Cayê Rastîn yê Eshabê Kehfî

Qiseya “Eshabê Kehfî” yan zî seke mesîhî vanê, “Hewtê Rakewteyî”, mîyanê alemê musluman û mesîhîyan de zaf namdar a. Derheqê cayê Eshabê Kehfî ke Quran de, sûreya Kehfî de, ayeta 9. ra hetanî ayeta 25. behs beno, verî ra fikrê muxtelifî estê. 

Na meqale de ma do bilebitîyî ke bi delîlanê musbetan û bi teferuat cayo ke tewr nêzdîyê rastîye yo nîşan bidin.

Sûreya Kehfî (sûreya 18.) yê Quranî, ayeta 9. ra hetanî ayeta 25. wina ya:

(Ayeta 9.) Gelo to va qey Eshabê Kehf û Reqîm ayetanê ma yê ecêban ra yê? (Ayeta 10.) Gama ke xortan xo resna bi şikefte, va: “Homayê ma! Hetê xo ra rehmetêk bide û na tengîye de çareyêk peyda bike.” (Ayeta 11.) Ma zî perde ant goşanê înan ser, şikefte de bi serran ê kerdî hewn. (Ayeta 12.) Dima, ma ê kerdî aya ke ma bizanî her di şêligan ra kamcîn başêr zano ke çiqas hewn de mendê. (Ayeta 13.) Ma do qiseya înan bi hawayêko rast to rê qal bikin: Ê çend xortî bîy, bi Homayê xo bawer bîy. Ma zî hîdayetê înan zêdna. (Ayeta 14.) Ma zerrîyê înan kerdîbîy yew zerrî, gama ke weriştî û va, “Homayê ma Homayê erd û asmênan o. Ey ra teber ma kesî nêkenê îlah, eke wina nêbo, do vateyê ma bêmana bo.” (Ayeta 15.) Nê miletê ma ey ra teber xo rê homayî dîyê. De wa homayîya înan rê zî delîlêk binawnayne! Ê ke vera Homayî zûran kenê ra zalimêr kam esto? (Ayeta 16.) [Mîyanê înan ra yewî wina vatibi] “Seba ke şima xo înan ra û ê ke Homayî ra teber çîyan rê îbadet kenê ra abirnayo, qet nêbo xo biresnê yew şikefte ke wa Homayê şima rehmetê xo ra hîrayîyêk bido, karê şima rast û asan biko.” (Ayeta 17.) Ey Muhemmed! Eke to bala xo bidayne, ti do bidîyêne, gama ke roj akewtêne, ginayne hetê rastê şikefte ro, gama ke şîyêne awan zî hetê çepî ra meqesêk dayne înan ro û vîyartêne. Ê cayêko hîra yê şikefte de bîy. No mucîzeyanê Homayî ra yo. Homa hîdayet bido kamî, na yo, o resayo bi heqî; kamî hîdayet ra bêpahr bikero, êdî tu dostêk nêvîneno ke rayîrê rastî binawno ey. (Ayeta 18.) Yew zî no yo ke, to ê şikefte de bidîyêne, ti do bivatêne qey hewn de nîyê. Labelê ê hewn de bîy. Ma ê hetê rastî û çepî ser qelibnayne. Kutikê înan zî mîyanê berî de, her di lingê xo yê verênî ro ver derg kerdibîy. Eke to ê bidîyêne, bê ke to xo dima biewnîyayne, ti do biremayne û do zerrîya to ters ra bibîyêne pirr. (Ayeta 19.) Senî ke ma ê sey yew mucîze kerdî hewn, eynî winî, ma ê hewn ra weriznayî ke wa yewbînî ra bipersê. Înan ra vatoxêk wina va: “Şima [çiqas] hewn de mendî?” [Taykine] va: “Ma rojêk yan zî helêk mendê.” [Taykine zî] wina va: “Rebê ma başêr zano ke ma çiqas mendê. Nika şima yewî bi nê pereyê xo yê sêmî bişawê şaristan, wa biewnîyo, kamcîn werd hîna pank o, wa ey ra şima rê erzaq biyaro. Û wa zaf bihemet bo, kesî bi şima nêhesno. (Ayeta 20.) Çunkî, miletê şaristanî şima biqefelno, mehqeq yan do şima bi kerreyan bikşo yan zî do şima biberê dînê xo ser, o wext şima dinya û axrete de caran nêresenê xelasîye.” (Ayeta 21.) Ma însanî înan ra xeberdar kerdî, seba ke ê bizanê, badê mergî ganebîyayîş esto û roja qîyametî ra şubhe nêkerê, bi nê şeklî, ma ê bi şarê şaristanî dayî dîyayîş. Înanê ke ê şikefte de dîybî, mîyanê xo de munaqeşe kerd. Va: “Banêk [dêreyêk] înan ser o awan bikerê. Homayê înan hîna baş bi înan zano.” Bawermendê ke bi vatişê xo serkewtibîy, va: “Mehqeq ma do înan ser o mizgetêk awan bikin.” (Ayeta 22.) Ê ke hûmara eshabê Kehfî ra kewnê îxtîlaf ra tayê do vajê, “Ê hîrê kes ê, yê çarine kutikê înan o.” Tayê bînî zî do vajê “Ê panc kes ê, yê şeşine kutikê înan o.” Her di zî derheqê çîyo ke nêno zanayîş de texmîn kenê. [Tayê zî] do vajê “Ê hewt kes ê, yê heştine kutikê înan o.” Ti zî vaje, “Homayê mi hîna baş bi hûmara înan zano.” Zaf tay kesî bi înan zanê. No semed ra, derheqê înan de, nê malumatê ke eşkera bîyê ra teber mekewe mîyanê munaqeşeyêk û derheqê înan de tu kesî ra çîyê meperse! (Ayetê 23.-24.) Hetanî ke ti nêvajî “Homa hes bikero” mevaje “ez o siba filan karî bikerî.” Gama ke to xo vîrî ra kerd, Homayî bîyare vîrê xo û vaje “Ez hêvî kena ke Homayê mi do mi biresno rastîye.” (Ayeta 25.) Ê şikefte de bi qasê hîrê sey serrî mendê û new serrî zî ser o zêdnayê.

Seke nê ayetanê ke ma cor neql kerdî ra zî aseno, seba ke însanî ganebîyayîşê badê mergî ra bawer bikerê, Homayî na bîyene sey delîlêkê madî nîşanê beşerîyetî daya û Quranî zî bi nê ayetan bale anta na babete ser. Eke wina yo, a game na bîyene rîyê erdî ser o cayêko belîkerde de qewimîyaya. Hetta ke nê ayetanê corinan ra, ya 17. de şeklo madî yê na şikefte zî tarîf beno la nêvajîyeno ke na şikefte ha kamca.

