpar maneno, esas, hetê hîsanê aîdîyetî ra zî meydan de maneno. Yanî, bêkok beno. Bi Tirkîyêka mexlûte yan bi Kurdîyêka mexlûte qiseykerdiş, ey rê qet ferq nêkeno. Nêzano kurdbiyayiş çi yo ke xwu kurd bizano. La tirkbiyayîş, eke biwazo zî eno merhale de nêeşkeno bibo. Hema zî hetê ziwan û hîsan ra miyanê ey û tirkan de zaf mesafe esto. La hetêk ra, vurnayişê mîlîyetî hende asan nîyo. Mesela, şarê qeraxê Deryayê Siyayî biyî heştay-neway serrî ke fek ziwanê xwu ra veradayo, biyê terefdarê tewr fanatîkî yê partîyanê nasyonalîstanê tirkan la fizîkê înan, fonetîkê înan elemeşkera veng dano ke ê tirk nîyê. Coka refleksê înan ê sosyalî ekserîyet şîzofrenîk ê.
Seba ke hetê ziwanî ra sîstemê hişê tutî texrîbbiyaye yo, eno semed ra perwerde de ser nêkeweno. Ma vajê, Tirkîya ke tut keye de yan kuçe de mûsayo û a Tirkîya ke kitaban de nuşte ya, qet pê nêmanena. Coka derse ra fam nêkeno. Bitaybetî perwerdeyê lîse de rewşe zaf giranêr bena. Sey nimûneyî, perwerdeyê dewreyê 2006-2007î de Seyrantepe İlköğretim Okulu ra 180 tene tut mezûn bi. Nînan ra, tenya 8 tutan qeydê xwu lîse de viraşt. Enê 8 tutan ra, 4 heban sinifa yewine ra pey lîse dewam nêkerde, wendiş terekna. Esas, nêeşkayî biwanê. Miyanê nînan ra tenya yew tutî kolej (Anadolu Lisesi) qezenc kerd û nika sinifê 3. de wendişê xwu dewam keno. Çiyo balkêş, keyeyê enê tutî 1975 de yew dewa Licê ra bar kerdo ameyê Diyarbekir û keyeyê xwu de hertim Kirdî qisey kenê. Eno nimûne nîşan dano ke tut ziwanê dayka xwu baş bizano sewbîna ziwanan zî asan mûseno. Çimkî kokê ziwanî miyanê hişê tutî de saxlem ronîyayo.
Îmtîhanê unîversîte de zî rewşe wina ya. Tutê ke bi hezar zehmet lîse wanenê, dima zî çend serrî şinê dersxane. La hemeyê Diyarbekirî de se ra panc (% 5) bi zor îmtîhanê unîversîte (ÖSS) de ser kewenê. Heto bîn ra, êdî wendişê unîversîte zî nîno a mehna ke do bieşkê yew dezge de îstîxdam bibê, yanî bibê “çiyêk”. Nika Diyarbekir de bi hezaran mezûnê unîversîte estê ke betal ê. Çimkî badê ke unîversîte qedênenê, seba ke yew dezgeyo resmî de dest bi kar bikerê, gereka yewna îmtîhan (KPSS) ra zî bivîyarê. Eno îmtîhan zî çarçewaya hemeyê Tirkîye de yo. Kamî tewr zêde puan girewt, o îstîxdam beno. Mesela, bi hezaran xortê kurdan ke lîseya îmam-xetîbî qedênaya estê la enê îmtîhanan de nêeşkenê tirkan dir reqabet bikerê. Coka nika zafê dewanê Licê de melayî tirk ê. Şarê hetê Ege yan hetê Anadolîyê miyanînî yê. Pêro kadroyê perwerdekerde yê cematê Fetulah Gülenî ra yê. Bi eno qeyde, Kurdistanê Bakûrî de êdî camî, yanî cayê îbadetî û îbadet bi xwu zî, biyo wasitayê asîmîlasyonî, biyo wasitayê mirênayişê Kurdî û vilakerdişê Tirkî. Xutbe, teblîxê dînî û îrşad ra wetêr propagandaya tirkkerdişê kurdan o. Coka Kurdîya (Kirdî, Kurmancî) pîlan zî xerepîyaya. Bi Kirdîyêka xerepîyayî, nîme ra nîme bi kelîmeyanê Tirkî dekerde qisey kenê.
