Dewê Koyê Sipî

Koyê Sipî beyntarê şaristananê Dîyarbekir, Çewlîg û Xarpêtî de yo. Koyê Sipî neke tena yew ko yo, beyntarê qezayanê Dara Hênî, Pali û Mîyaranî de zaf koyan ra yeno pê.

Merdim şikeftanê tebîîyan, çalanê xorînan û qintareyanê ke mîyanê koyanê Koyê Sipî de yê ra zano ke Koyê Sipî koyêko krater o. Nême ra cor hetanî leweyê Şarikî ne dar ne zî vaş pira esto, sade herr û kerreyê sipî yê. Nameyê ey zî na sipîyîye ra yeno. O krater seserran ra verî biyo serdin. Koyanê Koyê Sipî de cayo berz leweyê Şarikî yo, derya ra berzîya xo 2.850 metre yo.

Dewê ke mîyanî koyanê Koyê Sipî de yê, texmînen emrê înan 250-300 serrî esto.

Nê dewî heme ziwanê kurdkî, lehçeya kirdkî qalî kenê. Pêroyê dewijê ê doran muslumanê mezheba şafiî ra girêdaye yê. Seraser pêroyê înan terîqetê neqşîbendîyîye ra girêdaye yê û murîdê keyê Şêx Elîyê Septî (Palî) yê. Serranî 1850an ra pey Şêx Elîyê Palî hetê Mewlana Xalidî ra şawîyayo mintiqaya Palî, ey waşt ke terîqetê Neqşîbendîye bi dewijan bido qebulkerdiş. Goreyê vateyê extîyaran ra dewê ke ha yê miyanî koyanê Koyê Sipî de yê, hetê keyê Şêx Elîyê Palî û Şêx Huseyn Efendîyê Kelaxsî (Kalikê Bilginan) ra bîyê musluman. Înan hetanî serranê 1980an xebata xo ê dewan de ramite. Uca ra ver, ê dewî musluman nêbîy, kulturê muslumanîye ê dewan de çin bi, yan zî şertê muslumanîye ca nêardine. Dr. Sîrac Bilgin zî tikê nuşteyanê xo de vano, “wexto ke kalikê mi ame Kelaxsî, şarê Sîwanî pêro dinê Zerdeştî ra girêdaye bîy û muslumanbîyayîşê ê dewan de xizmetê bawkalanê (kalikanê) mi zaf bîyo.” Bi rastî tikê edetê ê dewan manenê zerdeştîye. Mesela, roj muqedes vînîyeno. Goreyê vateyê kal û extîyaran ra, wexto ke roj gêrîyêno (qefilîyêno) înan tifingî eştinî, neqra-teneke kuwayin yan zî qurban serbirnayn. Adir muqedes bi, awe piro nêkerdinî, serê adirî akerde verdayiş gune hesibîyaynî. Kerwayî û birayîya axretî heta ê serranê peyinan zî zaf muhîm bîy.

Heto bîn ra, ê dewan de derheqê Zerdeştî de kesî çîyê nêzanyanî. Êzîdî û arminî sey kufrî qebul bîyne. “Arminî oxlî arminî”, “Êzîdî oxlî êzîdî” a mintiqa de nengê zaf menşûrî bîy. Ê dewan de ne dêr ne zî laliş bibîy. Camî zî, hema ê serranê peyênan de virazîyay. Qela û viraşteyê verênî çin bîy. Mezelê muslumanan ra vêşêr mezelî zî çin bîy. Hetanî nika yew tirbê êzîdî yan zî arminîyan ê dewanê mîyanê koyanî Koyê Sipî de nêameya dîyayîş. Eke bîyê zî, şîyayê ra, ewro tu bineşe û rêça inan çin a.

Ma ke extîyaran ra bipersaynî, vatên, ma hetê Îranî ra amey. Tikê zî vanî, ma hetê Îraqî ra ameyê. Labelê kamca ra ke ameyî zî, zordarîye ver remayê. Ameyê uca de xo nimito. Sewbîna mumkin nîyo ke însan mîyanê koyanê Koyê Sipî de dewe virazo û uca keye bikero. Ê seba ke xo binimnê ameyê uca. Çunkî pêro kerreyê tehtî, qintareyî, şikeftî, zinar û zixrê ê kaşan û kendalan ra yê, ne însan ne heywanî eşkenî pa bigêrî. Hendayê yew sahaya futbolî erdo raste tede çin o. Seba ke hol bîyero fehmkerdiş ez yew mîsal dano. Dewa Sayêre, hîre kenarê aye qintare, kerreyî sey dêsanê qelayêk ê, hetê cêrî de zixir, çir û kaş o. Rayir hetê Fatrakomî ra qina qintareyî ro, serê kerreyê tehtan ro şono. Eke di merdimî ê rayirî ser o cîvera bîyerê, nêşkenê têver ro vîyarê. Gereke yew xo bido yew kîşte, o bîn ver ra bivîyaro. Serranê 1990an ra pey rayirê wesaîtan virazîya, şi hetanî binê dewe, nêşkayî pê dozerî şîyerê zereyê dewe. Ê dewê ke mîyanî koyanî Koyê Sipî de yê, zafê înan sey dewa Sayêre yê.   