Hetanî nika derheqê cayê Eshabê kehfî de 33 cayî nîşan dîyîyayê (1). Nê cayan ra 5 teneyî mîyanê sînorê Tirkîyeya ewroyîne de yê:

1.Licê, 2.Tarsûs, 3.Afşîn, 4.Efes û 5.Eskîşehîr (2).

Mîyanê nînan ra, nê wextî de, cayo ke tewr zaf şinasîyêno, cayo ke şar hîna zaf şino ser, Tarsûs o.

Cîhan de zî cayê ke hîna zêde îdîa beno ke Eshabê Kehf uca yo, nê ca yê:

1.Efxanîstan: Gama ke merdim şaristanê Kabulî ra şino Bamyan, rayîrî ser o, cayo ke ci ra vanê Upîyan de mezelêko zaf rewên ê welîyêk esto. Vanê kesê ke kutikê harî ê gazkerdê, anê na zîyarete ser û Qitmîro ke kutikê embazanê şikefte (eshabê kehfî) yo ra ardim wazenê. L. Masignon (1883-1962) ke zanayanê fransizan ra yew o, cigêrayîşê xo de qal keno ke bakûrê Efxanîstanî de şaristanê Meymene de seba xatirê Eshabê Kehfî mizgetêk ameya viraştiş.

2.Cezayîr: Başûrê Cezayîrî de şaristanê Setîfî ser o dewêka bi nameyê N’xaws ke 88 km başûrê Setîfî de ya, hewt tene mezelî û verê înan de zî yew mezelo qijek esto. Bawer kenê ke nê mezelî mezelê “Hewtê Rakewteyan” û kutikê înan ê. Hewna, dewêka bi nameyê Îqcan (Xoycel) yê Setîfî ke bi qasê 12-13 km başûrê rojhelatê ey de ya, “Hewtê Rakewteyî” uca zî nîşan dîyîyayê.

3.Tirkîstanê Rojhelatî: Nê welatî de, qasê 75 km rojhelatê Tûrfanî de, cayo ke ci ra Toyok vajîyêno şikeftêk esta û verpalê na şikefte de zî mizgetêk esto. Na şikefte û mizget bi nameyê Eshabê Kehfî şinasîyênê. Xirbeyê şaristanê Çoku ke bi qasê 30 km rojawanê Toku de yê, wina qebul kenê ke uca şaristanê Apsus yan zî Deqyanûsî yo.

4.Spanya: Nêzdîyê şaristanê namdarî Girnata de mintiqaya dewa bi nameyê Loşa de şikeftêk esta. Na şikefte de tay cesedî û esteyê kutikêk dîyîyenê. Naye ra şarê ê doran bawer keno ke ê eshabê kehfî yê. Serra 504 a Hîcrî (Mîladî: 1110-1111) ra nata nê halî de bîyê. Înan ser o dêreyêk û nêzdîyê înan de zî bînayêk ke zemanê romayîyan ra menda estbîyê. Nînan ra vanê “Reqîm”. Hewna, nêzdîyê Girnata de tayê xirbeyê rewênî estê ke vanê uca zî şaristanê Deqyanûsî yo.

5.Misir: Qahîre de, a şikefta ke koyê Muqedemî de ya, dewrê Fatimîyan de (seserrê 10. û 11.) sey şikefta Eshabê Kehfî qebul bîya. No semed ra, na şikefte kerda sey yew tirbe û hetê corê aye de zî kitabeyêk nusîyayo.

6.Sûrîye: Şam de mintiqaya bi nameyê Bealka de nêzdîyê dewa bi nameyê Husban de şikeftêk esta. Hetê tayê nuştoxan ra îdîa bîyo ke a şikefta Eshabê Kehfî ya. Mîyanê şaristanê Şamî de mizgetêk ro na şikefte îzafe bîya. Seserra 16. de qal bîyo ke uca şikeftêk estbîya û nameyê aye zî “Kehfî Cibrîl (Şikefta Cîbrîlî)” bîya. Narey seserra 17. de yan zî badê pey, şikefta Cibrîlî bi şikefta Eshabê Kehfî îsnad bîya û uca mizgetêk daya viraştiş.

7.Urdun: Qasê nîm km nêzdîyê Ammanî de şikeftêk estbîya ke seserra 10. de bi nameyê “Er-Reqîm” şinasîyaya (3).

Cayêko wina pîroz kamcîn welatî de bo, uca şîyayîş û ameyîşê merdiman zêde beno, hertim beno cayêko cazîb ke merdimî xo ro ci bigîrê. Cayêko winasî de bazar (herînayîş û rotiş) virazîyeno. Hetê dînî ra cayêko wina muhîm qudsîyetêk dano ê welatî. No çî zî berê rantêkê madî akenê û prestîjêko manewî seba şarê ê welatî xo reyde anê. Naye ra her cayo ke şikeftêka winasî estbîya, pêşengê cematî û zanayeyê ê welatî weriştê zerrî ra û bi hewes propaganda kerda ke o ca cayo rastîn yê Eshabê Kehfî yo. Delîlê serekeyî ke bîyê îsbatê cayê Eshabê Kehfî, seke Qurano kerîm de tarîf beno, drûvê şikefte yo. Yanî, cayê ke vanê Eshabê Kehf o, zafane şeklê şikefte se delîl nîşan danê. Labelê eke delîl tena no bo, îhtîmalêko pîl, ne ke tena 33, beno ke bi seyan şikeftê ke verê înan ro başûr o, rîyê na dinya de estbê. Nimûne, nê serranê peyênan de îdîa bi ke şikefta Eshabê Kehfî Nexçîvan de ya (4). Labelê çi gama ke merdim baş bala xo bido na mesela ser, do bivîno ke seba îsbatkerdişê cayê Eshabê Kehfî tena no delîl qîm nêkeno. Çunkî na mesela meseleyêka komplîke ya. Ganî bi hemeyê mutemmîmatan û komplîkasyonê xo bi hawayêko tekuz bîyero roşnkerdiş.

Şikefta Eshabê Kehfî ya ke Licê de ya, na mesela de bi hawayêko komplîke xo nawnena. Sere de, ê her hîrê qiseyê ke derheqê Eshabê kehfî de qisey benê, yanî; 1.Eshabê Kehf û mutemmîmatê xo, 2.Qiseya Mûsa û Xizirî, 3.Qiseya Zilqarneynî na mintiqa de bi delîlanê xo yê madîyan û bi hawayêko tekuz estê. Û heme delîlê ke netîceyê na mesela ra xuliqîyenê û paştgirîyêka tekuze danê estbîyena Eshabê Kehfî, na mintiqa de, nika bi hawayêko zinde estê.

