Kayê Doxe

Manaya “doxe (m)” na ya. Çargoşe yan gilover ferq nêkeno, xêza ke bi hawayêk ameya antiş û her di sereyê aye pêresayê.

No kay hîna zaf hetê kênayan ra kay beno la lajî zî kay kenê. Kêna û lajê ke emrê xo şeş-hewt ra hetanî des-duwês serrî yo, kay kenê. No kay seba ke bi lingan kay beno, lingî hem pratîk benê hem zî kontrolkerdişê lingan aver şino.

Zaf tewirê nê kayî estê. Beno ke her welat de bi tewirêk kay beno.

O ke ez zana, erdêko duz de, vajîme hewş de yan serê banî de, bi zixal yan bi kerraya cisî (kirêc) yan zî bi şîlê tula dergankî ser, wina pêrabeste çar hebî keyeyanê goşeyinan virazenê. Ebadê nê keyeyan her yew qasê nêm metre hîra, metreyêk zî derg o. Dima sereyêk de, ebadê xo qasê ê keyeyan her di hetan ra zî eynî sey herfa T di keyeyanê bînan zî virazenê.

Her kaykerdoxe ganî yew kerraya xoya pehna qasê latê destêk estbo. Na kerra ra vanê “lehp”. Seba destpêkerdişî, yew kaykerdoxe bineyke tifê xo kena hetêkê lehpê xo ser û reqîba xo ra persena vana “Hîy yan ziwa?” Eynî seke musabeqayanê futbolî de hakem pere erzeno hewa, o qayde, reqîbe yan vana “hîy” yan vana “ziwa”. Kaykerdoxe lehpê xo erzena hewa. Gama ke kewt erd, êdî hîy bo yan ziwa bo, kam dest pêkeno bellî beno.

Kaykerdoxe lehpê xo erzena keyeyê verênî û bi yew linge çil dana zereyê keyeyî. Ganî ne linga kaykerdoxe ne zî lehpê aye nêşo xêze ser. Kaykerdoxe bi yew linga xo lehpê xo heme keyeyan ra çarnena û kena teber. Kaykerdoxe, demeyê ke lehpê xo keyeyêk ra vîyarnena keyeyêkê bînî, çend rey linga xo bikuwo pira, serbest a. La ganî linga xo nêşiro serê xêze û lehp zî serê xêze de nêvindero.

Kaykerdoxe, badê ke lehpê xo heme keyeyan ra vîyarna û vet teber, na rey keyeyê diyinî ra dest pêkena. Bi no qayde, heme keyeyan ra gêrena.

Na rey kaykerdoxe bi her di destanê xo her di çimanê xo gêna û keye bi keye gêrena. Gama ke keyeyan ra gêrena, ganî linga aye nêşiro serê xêze. Seba naye zî, kaykerdoxa ke çimê xo girewtê, her ke linga xo wedarte o ronaye, ganî vajo:

- Kupî?

Eke linga aye serê xêze de nêbo, ganî reqîbe zî vajo:

- Nos!

La eke linga rerqîbe şiro serê xêze, reqîbe vana:

- Fos!

Eke vengê “fos”î eşnawit, çimanê xo akena û ewnîyena linganê xo ra, lingan ra yewe serê xêze de bo, veşena. Dore şina reqîber ser.

Peynî de, keyeyo verên ne tede, seba ke xo rê yew keye tepîşo, yew keye bellî kena, peyê xo dana keyeyan û serê sereyê xo ra lehpê xo erzena. Eke lehp kewt o keye, êdî a doxe bena keyeyê aye. Gama ke kay kena, o keye de şêna çimanê xo akero û her di linganê xo erd de rono.

Sere ra hetanî peynî kaykerdoxî kamcîn merhele de biveşê, ancî a merhele ra dest pêkenê.

Bi no qayde, kamî keyeyî zaf girewtî, xora êdî îmkanê kaykerdişê reqîbe nêmaneno.*

_________

*No nuşte "Newepel, Rojnameyo kulturî yo 15 roje, Hûmare 35, Dîyarbekir, 16-31 Tebaxe 2012, r. 8" de weşanîyayo.