O semed ra serra 1925 de wexto ke dewlete hedîseyê Şêx Seîdî fetesna, yew mude ra pey seba mehkuman qanûnê poşmanîye vet. Va, kam pê sîlehê xo bîyero teslîm bibo, ma ey ceza nêkenî. Hewna zî, tikê grûbî nêşîy teslîm nêbîy. Dewa xo de xovêrrodayîşê xo domna.

Nê grûbanê çekdaran hetanî serranê 1940an mintiqaya Sîwanî de, dewanê Koyê Sipî de mehkumîye kerde, têkoşînê xo ramit. Cayê xoverrodayîşê înan tewr zaf dorûverê Koyê Sipî bi. Çunkî Koyê Sipî hem seba dewlete hem zî seba çekdaranê Şêx Seîdî (şarî înan ra vatêne “qiflê mehkuman”) zaf cayo stratejîk bi. Înan mîyan de mezrayê Sosine ra Qasê Koseyî (Kasim Alver), Wişkla ra Elî Dergû (Ali Uzun) û Royê Melekan ra Hesê Husêno (Hasan Baysal) zî estbi. Ê qifleyî zaf rey, mifrezeyê eskeran vistî dame û zaf zayîat pirodayinî û miyanî koyanî Koyê Sipî de rehet gêraynî. Wexto ke Çewlîg bi wîlayet, dewlete waşt ke Sîyerbê bikero qeza. Dewlete Sîyerbê de hîre rey qonaxa hukmatî viraşte, la her hîrê rey zî çekdaran a qonaxe veşna. Badê cû, hêvîya dewlete birîya, qerarê qeza peyser girewt. O wext kamî ke dewlete reyra hereket bikerdinî, hedefê mehkuman de bi. Wextê qîyamî de dewa Melekan ra Keyê Mela Xelîlî hetê dewlete de ca girewtbi. Mehkuman badê cû ê ceza kerdîy. Koşka înan veşnaye, keyê Mela Xelîlî ra heşt kesî kiştîy. Înan her roje yew ca de daynî qereqolê eskeran ro. Dewlete o wext dewanê Sîwanî ra tikê korucî vetîy. Dewijan înan ra vatên “milîsê hukmatî”. Dewlete pere û sîleh dabi înan. Înan vatên, filankes nan û sîleh dano, bêvankes ca dano mehkuman û gerreyê dewijan kerdinî. Ê korucîyan mîyan de dewa Sîyerbê ra Elîyê Mehmî û Mihê Eyşe, Xoynan ra Îbişê Îbişon, Aldun ra Hemê Şayin û Husê Wusê Elî, Xeylan ra Husê Eyşono dewê Sîwanî pêro xûgî ra girêdaybî. Dewijan ra bi zorkî mal û dewar girewtin. O wext cinîyanî Sîwanî kelawî sey honî (mastêrî) daynî xo sere, serra 1925 de dewlete kelawî qedexe kerdîy. Înan cinîyan ser o kelawî nêverdabîy, dewijî xûgî ra girêdabîy, yew demo derg bîbîy belayê sereyê dewijan. Rojêk, mehkuman beyntarê dewa Sîyerbê û Zomage de nê merdimî vistî dami, înan ra Mihê Eyşe, Husê Wusê Elî, Îbişê Îbişon û Husê Eyşono kiştîy û ê bînan zî mîlîsîye (korucîyê) caverday. Badê cû eskeran Qasê Kosî vist dami, darbije (birîndar) tepîşt û bi îşkence kişt. O dawaya xo ra nêvîyart. Na mesela ser o tena çend hebî meqaleyî nusîyênî. Ma hewna agêrî nuşteyê xo ser.