Şikefta Eshabê Kehfî bi qasê 15 km merkezê Licê ra hetê başûrê rojawanî ser, koyê Reqîmî de (berzî: 1516 m), bi nameyêna, koyê Sadulkafî de, peyê dewa Dêrqamî de ya. No ko, paftayanê xerîteyê “Mudirîyetê Pêroyî yê Xerîtekarîya Tirkîya (Harita Genel Müdürlüğü)” de sey “Eshab-i Kehf Dagi (Koyê Eshabê Kehfî)” name dîyîyayo. Tayê eseran de zî sey “Koyê Reqîmî” nusîyayo. Hesen Hîşyar Serdî, -dewa Serdê cêrê dewa Dêrqamî de ya- kitabê xo de vano, “Girê Dêrqamî” (5). Labelê serra 1977 de dewlete nameyê nê koyî vurnayo kerdo “Înceburun Dagi” (6). Na lebata namevurnayîşî tam ro polîtîkaya dewlete ya vera kurdan û Kurdîstanî de kewena.

Badê ronayîşê komara Tirkîya, seba ke polîtîkaya dewlete bingehê nîjadperestîya tirkîtîye ser o ronîyaya, coka kamca cayêko tarîxî welatê kurdan de estbîyo, ameyo texrîbkerdiş. Nimûne, ê nuşteyê qiralanê asûrîyan Tiglatpleser-I (Îsayî ra ver: 1116-1090) û Salmanasor-III (Îsayî ra ver: 859-825) ke rîyê kerreyê şikeftanê Birqlênî ser o ameyê kendiş, hetê mufetişê umûmî Abidîn Ozmen ke hetê Mistefa Kemalî ra tayîn bîyo û serranê 1930î de Dîyarbekir de bi selahîyetêko bêsînor îdarekerîya Kurdîstanê Bakûrî kerdo ra texrîb bîyê (7). Bi no qayde, rîyê hessasîyetê nîjadperestîya tirkîtîye ra ke na nîjadperestî zemînê dişmenîya kurdan ser o ronîyaya, cayo rastîn yê Eshabê Kehfî zî bi şaranê teberê na mintiqa dayo vîrî ra kerdiş û hertim propaganda kerda ke nê cayî rê alternatîfan peyda bikerê. Nimûne, gama ke şarê qezaya Afşînî waşt ke a şikefta nêzdîyê Afşînî de sey cayê Eshabê Kehfî nîşan bido, dezgeyanê dewlete dereceyêko berz de eleqe nîşan da, va, Eshabê Kehf Tarsûs û Efes de zî estê la qet behsê na şikefta ke Licê de ya nêkerd (8).

No cayo pîroz ke hezaran serrî ra nat nê welatî de sey Eshabê Kehfî şinasîyeno, nika mîyanê şarê mintiqa de bi nameyê “Sadulkaf” yeno namedayîş. Çekuya “Eshabul-Kehf”î ziwanê şarî de vuryaya, xo sivik kerdo, bîya se “Sadulkaf”. Şarê mintiqa hezarê serran ra nat hertim eleqeyêko germ nîşanê na şikefte dayo û hema zî dano. Zemanêko gelek rewên ra hetanî nika şarê mintiqa bi hesabê teqwîmê rûmî her roja 15ê gulane bi komelî şino na şikefte ser û zîyaret keno. Îhtîmalêko zaf pîl, roja ke nê hewt mîrzadeyî na şikefte de hewn ra aya bîyê û nata no edet tim dewam keno. Dûrê aqilî nîyo ke roja ayabîyayîşê embazanê şikefte (Eshabê Kehfî) 15ê gulane bo. Naye ra roja 15ê gulane hema zî na mintiqa de rojêka pîroze hesebîyêna.

Seke hetê zafê mutefesîr û cigêrayoxan ra zî qebul beno (9) Deqyanûs hem nameyê qehremanê mesela hem zî nameyê şaristanî yo ke ê hewt mîrzadeyî tede roniştêne. Xirbe û vermendeyê nê şaristanî (Deqyanûs) nika deşta Fîsî de (vanê, çekuya Fîsî Efsûs ra yena) rayîrê Dîyarbekir-Licê-Dara Hênî ser o, serê girêk de (berzî: 1110 m) ke mîyanê şarî de no gir bi nameyê “Zarga Fîsî” name dîyeno û qasê 18 km başûrê şaristanê Licê de yo, hema zî estê.

Hesen Hîşyar Serdî kitabê xo de nê xirbeyan wina tarîf keno: “… o şaristano ke Hurî-Bixud wayîrê ey bîy, Zarga Fîsî de bi qasê 10 km rocawanê dewa Serdê de koyêk ser o awan bîyo. Vayê awe hema zî sey xo yê, hetê rojawanê nê şaristanî de kerreyêka girde ser o sembolê hukimdarîye ameyo neqişnayîş. Kerreyêka eynî sey na kerra bakûrê dewa Serdê de dîyarê Girê Dêrqamî de zî esta.” (10)

A şikefta ke koyê Reqîmî de ya, ke embazanê şikefte xo te nimito, bi qasê 11 km hetê bakûrê xirbe û vermendeyanê şaristanê Deqyanûsî de ya. Badê qewimîyayîşê mesela, cayêkê nêzdîyê şikefte de dêreyêk awan bîyo. Nameyê nê dêreyî “Dêreyê Reqîmî” ronîyayo. Zemanî reyde name vuryayo, sivikêr bîyo û axir bîyo “Dêrqam”. Nika bi nê nameyî dewêk cêrê na şikefte de esta. (Goreyê hûmaritişê resmî yê serra 1970, na dewe de 140 keye û 912 kesî estbîyê la goreyê hûmaritişê serra 2000î, bi mezrayanê xo, pêropîya 649 kesî tede estbîyê. Kêmîyayîşê nufûsî dereceyê zordarîya dewleta Tirkîya ya Kurdîstanî ser o nîşan dano.)

Xirbe û vermendeyê şaristanê Deqyanûsî hetê şarê dewanê ê doran ra texrîb bîyê, seba ke xo rê pê banan virazê, kerreyê ucayî kiriştê berdê. Hewna bi nîyetê ke do xezîna (defîna; gencîna) tede bivînê, zafê dêsan û banan raşanîyayê. Heto bîn ra, rîyê polîtîkaya dewleta Tirkîya ra ke ma cor qal kerdibi, nê cayê tarîxî yê ke Kurdîstan de estê, heme bêwayîr verdîyayê. Cayê tarîxî yê winasî eke qestî nêyerê texrîbkerdiş zî, çi gama ke wayîrîye ro ci nêyero kerdiş, şênê rewşa tebîetî ver zî xo bi xo birijîyê, raşanîyê. Herçiqas no şaristan bi zanayîş bêwayîr verdîyayo, hewna, vermendeyê dêsan û bedenê dorê şaristanî hema zî bala merdimî ancenê. Tayê cayan de vayê awe, sarincî, mehsereyî, embar û kîlerê ke zinaran de kenîyay yan zî binê erdî de viraştê, hema zî asenê.

