Semedê Perwerdeyê Zafziwanî Pêşnîyazê Sabîtî

Prof. Dr. Carol Benson zaf mintîqeyanê ciyayan de, wazenê wezaretê perwedeyî yan dezgeyan yan zî komelanê eqalîyetan dir bixebetîyo, bingeyê ziwanê dayîke ser o modelê perwerdeyî yê zafziwanî aver berdê, seba tetbîqkerdişê enê modelan enê fealîyetî hem akademîk hem zî tetbîqî (uygulamalı) kerdê, cerebnayişanê ciyayan ra hereket kerdo û seba ke perwerdeyê zafziwanî tewr berhemdar bêro tetbîqkerdiş tayê pêşnîyazanê sabîtan (somut öneriler) kena. Carol Benson enê heme pêşnîyazî welat û ziwananê ciyayan de netîceyê cigeyrayiş û tecrubeyanê xwu yê çewres û panc serran ra vêşêr wext de aver berdê.

Pêşnîyaz 1: Ziwanê dayîke, tewr tay gereka heşt serranê verînan de ziwanê perwerdeyî bo. Temamê tutanê şaranê cayîyan (yerli halklar) û eqalîyetan (azınlıklar) heşt serranê verînan yê perwerdeyê ziwanê dayîka xwu de (eke di-ziwanî bê, her diyan de zî) gereka bêpere mektebanê dewlete de perwerde bivînê. Sinifê 8. ra pey eke ziwanê dayîke yê tutan nêbo amanco bingehîn yê perwerdeyî zî, gereka sinifan de tewr tay sey ziwanê vatişkî bêro bikarardiş û sewbîna zî sey ziwanê derse temamê prosesê perwerdeyî de bêro mûsnayiş.

Pêşnîyaz 2: Eke ziwanê dayîke ciya yo, gereka ziwanê mintîqeyî yan zî ziwanê neteweyî bi hawayêko hîra şeklê dersa ziwanî de bêro mûsnayîş. Tutê ke mensûbê grûbanê cayîyan (yerli gruplar) yan zî eqalîyetan (azınlıklar) ê, ziwanê mintîqeyî (bölgesel dil) yan zî ziwanê neteweyî (ulusal dil) ke teberê ziwanê înanê dayîke de şeklê ziwanê diyin yan zî yew ziwanê xerîbî de, gereka pêşengîya mialimanê bitecrube yê di-ziwanîyan de sinifê 1. yan 2. ra îtîbaren dest bi mûsayîşî bikerê. Enê ra teber zî seraserê prosesê perwerdeyî de mûsayişî dewam bikerê. Mûsnayişê enê ziwanî yan zî ziwanan de, malzeme û metodî zî gereka minasib bê, yanî mûsnayişê ziwanê diyinî yan zî ziwanê xerîbî enê gore amade bibê.

Pêşnîyaz 3: Ziwanê dayîke ra vîyartişê ziwanê vilabiyeyî yê mintîqeyî yan zî yê neteweyî gereka şeklo ke cêr ra nîşan diyeno bo: Tayê dersê mufredatî eşkenê ziwanê mintîqeyî yan zî yê neteweyî de bêrê dayiş la gereka eno serranê destpêkî de nêbo, merheleyanê averan (ileriki evreler) yê perwerdeyî de û ancax nezaretê mialimanê bitecrubeyan de bêro kerdiş. Eke hewce keno, hereketê fîzîkî yê sey perwerdeyê bedenî, muzîk, resim yan zî dersê ke wayirê muhtewayêka akademîke nîyê eşkenê sinifanê hîna verînan de ziwanano diyin yan zî hîrêyin de bidiyê. Labelê dersê sey matematîk û tarîxî ke hetê zêhnî û ziwanî ra baldarîyêka zêdîye wazenê, tewr tay hetanî sinifê hewtine, eke mimkun o sinifanê hîna averan de bîle bi ziwanê dayîke yê tutî bêrê dayiş.

Pêşnîyaz 4: Ziwanê îlaweyî gereka sey dersa ziwanî bêrê dayiş. Tutê ke mensûbê grûbanê cayîyan yan zî eqalîyetan ê, teberê ziwanê mintîqeyî û ziwanê neteweyî de ziwanê sey Îngilizî, Îspanyolî, Fransî, Rûsî û Hîndî ke warê miyanneteweyî de yenê bikarardiş zî gereka sey dersa mufredatî bêrê mûsnayîş.

Pêşnîyaz 5: Metod û muhtewaya minasibe ke dorûver û babete gore yê, gereka bêrê bikarardiş. Sey ziwanê perwerdeyî bikarardişê ziwanê dayîke yê tutan, bi tena sereyê xwu qîm nêkeno. Metodê muhtewa û mûsnayişî ke kulturê înan gore yê tewr tay gereka bieşkê di şertan biyarê ca. Verê verkan gereka şertanê dorûverî gore bê û bêrê bikarardiş. Bi vatişêko bîn, gereka edetan, sewîyeya zanayîşî, erjan, tarîx û nasnameyê grûbe gore bê. Enê metodî û muhtewa hem gereka kulturê vatişkî û nuştekî yê grûbe rê hurmetkar bê û hem zî gereka grûba ke program ra îstîfade kena enê metodî û muhtewa qebûl bikero (benimsemeli). Yê diyin, muhtewaya mufredatî û metodê mûsnayişî ke tehqîb benê, gereka tecrubeyê tutan û komelan zî bigêrîyo verê çimî û xwu rê bikerê hedef ke wendekaran edetanê xwu yê fikirîyayişê rojane ra bigêrê, merhele bi merhele ver bi fikirîyayişê zanistî (bilimsel) û razberî (soyut) ser biberê. Eke merdim bi şeklêko bîn îfade bikero, qîmkerdişê (yeterlilik) ziwanî ke lîteratur de seba viraştişê tesîrkerdişanê rojaneyan misêwa yenê şixulnayîş (BICS)[1] û qîmkerdişê ziwanî ke ma seba fehmkerdiş û vatişê babetanê akademîkan şixulnenê (CALP)[2], gereka bîçimê enê her diyan zî bêro hesabkerdiş.