Tutanê ke fek wendiş ra veradayo, yan zî nêeşkayî biwanê, şîkayetê înan o sereke eno yo ke, derse ra fam nêkenê. Vanê, bingeyê (temelê) ma zeîf o. Ma se bikerê zî derse sereyê ma de nêmanena. Esas sinifê 3. û 4. ra pey dersî giran benê. Îhtîmalo pîl, seba ke mezgê înan de sîstemê tu ziwanî tekuz ronênişto, coka nêeşkenê bi tu ziwanî baş qisey bikerê yan zî fam bikerê. Seba ke kokê ziwanî hişê înan de texrîbbiyaye yo, coka nêeşkenê derse ra, wendiş ra fam bikerê. Nêeşkenê xwu îfade zî bikerê. Meselaya xwuîfadekerdişî de, goreyê mehlûmatanê ke mi mialimanê dersa ziwan û qiseykerdişî (dil ve anlatım) ra girewtê, tutê Diyarbekirî heme problemin ê. Yanî, êyê ke derse de serkewte yê zî, xwuîfadekerdiş de problemin ê. Nêeşkenê xwu îfade bikerê, bitaybetî qiseykerdişê înan şikite yo, seqet o. Meselaya xwuîfadekerdişî de, memûr û wendeyê ke eslê xwu kurd ê, esas ê zî heme problemin ê. Nêeşkenê xwu asan îfade bikerê, xîtabet û qiseykerdişê înan zeîf o. Ena babete de tesbîtê mi îlmî nîyo la ez wina texmîn kena ke eno problem esas rewşa ziwanî ra eleqedar o. Yanî, ziwanê dayke ro înan yeno xezeb, heyfê îhmalkerdişê xwu înan ra gêno. Sey nimûneyî, ez televîzyon de zî temaşe kena û mi bi xwu zî dîyo, kurdê soranî, seba ke bi lehçeya xwu perwerde benê, qiseykerdişê înan zaf herekîyaye yo. La kurmanc û kirdî, hem qiseykerdişê Kurdî de hem qiseykerdişê sewbîna ziwanî de, ma vajê, Tirkî de, zaf giran qisey kenê. Nêeşkenê xwu asan îfade bikerê. Kompozîsekerdişê babetêka sade de zî kontrol û yekpareyîya îfadekerdişî vindî kenê.
Badê perwerdeyê mecbûrî yê 8 serran êdî zafane tutî nêeşkenê biwanê. Êyê ke lîse wanenê zî seba ke derse de zaf apeymende yê, eleqeyê înan û wendişî zaf zeîf o. Seba ke nêeşkenê xwu îfade bikerê, enê heme semedan ra, ena rey xwu bi hawayanê psikopatî îfade kenê. Mesela, zafane binê tesîrê fîlmanê serîyalan yê tirkan de, ma vajê, binê tesîrê fîlmê “Kurtlar Vadisi” de manenê. Coka her tewirê şîdetî ra, bêexlaqî ra, pîsîtî ra xwu apey nêdanê. Qiseykerdişê înan heme argo yo. Neke tenya qiseykerdişê lajan, yê keynayan zî argo yo. Bitaybetî badê ke gerîlayan payîzê 1999î de mintîqe terk kerd û bi eno qeyde serkewtişê hêzanê dewlete newe ra îlan bi, hêvî û xeyalanê şarî de yew şikitiş, ma vajê, tewirêkê rewşa mexlûbîyetî virazîya. Enê tesîrêko zaf negatîf nifûsê ciwanî ser o kerd. Fikrê kurdîtî, meylê siyasetî miyanê wendekaranê lîse ra wedarîya. Çimkî hêvî puya, pûç vejîya. Eno wext ra pey, mekteban de grûbê lumpenî, grûbê veradayeyî û sutalî virazîyayî. Qismêkê wendekaran zî kewtî binê kontrolê cereyananê dîndarî. Qismêkê enê cereyananê dîndarî çarçewaya sentezê tirk-îslamî de şixulîyenê. Mesela, cemaetê sey Fetulahîyan, Suleymanîyan.