Seke ma va, şikefta Eshabê Kehfî koyê Reqîmî de ya. No ko corê dewa Dêrqamî de yo. Verê cû merdim bi dîyarkewtişê kaşêkê tîkî ra şênayne şiro bireso verê fekê şikefete la nika rayîr virazîyayo û wesaîtî şinê hetanî nêzdîyê na şikefte.

Merdim palikanê ke zinarêkê tîkî de kenîyay ra şêno şiro dîyar û xo biresno verê fekê şikefta ke înan xo tede nimito. Şikefta Eshabê Kehfî zinar de kenîyaya. Zereyê şikefte de erd ra hetanê binê banî estûnêka yekpare zinar ra esta. Hetê rastê na şikefte de qulêka hîra û xorîne esta. Gama ke leşkerê Deqyanûsî ro embazanê şikefte gêrayê, vanê înan xo zereyê na qule de nimito. Badê ke leşkeran ê nêdîyê, bi emrê Deqyanûsî fekê şikefte bi dês gêrîyayo ke ê zere de bimrê. Na qula ke zereyê şikefta viraştîye de ya, nika bi kerran pirr bîya, gêrîyaya. Zinaro yekpare yê serê şikefte tesîrê erdhejî ra şeqayo. Gelo a qule zî erdhej ra bîya pirr yan seba ke merdimî piro nêşîyê war û tede vindî nêbê mexsûs hetê merdiman ra debîya?

Nêzdîyê şikefte de hetê rojhelatî de dêsê Dêreyê Reqîmî hetanî nê seranê peyênan zî estbi. La nika hetê şarê dewe ra mizgetêko hîrêoda herinda Dêreyê Reqîmî de awan bîyo. Zereyê dêreyî de seba ke awe kom bibo, yew çalêka xorîne kenîyaya. Seba texlîyekerdişê awe gelek cayan de vayî erd de kenîyayê. Roja 15ê gulane awa ke zinar ra neselîyêna, yena a çale de kom bena. Şaro ke şino zîyaretîya Eshabê Kehfî, bawer keno ke na awe pîroz a û bi koçikan awe fir keno weno.

Rewşa şikefte manena tarîfo ke Quranî de beno: “… gama ke roj akewtêne, ginayne hetê rastê şikefte ro, gama ke şîyêne awan zî hetê çepî ra meqesêk dayne înan ro û vîyartêne. Ê cayêko hîra yê şikefte de bîy.” Tarîfo ke Quranî de beno û şeklê şikefte tam yewbînan gênê.

Qasê 20 km hetê rojhelatê başûrê Dîyarbekirî de, bakûrê royê Dîcle de, dewêka zaf rewêne ya bi nameyê Xizirîlyasî esta. Eke merdim xerîteyî ser o na dewe ra dest pêbikero xetêka raste ya qasê 100 km derg başûr ra ver bi bakûr bianco, resena Şikefta Birqlênî. Na şikefte serçimeyanê awa royê Dîcle ra yew a. Awêka zafe ya termale xorînîya na şikefte ra vejîyena û bena serçimeyê royê Dîcle. Na şikefte ra teber zî şikeftî corê aye de estê. Nê şikeftan ra vanê “Şikeftê Zilqarneynî”. Narey dewa Xizrîlyasî ra qasê 40 km hetê bakûrî de, a xeta raste ke ver bi bakûr ancîyaya ser o, mîyanê dewa Mermer û Arpedresî de hênîyêk esto, ci ra vanê “Kanîxizir”. Kanîxizir ra qasê 30 km hetê bakûrî de, a xeta raste ke ver bi bakûr ancîyaya ser o, bakûrê dewa Fîsî de, dîyarê deşta Fîsî de xirbeyê şaristanê Deqyanûsî estê. Şaristanê Deqyanûsî ra qasê 25 km hetê bakûrî de, a xeta raste ke ver bi bakûr ancîyaya ser o, kela Zilqarneynî esta. Û çend km aye ra wet zî, hetê bakûrî de, şikefta Birqlênî û şikeftê Zilqarneynî estê.

Goreyê efsaneyêka namdare ke mîyanê şarî de vila bîya, ke Şewket Beysanogluyî fekê Mehemed Bulutê 80 serreyî yê dewa Xizirîlyasî ra hezîrana serra 1962 de arêdaya: “Eke merdimêko bawermend bi zerrîyêka safe verê şefeqî di rekatî nimaj bikero û dima se rey vajo: ‘Laîlaheîlellah / Ya xeyrul xelas / Muhemmed resûlullah / Hawar ya Xizirîlyas!’ do Xoceyê Xizirî bivîno. (Mîyanê kurdan de Xizirîlyasî ra Xoceyo Xizir zî vajîyêno.)

Zemanêk dewa Xizirîlyasî ra merdimêko Salih û bawermend nê xusûsî bi zerrîyêka xalise bi ca ano. Heto bîn ra, no Xoceyo Xizir ke zatêko welî yo, seba ke xo biresno bêmergîye, seba ke awa heyatî bivîno û ci ra biwero, kewto rayîr û dirban ser, gêreno. Bi nê meqsedî bi serran çar hetanê dinya ra gêreno. Axir rojêk hezretî Muhemedî hewnê xo de vîneno û pêhesêno ke na awe (awa heyatî) serçimeyê royê Dîcle de ya. Xoceyo Xizir sey sofîyêkê erdîşsipî bi rîyêko nûranî, sey kalêk xo bi şarî nawneno.