Koyê Sipî nême ra cêr duyş-kendalî yê, pêro gemê-dibrî yê; mazêrî, azgilêrî, wersî (hewrsî), simzêrî, boruncîyêrî yê. Mîyanê koyan de dermanê her tewir nêweşîye, zaf tewir vaş û vilikî estê ke yewna welat de peyda nêbenî. Gulnixuma (ters lale) Koyê Sipî sembola qezaya Miyaranî ya. Tîya ra teber tena koyanê Zagrosan de estê. Vaş, dar, vilik û awa dorûverî koyanê Koyê Sipî rengareng xemelnenê.

Dewanî Koyê Sipî de çimeyê awe zaf î. Awa serdine sey cemedî. Koyê Sipî de zaf vewre varena, hamnanî zî zereyê dereyan de 2-3 metreyî vewre tim esta, hamnanî na vewre helîyena û awa kendalanê hetê vakûrî nesilîyena, ê dere û layan ra rişîyena mîyanê Royê Muradî. Royê Muradî waranê Dara Hênî ra sey marî gingil dano, vakurê Koyê Sipî ra, mîyanê Palî ra vîyareno şino rişîyeno mîyanê Çemê Feratî.

Awa kendalanê hetê başûrî û başûrê rojawanê Koyê Sipî pêro rişîyena laya Sîwan û Qerbeganî ser. A awe sey reyayanê (damaranê) însanan heyat dana mintiqayan, binê Tirmale de pêser bena û binê Zixirê Kelkomî de rişîyena mîyanî Çemê Dîcle.

Dewijê nê dewan seba debara xo heywanê ke daymîşê şertanê çetinan benî, heywanê sey bize, ga, manga, her û qatiran miqate kerdîn. Verê cû, dewijanê ê dewan zaf seyd kerdinî. Koyê Sipî de her tewir heywanê kovî (yabanî) peyda bîyêne. Wextê verî, dewanê Koyê Sipî de hema-hema pêroyê dewijan zarencî qefesan de miqate kerdinî. Hem pê înan sayd kerdin hem zî ticaretê înan kerdinî. O wext kamî ke hebê debara ey hol bibînî, dewijan ey ra vatên, to zarçale dîya yan hingdara dîya? Verî ê dewan de kamo ke halînê zarencan yan zî mîyanî geme de hingdare bidîyêne, yew nîşane nayinî ser o ke kes eleqe nêbo. Her roje şîyinî kontrol kerdinî, zarence ke leyirê xo hakan ra vetinî, înan berdinî keye de miqate kerdin. Leyrekî ke biney gird bîyinî, yanî eke dîkleyîr û marî cêra bellî bîyinî, bonderî seydî kerdinî û rotên. Hol pere kerdinî, yew çuta hole yê zarencan fiyetê yew gayê cite ra roşîyênî.

Hingdari zî hetanî payîzî miqate kerdinî û payîzî dare şikitinî hingêmîn vetinî. Dewijanê nê dewan hamnan-zimistan goştê zarencan ra, goşt û posteyê hargûş, pezkovî (xezale, aske), luye, simore û posteyê heş û vergan ra îstîfade kerdinî. Ê koyan ra hezar tewir teyr-tiyûr û heywanê koyî gêraynî.

Dewanê Koyê Sipî ra Aldun

Dewijê dewanê dorûverî Koyê Sipî hamnanan pêro şîyêne ware, dewarê xo berdênî cor, nizdîyê vewre, kîşta dere û newalan de komî veraştênî. Hem dewarê xo nêweşîya germî (tebeqî) ra pawitênî hem zî penîr, toraq û rûno teze viraştinî û cayê serdinî de seveknayne.

La nê serranê peyinan de dewlete seyd û şîyayîşê wareyan qedexe kerd. Pê teyaran û helîqopteran ê koyî pêro şew û roje bombarduman kerdîy. Sîlehê kîmyewî eştîy ê koyan, ne teyr û tîyûr verda ne zî dar û birî, pêro pîya veşnayî kerdîy kijik.

Dewanê Koyê Sipî de hêgayî zaf kêm î, îklîmê ucayî zî zaf serdin o. O semed ra zebze, meywe û terke uca de nêbeno. Dewijî nê çîyan pêrine erînenî. Dewijan seba debara xo hende zêde heywan weye kerdêne, seyd kerdêne, qaçaxîya sîleh, tutun û kaxita cixara kerdêne. Çimeyê debara înan nê bîy. Tuyî, gozî, mazî û çîyê bînî berdinî rotin pê zexîre erînayne.