Pêşnîyaz 6: Hewceyî bi mialimanê di yan zî zafziwanîyan esta. Bêguman zaf baş perwerdebîyayişê mialiman muhîm o, la enê ra zî muhîmêr tewr tay di-ziwanîbiyayişê mialiman heyatî yo. Yew mialimo ke tenya yew ziwan zano, bitaybetî eke ziwanê dayîke yê tutî nêzano, do nêeşko ziwanan bido têver û do nêzano ke wendekarî eşkenê kamcîn çiyan ciya kamcîn çiyan bi miqayesekerdiş bimûsê. Ancî mialimê ke tenya yew ziwan zanê, awantajanê sey ferqdebiyayişê metaziwanî[3] ke zafziwanî ra hasil benê rê nêeşkenê rayir akerê ke bêrê bikarardiş. Ser de zî, yew mialimo ke tenya yew ziwan zano, seba wendekaranê ke wazeno sey zafziwanîyan perwerde bikero, nêbeno modelêko minasib.

Pêşnîyaz 7: Babî û dadî, şar û wezîfedarê perwerdeyî yê cayî û eqalîyetan eke îcab bikero gereka waqifê netîceyê cigeyrayişanê tercîhkerdişê zanayiş û perwerdeyî bê. Çiyo muhîm eno yo ke modelanê perwerdeyî yê tenduristan (sağlıklı) rê wayîrtî bêro kerdiş (savunulmalı). Eke dadî û babî, babeta tutê înan perwerdeyêko senî bivînê de wayirê heqê tercîhkerdişî yê, gereka derheqê metodanê perwerdeyê zafziwanî û prosesê enê de, ancî derheqê netîceyê demeyê dergî yê alternatîfanê ciyayan (ke pêşkêşkerdişê enê alternatîfan zaf muhîm o) de, gereka wayirê zanayişêkê qîmkerdeyî (yeterli) bê ke netîceyê cigeyrayişanê raştan ra vejîyayê meydan. Eynî wext de gereka wezîfedarê perwerdeyî zî wayirê enê zanayişî bê –çi heyf ke roja ma de zafê qiraranê derheqê perwerdeyî de hetê berpirsîyaranê ke enê waran de wayirê berpirsîyar nîyê ra yenê dayiş. Eno sedem ra pawitiş û wayirvejîyayişê modelanê saxleman bi zanayişê ke netîceyê cigeyrayişan de vejîyayê meydan bêro kerdiş.

Pêşnîyaz 8: Seba resayişê perwerdeyêkê kalîteyinî gereka wendegeh û komel (toplum) de vurnayişê awankî (yapısal değişiklikler) bêrê kerdiş. Eno, eynî wext de nîzamê ke estê senî zirar danê însanîyetî zî bigêrê xwu zere (kapsamalı). Wendegehî eynika komelî yê. Seypênêbiyayişê (eşitsizlik) komelkî hem tesîrê xwu wendegehan ser o kenê hem zî wendegehan ra vila benê û newe ra yenê heselnayîş. Şarê cayî û gelek grûbê eqalîyetî tewr cêrê hîyerarşîya komelkî de ca gênê. Gereka vurnayişê awankî her sewîye de bêrê kerdiş. Wayirê îqtîdaran gereka bigêrê nezerê dîqetî, nîzamo ke esto neke tenya zirar dano şaranê cayîyan û grûbanê eqalîyetan, eynî wext de bi hawayêko negatîf tesîr ro bîçîmê ekonomîkî, perwerdekî û xerckerdişê (tüketim) komelkî keno. Vîndîbiyayişê zaftewirîya ziwanî de para wendegehan înkar nêbeno, la kîşta enê de nîzamê ke halê hazir de estê zanayişê merdimî senî vernîya vîndîbiyayişê zaftewirîya biyolojîke gêno zî çinê kenê, rîyê dinya ser o şertê dewamkerdişê cûye bi hawayêko cidî yenê xerepnayiş.*

Prof. Dr. Carol Benson

Unîversîteya Stockholmî, Merkezê Mûsayiş û Mûsnayişî

[1] BICS (Basic Interpersonal Communication Skills): Qabîlîyetê Bingehînî yê Miyanê Kesan (Kişilerarası Temel İletişim Becerileri)

[2] CALP (Cognitive Academic Language Skills): Qabîlîyetê Ziwanî yê Zanayişkî-Akademîkî (Bilişsel Akademik Dil Becerileri)

[3] Ferqdebiyayişê Metaziwanî (Metadilsel Farkındalık), yew termo ke derheqê ziwanî de bi hawayêko razber (soyut) fikirîyayişê merdimî îfade keno.

___________

* Ena meqale buroşurê "Polîtîkayê Zafziwanî û Plankerdişê Ziwanî, Tirkî ra açarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Diyarbekir 2013, r. 18-20" de weşanîyaya.