Kapasîteya ekonomîyê mintîqeyê Licê nîsbet bi serranê verê 1990, nika ancax se ra des (% 10) yan esta yan çinê ya. Mesela, hêgayî ê wextî gore, nika zor se ra des yenê ramitiş. Zafê rez û bexçeyan veradiyayê şiyê. Se ra neway darê fêkî yê sey gozêran, vamêran û murîyêran yan biyê wuşk yan dewijan birnayê kerdê kolî/êzimî û ardê Diyarbekir soba de veşnayê. (Neqilkerdişê êzimanê mazêran tabîyê destûrî yo la neqilkerdişê êzimanê daranê meyweyî serbest o.) Verê serranê 1990, her keyeyî dapancas sere pes û dewar kerdêne weye la nika mintîqeyê Licê de yew pese peyda nêbena. Şarê dewanê Licê se ra neway Diyarbekir de wayirê keyeyî yê. Qismêkê înan hamnanan şinê dewe la zafane zimistanan Diyarbekir de yê. Yanî, di-keye yê. Eke tut çendeyêk şêro dewe zî, kulturê dewe ra zaf dûrî yo. Kultur û qiseykerdişê xwu eynen xwu dir beno dewe. Keynayê xamayî, tutî hertim Tirkî qisey kenê. Bi eno qeyde tesîr ro tutanê dewe zî kenê. Labelê dewe de rewşa ziwanê Tirkî bena trajîkomîk. Merdim eşkeno her dewe de cumleyanê winasîyan bişinawo: “Hêgayo Derg’e gêtix tuyê sûr yêdix. Azad, o goliklerî getir. Demhat, o huyeyî getir xîyarlara aw vêrax…”
Xwura eno neslo newe nêeşkeno karê dewe bikero. Îmkanê karî yê merkezê Diyarbekirî zî zaf kêmî yê, bisînor ê. Seke ma cor de zî va, şarê mintîqeyê Licê, camêrdan ra, se ra heştay (% 80) şinê şaristananê rojawanê Tirkîye de karê înşaatan de şixulîyenê. Tutî û xortê tezeyî, neslo newe hetê debare ra, dereceyo tewr cêrin de weye benê. Hemîne de problemê bêgidayî, nêweşîyê weyenêbiyayşî estê. Beşna înan zeîfik a, lexer a, gunî rîyê înan de nêasena. La emro 8-10 serre de şimitişê cixara, madeyê kîmyasalî yê sey Bally û tewir bi tewir hebê serxoşî, hetta ke, şimitişê esrarî zî miyanê enê tutan de vilabiyaye yo. Dizdî zî zaf bena. Her tewir dizdî bena. Beledîyeyê Diyarbekirî sepetanê asinînan yan tenekeyînan yê çopî leweyê asfaltan de, verûverê peyarayiran de monte kenê. Ti ewnîyenê ke roja bîne yew zî cayê xwu de nîya. Çimkî tutan şikitê, wekerdê, pelexnayê û berdê rotê dayê xurdekarî. Seba ke rewşe bineyna îzeh bibo ez wazena yew nimûne bidî. Roja 19.10.2009 de Diyarbekir de semtê Batikentî de bi munasebetê Kurdîstanê Başûrî ra ameyişê grûbanê gerîlayan yew mitîng virazîya. Enê mitîngî de dizdan da cêbê bi seyan merdimî ro. Qismêk hetê şarî ra destadest qefelîyayî. Bêguman verî zî dizdî estbî, verî zî Diyarbekir de tim mitîng û numayişî zî virazîyayne. La verî, eke bi hawayêko hîssî bo zî, meylê dizdanê Diyarbekrî kurdperwerî ser o bi. Mitîng û numayişanê partîyanê terefdarê dewlete de texsîr nêkerdêne la yê kurdperwerî de çi rey nêdayne cêban ro. Nika eno edet wedarîya. Çimkî hîsê kurdperwerî vindî biyê.