Rojan ra rojêk, o camêrdo dewa Xizirîlyasî ra serê hênîyê nêzdîyê dewe de rastê kalêkê nê dirûvî de beno. Seba ke şan o, êdî merdim nêşêno şanêko wina teng de xo na dewe ra biresno dewêna, no camêrd ey vero gêreno, wazeno nê kalê erdîşsipî û wayîrê rîyê nûranî sey mêmanê Homayî dawetê keyeyê xo bikero. Xoceyo Xizir nê merdimî nêşikneno û şino keyeyê ey de beno mêman. Roja bîne serê sibayî rew vejyeno, gama ke wayîrê keyeyî ra xatir wazeno, vano ‘Şima tengîye nêvînê, kîlerê şima pirr, pes û dewarê şima zî bi ber bo.’ Û senî ke ber ra vejyeno, vindî beno. Nata-weta ro ey gêrenê la nêvînenê. Badê fehm kenê ke o merdim Xoceyo Xizir bîyo. Xebere ê doran de leze vila bena. Dewanê ê doran ra merdimêk vano ‘O hênîyo ke mîyanê dewa Arpedresî û Mermerî de yo, min merdimêko winasî nê hênî ser o dîyo.’ Nameyê ê hênî dima bîyo ‘Kanîxizir’. A roje ra nat herrîya dewa Xizirîlyasî bi bereket, pes û dewarê aye zî bi ber, şarê aye zî mird o. Şarê dewanê ê doran hetanî nê serranê peyênan zî tov (toxim; bezre) na dewe ra herînayne û seba ke pes û dewarê înan bi ber bê, bizêk û verekê xo rojêk mîyanê erdê Xizirîlyasî de çerênayne.

Xoceyo Xizir rayîr û rayîr şino, axir reseno şikefta Birqlênî. Na şikefte zî şikeftanê Zilqarneynî ra yew a. Na şikefte ra awêka zafe zîyena. Mîyanê na şikefte de awa heyatî esta. Na awe cennet ra yena û hewna herekêna şina bi cennet. Na awe serçimeyê royê Dîcle ya. Narey Xoceyo Xizir serçimeyê awa royê Dîcle ra awa heyatî vîneno û weno, bi no qayde reseno mertebeyê bêmergîye.” (11)

Dîyarbekir de hetanî nê serranê peyênan zî, kesê ke xebera înan na bawerîye ra estbî, Homayî rê erzûhalî nuştêne û şanê roşanê qurbanan de nimajê mexrebî ra pey serê pirdê Desçimeyî ra eştêne mîyanê awa royê Dîcle. Şarî bawer kerdêne ke erzûhalê înan do şirê bikewê destê Homayî (12).

Goreyê efsaneyêka bîne, ke Şewket Beysanogluyî fekê Ehmed Aytekê 72 serreyî ra ke wendiş û nuştiş ey çin bîyo û dewa Xana Kelê ya Licê ra yo, roja 7 hezîrane 1962 de arêdaya: “Gama ke Xoceyo Xizir yeno şikefta Birqlênî, o û Îskenderê Zilqarneynî uca yewbînî vînenê. Pîya şinê peynîyê şikefte û tarîtîye de vindî benê. Peynîyê na şikefte reseno koyê Qafî. Serçimeyê awa heyatî zî zereyê na şikefte de ya. Xoceyo Xizir ro ci rast ameyo û ci ra werda. Bi no qayde resayo mîradê xo. Yanî, xo resnayo mertebeyê bêmergîye û dima zî şîyo verê Mûsa pêxamberî.” (13)

Hewna, versîyonêko bîn de zî vanê: “Xizir eleyhîsselam ameyo şikefta Birqlênî. Nê şikeftan ra yewêk de awêk vejêna ke na awe cennet ra yena û reyna herikêna şina bi cennet. Mîyanê na awe de awa heyatî esta. Îskenderê Zilqarneynî û Mûsa pêxamberî nê şikeftan de, ke peynîyê înan reseno koyê Qafî, yewbînî dîyo.” (14)

Xorînîya na şikefte bi qasê 1 km ya. Şikeftê Zilqarneynî qasê 10-12 km bakûrê şikefta Eshabê Kehfî de yê. Rîyê dêsanê zinarênan yê nê şikeftan de kitabe û stelê hukmdaranê asûrîyan ra yê Tiglatpleser-I (Îsayî ra ver: 1116-1090) û Salmanasor-III (Verê Mîlad: 859-825) estê. Hesen Hîşyar Serdî vano: “… Qasê 100 km bakûrê rojhelatê şaristanê Dîyarbekirî de serçimeyê royê Dîcle de şikeftê Birqlênî estê. (…) Fekê a şikefta ke serçimeyê awa Dîcle ya de berêko pîl esto. Eke merdim şo zere, do bivîno ke gelek kuçeyê biîntîzamî tede ameyê viraştiş. Nê kuçeyan de odeyî rêz bîyê. Û rîyê dêsan ser o rismê dîkan û tewir bi tewir heywananê bînan ameyê neqişnayîş. Hewna, nê koyî de, binê erdî de şikeftê bînî zî estê ke bi rastî sey yew şaristanî yê. Seba ke merdim tede vindî nêbo, eke şiro zere, ganî xo dima simer birijno.” (15) Qasê 9-10 km başûrê nê şikeftan de xirbe û vermendeyê kela Zilqarneynî estê. Na kela, kîşta dewa Xana Kelê de ya. Cayêko berz ke serdestê dorê xo yo, tam mîyanê neqebê rêzilekoyanê ke rojhelat-rojawan derg benê de awan bîya. Îskenderê Makedonî gama ke tîya ra vîyarto, na kela de bi mêmanî mendo.

Efsaneyêka bîne de zî vanê: “Îskenderê Zilqarneynî gama ke şino sefer, sereyê ey de du qiloçî vejîyenê û zaf dej danê ey. Îskender hewnê xo de vîneno, eke şo Licê û awa şikefta Birqlênî de xo bişuwo do nê her di qiloçî vindî bibê. Îskenderê Zilqarneynî tavilî rayîrê xo fetelneno, verê xo dano bi Licê. Badê ke Licê dagîr keno, şino awa Birqlênî de xo şuweno û yew qiloçê ey vindî beno.” (16)

Efsaneyêk zî min bi xo fekê zaf kesanê şarê Licê ra û fekê pîlanê xo ra zî eşnawita. Na efsane bi kilmîye wina ya: “Deqyanûs werd ra zaf hes keno. Hekîmê xo ra vano, ‘Gelo ez senî bika ke ez bişêna hîna vêşî werd biwera?’ Hekîm vano, ‘Gama ke to mirdî werd, narey bivirêce, bi no qayde ti do hîna leze vêşan bibî û zêdetir werd biwerî.’ Deqyanûs werzeno vano, ‘Ez Homa ya. Wa şar mi rê îbadet bikero.’ O wext alimêko pîl estbîyo. Meskenê ey şikefta Birqlênî bîyo. O merdim sofîyêko erdîşsipî, wayîrê rîyêkê nûranî û yewêko kal bîyo. Şar werişto şîyo verê nê alimî, vato ‘hal û hewalê Deqyanûsî no yo!’ Nê alimê pîlî şarî ra vato, ‘şirê ey ra vajê, eke rast a zî o Homa yo, wa deşta Fîsî ser o varitî bivarno.’ Deşta Fîsî heme genim ramite bîya. Badê ke şar ameyo Deqyanûsî ra naye vato, o zî werişto dîyarê Zarga Fîsî ra hetanî girê peyê dewa Fîsî bi seyan reseneyî girêdayê. Bi hezaran meşkî kerdê pirrî awe, nê reseneyan wa girêdayê û vistê ra hewa. Dima, Deqyanûsî ferman dayo leşkeranê xo ke cêr ra bi tîrkemanan nê meşkan qule bikerê. Badê naye, Deqyanûs werzeno vano, ‘Şima dî, mi senî varitî deşta Fîsî ser o da varnayîş!’”