Eke Diyarbekir de bineyke gelemşe virazîyo, ti ewnîyenê miyanê rayiran de tekerî tavistê. Yan zî kerrayî hê destê înan de û verdanê dikanan, vîtrînan. Camê dikanan, camê vindergeyanê otobusan yê beledîye, lambayanê kuçeyan, çi kewt înan ra ver, şiknenê. Neke tenya demeyê mitîng yan numayişan de, esas, her game zirar danê derûdorî. Mesela, roşananê dînî de zî zaf zirar danê derûdorî ro. Bitaybetî neyarê çiyê rindekî yê. Çiyê rindekî û dewlemendî rê alerjîyê înan esto. Sey nimûneyî, gama ke adarê 2006î de 14 gerîlayî koyanê Mûşî de ameyî kiştiş, enê ser o, Diyarbekir de roja 28ê adarî de hetê terefdaranê DTP ra tayê biyayişê protestoyî dest pê biyî. O wext, bê ke kes înan organîze bikero yan îdare bikero, zafane bi şeklêko spontane, bi hezaran tutê ke emrê înan 7 ra hetanî 18 o, di rojî, bitaybetî roja 29ê aşme, înan zafê dikanê Diyarbekirî texrîb kerdî. Hîna zaf zî semtê Ofîse, semtê halweşan wêran kerd. Diyarbekir de bi destê tutan hende wêrankarî virazîya ke, serekê odaya sinaî yê ê wextî Kutbettin Arzuyî beyanat da ke Diyarbekir 20 serrî apey şiyo. Bi seyan tutî birîndar bî, tepişîyayî. Çend tutî zî kişîyayî. Goreyê raporê İHD, 91 heb tut tewqîf bi û ceza werde. La eno reqemo ke İHD dano kêmî yo. Çimkî hetanî 5-6 aşmî badê biyayîşan zî, 100 heb ra vêşêr tutê ke kemarayê rojnamegeran yan kamarayê polîsan de qeyd bibî, dima tepişîyayî û tewqîf biyî. Hemîne ceza werde.
Dewlete, dezgeyê dewlete, bitaybetî qayil ê ke xortî, tutî miyanê her tewirê pîsîtî de bê, se kenê wa bikerê la tenya wa nêvajê ma kurd ê û meylê siyasetî nêkerê. Ma vajê, yew tut serrêk de 20 reyî dizdî ra tepişîyeno, zafê reyan ceza nêweno. Eke ceza biwero zî, zaf tay weno û leze veradiyeno. La sûcanê siyasî ra, hetê dozgeran ra tutan rê 30 serrî cazaya hepsî ameya waştiş. Eno sebeb ra, miyanê tutan û xortanê ke mektebo verîn û lîse wanenê, tu fealîyetê siyasî çinê yo. La siyaset ra teber her tewir kerdişo nameşrû û her tewir sûc mewcud o. Ez wazena tiya sey nimûneyî qalê yew kerdişê zaf balkêşî bikerî. Miyanê serranê 2000-2007 de gelek cînîyê ciwanê 20-25 serreyî, yê ke biney eqlê xwu ra nuqsan ê (zihinsel özürlü) la bedenen bêqisûr ê, nişka ra Diyarbekir de peyda biyî. Ameyişê hende cînîyan, her cayê Diyarbekirî ra vilabiyayîşê enê cînîyan tesaduf nêbi! Cînîyê sipî, rindekî, ciwanî la aqil ra kêmî. Bêwayir, wina tewş kuçeyan ra geyrayne. Roj û şewe teber de bî. Zafê xortanê Diyarbekirî cayanê xewleyan de, enê cînîyan dir piya biyêne û mûsayne karê xirabî. Perdeyê rîyê înan dirîyayne.
Goreyê tarîxê 19.10.2009 ra, 1297 merdimî hepsxaneyê Diyarbekirî yê edlî de bî. Nînan ra dorê 900 merdimî tîcaret, rotiş û şimitişê esrarî ra ceza werda. Êyê bînî zî, dizdî, xesp, fihûş, birîndarkerdiş û kiştiş ra tewqîf biyê. Nînan ra, 300 kes emrê xwu 18 ra cêr o, yanî, tut ê. Dorê 500 kesî zî emrê xwu miyanê 18-25î de yo. Eno reqem tenya aîdê ena roje yo. Reqemê tewqîfkerdeyan her roje vurîyeno, yew serre de, beno ke des-panciyes hezar tutî tepişîyayê û veradîyayê. Tutê ke kewenê miyanê enê tewir sûcan, se ra neway û panc tutê şarê dewan ê. Neke tenya mintîqeyê Licê ra yê, nê, her mintîqe ra, kirdan ra, kurmancan ra yê. Seba ke kokê înan cayanê ciyayan ra yo, fek û lehçeyanê ciyayan qisey kenê, bê Tirkî bi sewbîna ziwan, ma vajê bi lehçeya Kurmancî zî nêeşkenê yewbînan ra fam bikerê.
Hetê ziwanî ra yewna faktoro zaf muhîm zî eno yo. Ti ewnîyenê ke yew apartman de, yan yew kuçe de çend keyeyî kurmanc, çend keyeyî kird ê. Kurmancê hetê Mêrdînî, hetê Şirnexî, hetê Serhedî, hetê Ruha, qezayanê Diyarbekirî… Hewna, kirdê hetê Çewlîgî, hetê Pîranî, Hêni, Sêwregi, Licê, Egil, Pasûr, Çêrmûg… Axirî, Diyarbekir de, yew apartman de tewir bi tewir fekê Kurmancî, fekê Kirdî yenê qiseykerdiş. Mesela, bi hezaran kurmancê hetê Şirnexî Diyarbekir de estê. Goreyê mehlûmato ke serekê komeleya şirnexijan dano, 150 keye ra vêşêr endamê komeleya înan estê. La Diyarbekir de, 500-600 keyeyê hetê Şirnexî û qezayanê ci estê. Ma fek kirdan ra veradê, mesela, kurmancê derûdorê Diyarbekirî fekê kurmancanê Şirnexî yan Culemêrgî ra fam nêkenê. Yanî, neke tutî, pîlî yewbînan ra fam nêkenê. Mesela, ez bi xwu hende serrî yo Kurdî ser o xebetîyena, şarê Qilabanî (Uludere) ra gelek merdimî embazê min ê, ma bi keyetî şinê û yenê la ge-ge ez bi xwu zî fekê înan ra fam nêkena. Êdî Diyarbekir de, ti kam welat ra vajê, merdim esto. Yew sîte de, yew kuçe de, yew apartman de piya ronişenê, cîran ê. Tutê înan hê têmiyan de. Mimkun nîyo ke enê tutî bi eno hal yewbînan dir bi Kurdî (Kirdî yan Kurmancî) qisey bikerê. Ancax tutê yew dewe, belkî yew ca de bê, beno ke o wext Kurdî qisey bikerê. La eke ziwan babî û dadîya tutan rê muhîm bo, yanî eke pîlê keyeyî bi xwu qîmetê ziwanî bizanê, beno ke tutê keyeyî, qet nêbo keyeyê xwu de, yan şarê mintîqeyê xwu dir bi Kurdî qisey bikerê.
Tabî, enê çiyê ke mi hetanî nika minaqeşe kerdî, rewşa zereyî ya. Yanî, herçiqas mi cor de bi yew-di cumleyan behsê televîzyonanê Tirkî kerdo zî, tesîrê polîtîkaya asîmîlasyonî enê minaqeşeyî de nîyo.
Seba wendişê qismê yewinî bitikne>>>>
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.