Ayeta 15. ya sûreya Kehfî na mesela îşaret kena: “Nê miletê ma Ey ra teber xo rê homayî dîyê. De wa homayîya înan rê zî delîlêk binawnayne! Ê ke vera Homayî de zûran kenê ra zalimêr kam esto?”

Her hîrê qiseyê bingeyênî ke sûreya Kehfî de vîyarenê, yanî Eshabê Kehf, Mûsa û Xizir û Zilqarneyn bi heme elementanê xo û bi heme delîlanê xo yê madîyan na mitiqa de mewcûd ê. Leqemê “Zilqarneyn”î zî yê Îskenderê Makedonî nîyo. Zilqarneyn, leqemê hukumdarê persan o, ke bi nameyê Xuroşê Kebîr (Îsayî ra ver: 559-519) şinasîyêno. Seba ke ey dewleta medan û û dewleta persan kerdîbî yew dewlete û împaratorîyêka pîle ronaybî, coka heykelê ey bi şeklê ke di qiloçî sereyê ey de bê, virazîyayê. Mewlana Ebulqasim Azad ke wextêk wezîrê kulturî yê Hindistanî bîyo, na bebete de cigêrayîşêko baş kerdo. Vano, Zilqarneyn leqemê Îskenderê Makedonî nîyo, no leqem yê hukmdarê persan Xuroşê Kebîrî yo. No cigêrayîş hetê Seîd nefîsî ra bi nameyê “Zilqarneyn yan Xuroşî Kebîr” seba fariskî tercume bîyo (17).

Efsaneya Eshabê Kehfî ya ke na mintiqa de tesbît bîya, efsaneyanê cayanê bînan ra ferqê aye yê muhîmî estê. Şewket Beysanoglu na efsane fekê Selîm Selçukî ra serra 1967 de arêdaya. Selîm Selçuk wayîrê qewexane û lokantayê deşta Fîsî yo ke rayîrê Licê-Dîyarbekirî ser o bi. Gama ke na efsane qisey kerda 68 serre bîyo. Muxtarê ê wextê yê dewa Fîsî Behrî Ten û muxtarê ê wextê yê dewa Dêrqamî Bekir Borkî zî no versîyonê na efsane bi eynî şekl tesdîq kerdo. Na efsane bi nê şeklî ya:

“Deqyanûs lajê Qaqenûsî yo. Qaqenûs, merdimêko wayîrê gewdeyêkê xişnî, sereyê ey pîl, canê ey mûyin, esmer û yewêko zaf cengawer bîyo. Qaqenûs xizmetê hukimdaranê medan ya zî persan de bîyo. Memûrê pawitişê gorranê hukimdaran bîyo. Ey ra “Qaqenûsê Zirkî” vajîyayne. (Zirkî, nameyê yew eşîra kurdan o. Kurmancê derûdorê Licê na eşîre ra yê.) Qaqenûs dewêka nêzdîyê Fîsî (yan zî Teblîsî) de ameyo dinya. Badê mergê Qaqenûsî, lajê ey Deqyanûs ke babîyê xo ra ca musayo, ê gorranê hukimdaran ra yewî akeno. Çiqas zerd, sîm û çîyo qîymetên ke gorr de nimite yo, vejeno ano welatê xo. Nêzdîyê dewa xo de, corê deşta Fîsî de, o koyo ke ci ra vanê Zarga Fîsî ser o şaristanêk awan keno. Dorê şaristanê xo de dês (beden) ronano û şaristanê xo keno sey kelayêka qayîme. Deqyanûs badê ke şaristanê xo wina awan keno, narey merdimanê xo yê eşîra xo reyde dest bi şelênayîşî keno. Dewê ke tabiê ey nêbenê, ê dewan talan keno. Demeyêko kurt de hemeyê mintiqa de beno wayîrê hukmî. Name û vengê ey derûdor de vila beno. O û eşîra xo û merdimê ke ey dorê xo de kom kerdê, heme pûtperest ê. Deqyanûs merdimêko zaf cengawer û zalim o. Werzeno xo hukimdar û berpirsîyarê ê pûtanê ke ê înan rê îbadet kenê îlan keno. Ê ke nê pûtan rê îbadet nêkenê, bi zalimkî înan kişeno. Dewa Firdewsî cennetê ey, dewa Cinezûrî zî cehennemê ey benê. Rojêk pêhesîno ke tayê mîrzadeyê ke binê emrê ey de yê, înan ra hewt tene birayê ke nameyê înan Yemlîxa, Mekselîna, Mîsîlîna, Mernûs, Sazenûş, Debernûş û Keşeftetayûş o, elenîya ey û pûtanê ey de xebitênê. Ê bawer kenê ke Homa yew o û propaganda kenê ke ganî merdim nê Homayê tenyayî rê îbadet bikero. Deqyanûs ferman dano ke ê merdiman bigîrê bîyarê huzûrê ey. Nê her hewt birayî bi fermanê Deqyanûsî hesîyenê û şaristan ra remenê. Şinê a şikefta ke koyê Reqîmî de ya, ke hetê bakûrî ser şaristan ra qasê 11 km dûr a, xo tede nimnenê. Leşkerê Deqyanûsî kewnê înan dima, a şikefta ke înan xo tede nimito vînenê û dor ro ci gênê. Qismêkê leşkeran kewnê zereyê şikefte, ro înan gêrenê. La ê hewt birayî û kutikê înan Qitmîr xo qulêka zereyê şikefte de nimnenê û Homayê xo rê lavey kenê ke înan bipawo. A game hewnê înan yeno û rakewenê. Bi emrê Homayî, ê ke înan dima gêrenê, înan nêvînenê. A game Deqyanûs seba ke ê zereyê şikefte de geste ver bimrê, fekê berê şikefte de dês nano ronayîş. Mîyan ra zaf serrî vîyarenê, rojêk şiwaneyêk seba ke şikefte pesê xo rê bikero axur, ê dêsê fekê şikefte de berêk akeno. Ê ke zere de yê, rakewte yê. O înan nêvîneno. Rojêk hewn ra aya benê. Mîyanê înan ra birayo pîl Yemlîxa seba ke înan rê nan bîyaro, werzeno şino şaristan. Gama ke se heqê nanî pereyê zemanê Deqyanûsî dano, nanpewj ê pereyî nêgêno. Mevaje ke mîyan ra 309 serrî vîyartê, dewran vuryayo, Deqyanûs merdo, pûtperestî mîyan ra wedarîyaya. Yemlîxayî vejenê huzûrê hukmdarê ê zemanî. Û o zî çi sereyê înan ser de vîyarto qal keno. Gama ke agêreno şikefte, heme têreyde reyna şinê hewn a.” (18)

Folklorê şarê mintiqa de nameyê Qaqenûsî û nameyê Deqyanûsî zaf vila bîyo. Bi taybet mîyanê îdyoman de nameyê Qaqenûs û Deqyanûsî zaf vîyarenê. Nînan ra çend nimûneyî wina yê:

“Qaqenosîye kerdiş: bê ke fikrê merdimî bîyo persayene, xo ver o qisey kerdiş; aqil dayîş, uqelatîye kerdiş; xo ra zêdeyîr qalî kerdiş” (19)

“zemanê Deqyanosî ra mendiş: 1.merdimo zaf zanaye serwext, bitecrube bîyayîş, zaf kokim, pîl bîyayîş 2.zaf kan, rewên, verên bîyayîş, çîyo ke êdî tedavul ra wedarîyayo, bîyayîş” (20)

Hewna, zafê reyan şarê mintiqa gama ke qalê zilmî keno yan zî qalê kesêkê zalimî keno, vano “Deqyanûsî ra zalimêr o!” Yan zî gama ke yew uqelatîye bikero, vanê “Qaqenûsîye meke!” Seke aseno, nê nimûneyanê folklorê şarî de, ke mîyanê şarê mintiqa de zaf qal benê, xuy û taybetîyê qehremananê na mesela zî asenê. Wina aseno ke Qaqenûs yewêdo zaf zanaye bîyo û lajê ey Deqyanûs zî zaf zalim bîyo. Nê xusûsîyetî ro efsane zî kewenê.

Ancîna, mîyanê şarê mintiqa de nameyê “Yemlîxa (Yemlîxan)” zî zaf vilabîyaye yo. Hema zî derûdorê Licê de, hema vajêne ke her dewe de, nameyê çend camêrdan Yemlîxa yo. Û nameyê “Deqyan”, “Deqman”, “Deqo” û “Deq”î zî mintiqaya Licê de zaf estê. Nimûne, dewa Dêrcimte ya Licê de keyeyêk esto ke înan ra vanê “Keyê Deqan”. Hewna, dewa Tutya de keyeyêk esto ke înan ra vanê “Keyê Dewrê Deqî”. Û çekuya “qaq” yan zî “qaqot” ziwanê kurdkî (kirmanckî, kurmanckî) de nameyê sereyî yan zî nameyê estikê sereyî yo. Kerraya gilovere ra zî vanê “qaq”. Na çeku zî mîyanê folklorê şarî de sey tabîrêk yena şuxulnayîş. Nimûne, şar vano “Qaqa sîya ma ser de arde!” Yanî, hêşê ma berd, ma hêş ra kerd, yan zî, bela ma sereyî ser de arde. Vanê, Qaqenûsê babîyê Deqyanûsî nobedarê gorranê hukimdaran bîyo, yanî nobedarê qaqotê sereyan bîyo. Bena ke têkilîyêk mîyanê çekuya “Qaqenûs”î û nê karî de zî esta. Heto bîn ra, mîyanê şarê mintiqa de vateyê kaye yê menşûrî ke nameyê “Qaqenûs” û “Deqyanûs”î tede vîyarenê zaf estê. Mesela nê vateyî hertim mintiqa de vajîyenê: “Qaqenûs / Deqyanûs / Helbê Hûs / Mamê Mûs.”

Xulasa sey netîceyî, nika ma şênê bi hawayêko musbet nê delîlan nîşan bidin ke şikefta Eshabê Kehfî ya rastîne Licê de ya:

1. Dirûv û rewşa şikefte manena ê teswîrê ke sûreya Kehfî ya Quranê kerîmî de beno;

2. Verê şikefte de estbîyena xirbeyê dêreyêkê rewênî û hewna nameyê dewe ke teqabulê nê dêreyî keno: Dêrqam;

3. Verê berê şikefte de estbîyena dêsêkê rewênî;

4. Senî ke hetê zafê mutefesîran ra qebul bîyo, “Deqyanûs” hem nameyê hukimdarê mesela yo hem zî nameyê ê şaristanî yo ke mesela tede qewimîyaya;

5. Nameyê dewa “Fîs”î ke eynî wext de nameyê a deşta (deşta Fîsî) cêrê şaristanê Deqyanûsî de ya, çekuya “Efsûs”î ra yeno;

6. Nameyê koyo ke şikefta Eshabê Kehfî tede ya, koyê Reqîmî (21) yan zî koyê Eshabê Kehfî yo;

7. Hetanî nê demeyanê nêzdîyan zafê xerîteyanê resmî de û zafê eseranê nuştekî de, hewna, verî ra û nika zî, a zinca koyî ya corê şikefta Eshabê Kehfî sey “Girê Reqîmî” name dîyaya;

8. Zemanê qewimîyayîşê mesela dewrê hukimdarîya Împaratorîya Romaya Rojhelatî yo; (22)

9. Na mintiqa de derheqê Eshabê Kehfî de bi şeklêko komplîke estbîyena zaf efsaneyan;

10. Her hîrê meselayê ke bîyê babeta sûreya kehfî, delîlê înan yê musbetî bi hawayêko madî na mintiqa de asenê;

a) Heme teferuat û bineşeyê meselaya Eshabê Kehfî bi hawayêko komplîke û bi hîkayeya xo mintiqa de zinde yê;

b) Heme teferuat û bineşeyê qiseya Mûsa pêxamber û Xizir eleyhîsselamî bi hawayêko komplîke û bi hîkayeya xo mintiqa de zinde yê;

c) Heme teferuat û bineşeyê qiseya Zilqarneynî bi hawayêko komplîke û bi hîkayeya xo mintiqa de zinde yê;

11. Folklorê fekkî yê şarê mintiqa de name û taybetîyê karakterîstîkî yê qehremananê meselaya Eshabê Kehfî bi hawayêko zinde mintiqa de peyda benê.

Ayeta 22. ya sûreya Kehfî vana “… Zaf tay kesî bi înan zanê. No semed ra, derheqê înan de, nê malumatê ke eşkera bîyê ra teber mekewe mîyanê munaqeşeyêk û derheqê înan de tu kesî ra çîyê meperse!” Bêguman nika ma zî kesî de nêkewenê mîyanê munaqeşeyanê neheqan la seke ma paragrafo verên yê na meqale de vato, bi nê malumatanê ke eşkera bîyê ma eşkenê vajin, cayo ke tewr zêde nêzdîyê rastîye yo, a şikefta ke corê dewa Dêrqamî ya Licê de ya.

_______________________

(1) Nê derheqî de seba maulmatanê zêdeyan biewnîyê:

- Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, İstanbul-1936, c. 4, r. 3217 û dewamê ci;

- İslam Ansiklopedisi, c. 4 r. 371-372;

- Gölpınarlı, Abdülkadir, Kuran-ı Kerim ve Meâli, c. 1, Stenbol 1955, r. 78;

- Kum, Naci, Eshab-ı Kehf’ın Tarihçesi, Tarsus-1951;

- O ke nê çimeyan neql keno: Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 25 û dewamê ci.

- http://tr.wikipedia.org/wiki/Ashab-%C4%B1_Kehf

- Rojnameyê Radikalî, 28 tebaxe 2005 (http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=162628)

- Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 141-180

(2) Helimoğlu Yavuz, Muhsine, Diyarbakır Efsaneleri, Doruk Yayınları, Ankara 1993, 2. Baskı, r. 417, o ke neql keno: Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 174

(3) Sümer, Prof. Dr. Faruk, Eshab-ül Kehf (Yedi Uyurlar), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul 1989, r. 27-29, o ke neql keno: Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 172-173

(4) Xeberêk de qal beno ke Nexçîvan de serra 1998 de şikefta Eshabê Kehfî dîyîyaya. Karbidestanê nê welatî lebitîyay ke yew nêrdewana asnêne virazê ke şar bi asanî şiro zereyê şikefte. Hewna, karbidestê nê welatî xebitênê ke nê cayî bidî şinasnayîş ke tûrîzmî rê abo. Seba malumatê zêdeyî birewnîye: http://eshabikehf.blogcu.com/1404286/

(5) Serdî, Hesen Hişyar, Görüş ve Anılarım 1907-1985, Çeviren: Hasan Cuni, Med Yayınları, İstanbul 1994, r. 21

(6) Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 163-164

(7) Serdî, Hesen Hişyar, Görüş ve Anılarım 1907-1985, Çeviren: Hasan Cuni, Med Yayınları, İstanbul 1994, r. 62, (Hesen Hişyar vano: “… badê serewedartişê Şêx Seîdî mufetişê umûmî yê Dîyarbekirî Hasan [Abidîn] Özmenî çakuç dayo destê Hesê Perîşane yê licêyîjî û ê nuşteyê ke rîyê dêsê zinarênan ê na şikefte de kenîyay texrîb kerdê, wina kerdê ke nênê wendiş.” Merdim gama ke bala xo dano, heqîqeten zî ê fîgur û nuşteyê mîxî texrîb bîyê.

Derheqê kerdenanê mufetişê umûmî Abidîn Özmenî yê Kurdîstanê Bakûrî de seba malumatanê hîrayan biewnîye: Malmîsanîj, Diyarbakırlı Cemilpaşazadeler ve Kürt Milliyetçiliği, Weşanxaneyê Avesta, Îstanbul 2004

(8) Rojnameya Radikal, 28 tebaxe 2005 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=162628

(9) http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Seven_Sleepers&oldid=72406457

(10) Serdî, Hesen Hişyar, Görüş ve Anılarım 1907-1985, Çeviren: Hasan Cuni, Med Yayınları, İstanbul 1994, r. 21

(11) Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 27-28

(12) Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 29

Ocak, Esma, Berdel, Tekin Yayınevi, İstanbul 1982, Hîkayeya Kırklar Dağının Düzü

(13) Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 29

(14) Helimoğlu Yavuz, Muhsine, Diyarbakır Efsaneleri, Doruk Yayınları, Ankara 1993, 2. Baskı, r. 42-43, Yurt Ansiklopedisi, Cild: 4, Madeya Dîyarbekirî ra neql bîyo, o ke neql keno: Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 190

(15) Serdî, Hesen Hişyar, Görüş ve Anılarım 1907-1985, Çeviren: Hasan Cuni, Med Yayınları, İstanbul 1994, r. 62

(16) Helimoğlu Yavuz, Muhsine, Diyarbakır Efsaneleri, Doruk Yayınları, Ankara 1993, 2. Baskı, r. 42-43, Na efsane fekê fotografantoxê namdarî yê Dîyarbekirî Adil Tekinî ra ke bi eslê xo qezaya Pasûrî ra yo arêdîyaya. O ke neql keno: Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 191

(17) Gölpınarlı, Abdülkadir, Kuran-ı Kerim ve Meâli, c. 1, Stenbol 1955, r. 80-81, o ke neql keno: Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 28

(18) Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 29-30

(19) Lezgîn, Roşan, Ferhengê Îdyomanê Kurdkî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 146

(20) Lezgîn, Roşan, Ferhengê Îdyomanê Kurdkî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 206

(21) Sümer, Prof. Dr. Faruk, Eshab-ül Kehf (Yedi Uyurlar), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul 1989, r. 71-72, o ke neql keno: Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 163-164, (Nê çimeyî da wina qal beno: “Zafê mutefesîran vato, çekuya ‘kehfî’ manaya şikefete de ya. (…) Çekuya “Reqîm’î zî nameyê koyêk yan yê gelîyêk o. A şikefte zî nê koyî yan nê gelî de ya. Goreyê tayê mutefesîran zî ‘Reqîm’ nameyê dewa embazanê şikefte (eshabê kehfî) yo.”)

(22) Hetê zafinê cigêrayox û mutefesîran ra qebul beno ke na mesela dewrê hukimdarîya Împaratorîya Roma de qewimîyaya. Goreyê çimeyanê mesîhîyan, na mesela zemanê Decius (Dekyus; Deqyanûs) ke Îsayî ra pey mîyanê serranê 201 û 254 de hukimdarîye kerda de qewimîyaya. Mintiqaya Licê Îsayî ra pey hetanî serra 226 mîyanê romayîyan û persan de, badê serra 226, narey mîyanê romayîyan û sasanîyan de bîya meydanê şerrî. Uslûbê mîmarîye re bi hawayêko qetî îsbat bîyo ke şaristano antîk yê Deqyanûsî a game binê hukimdarîya romayîyan de bîyo. Seba naye merdim şêno biewnîyo eserê “Tarihi Eserler” yê tirkan ra zî. Hewna, hemeyê mutefesîran qebul kenê ke na mesela welatê “Er-Rûm”î de qewimîyaya. Seba ke a game na mintiqa destê romayîyan de bîya, ci ra “Er-Rûm” vajîyayo.