TARÎXÊ SARCONÎ

Derheqê awanbiyayişê Sarconî de melumato nuştekî çin o. Melumato ke esto û hetonî eyro ameyo, pêro fekê pîlonê dewe ra ameyo arêdayiş. Zafê xwu zî sey rîwayetan o. Komî ina dewe naya ro, ça ra ameyê, kom serre ameyê, derheqê inê person de melumato zelal çin o.

Yow rîwayetî guere, merdimê ke Sarcon nayo ro, verê cû, qezaya Semsûrî Alduş ra ameyo. Alduş ra şîyê Dêrsim, dima ameyê yow dewa Depe. Dewa Dilimilî. Ina dewe de kalikê sarconicon o pîl Sar û qicê xwu cuyayê.

Ruecon ra yow ruec, yow lacê Sarî, Dereyê Oxî de lasîyer de şino xeniqîyeno. Ina mesela ra pey Sar qerar dano vono ino dere ça ra dest pêkeno, ez keye bar kena şina uca. Û leweyê dereyî ra yeno hetonî cor, keyê xwu uca non rûe.

Yowna rîwayetî guere, kaliko verên yê sarconicon Dêrsim ra ameyo Dilimilî û uca ra ameyo Dereyê Guazeron.

Vatişon guere, Çolîg id mintiqaya Karêrî de dewicon vato kalikê ma û kalikê sarconicon birayê yewbînî yê. Nê keyeyî, Key Mela Axayê Qicikî, yanî  Yurtsever û Küçükağaoğlu yê. Û vonê, yow bira şiyo Sarcon, yow îz şîyo Karêr, uca cuya xwu dewom kerda.

Ê ke şîyê Karêr, zazakîya fekê Dêrsimî qalî kenê. Zonê xwu ra vonê "kirmanckî". Xwura nameyê sey "zazakî", "kirmanckî", "kirdkî" û "dimilkî" pêro semêd zonê ma yenê vatiş. Sifti şîyê Dêrsim, dewa Nazmîye Civarik. Dima uca ra ameyê dewa Depe Xalan, dima ameyê Xormek û peynî de zî ameyê Karêr. Ameyişê yine bi Karêrî, tîya ra hîrê sey û poncas serrî verê cû biyo. Barixa Xormekon ra yê, bawerîya înan a dînî zî Raya Heqî yanî elewî yê.

Dewa Dilimilî dewa kurdon a, çond keyeyê arminîyon zî tede estbîyê. Kurdî û arminî ina dewe de pîya ciwîyayê. Dilimilî Xormek ra qasê panc kîlometreyî dûrî ya.

Yeno zonayiş, wexto ke Depe hema nêbibî qeza yow dewa arminîyon bî. Û nameyê xwu zî arminkî yo. Dormalê a mintiqa de her kes nameyê qezaya Depe zono.

Sarconicî sunnî yê, mezhebê Şafiî ra yê. Zazakîya fekê Pali û Çolîgî qalî kenê. Zanayişan guere, barixa yine Bayikî (Baykan) ya. Bayikî nizdîyê Gêxî, Yayladere û Çanî ser estê. Dewa Depe Sarpic zî Bayikîyon ra yê.

Vatişon guere kalikê sarconicon Sar serra 1750 de, verî, Dereyê Xelefî de, dima Dereyo Xueri de, Dereyê Guemon, Dereyê Xeybî û Dereyê Guazeron de keyê xwu nayo rûe. Kiştê Dereyê Xelefî de hama zî xirbî asenê. Zanayişî guere, inî keyeyê Keyê Sarî û qiconê yi biyê. La ona yow malumat zî esto, Sarî ra ver, uca keyê Şêxon ra çond keyeyî estbîyê. Debara xwu pê weyekerdişê heywonî kerda.

Honcî, yow vatişî guere, rîyê yew meselaya remnayişê keyna ra beynatê kalik Sarî û Şêxon ben xirab. Û inê munaqeşeyî dima kalik Sar keyê xwu uca ra bar keno.

Vonê kalik Sar yow saye erzeno dere û dima şino vono ina saye ça vindiro ez uca keyê xwu nona rûe. Saye virondê Dewa Kohon id vindena û kalik Sar keyê xwu uca non rûe.

Dewa Kohon hêt birrî, hêt meywe û awki ra zaf bereketin a. Sar û qicê xwu uca heywon kenê weye û rencberê kenê.

Ponc qicê Sarî bîyê: Remzon (Remo), Bekir (Beko), Qemer (Qemo), Emer (Em) û Mîrxon. Zemanî dir keyê Sarî biyê hîra, her lajê yi beno wayîrê çend qicon. O wext ra pey, êdî her lajê Sarî bi qicon xwu ya name beno:

Remzonî û qiconê yi ra vanê "Remon".

Bekirî û qiconê yi ra vanê "Bekron".

Qemerî û qiconê yi ra vanê "Qemon".

Emerî û qiconê yi ra vanê "Emeron".

Mîrxanî û qiconê yi ra vanê "Mîrxonon."

Dewa Kohon id her barixe yow kişti ser keyeyê xwu ardê pîyeser. Barixî pîye ra nizdî vinetê. Dewa Kohon id di mehlayî bîyê: Mehlayê Cuar û Mehlayê Cîyêr. Çeher wareyê yin bîyê: Mergê Şeynon, Merga Çiqer, Qiringuel û Qeyabaşî. Dewican hamnon heywonê xwu berdêne inî waron.

Derê Sarcon ser howt hebî areyê awki bîyê. Dewicanê bînan zî zafê yin xeleyê xwu yê zimistonî inî areyon id tehnayo. Ardê hedireyî o waxt çinîye bî, ardê xwu areyon id tehnayên. Her merdimî nobete guretên, gama ge nobete yowî amê, ardê xwu kerdên arêye ri. Arêwanon dewicon ra heq xwu vera ardî guretên. Ê wexton nê arêyonê awki zaf xizmet dayo dormalê xwu. Hama zî ey dumaron a parçeyê areyon ca-ca asênî.

Serrê 1900 id binatê Sarcon û yow dewonê Çolîgî barixa Şîrnon semêd wareyê Hesarek a yow pîyerdayiş vecyeno. Ini pîyerdayiş des sêrr dewom ken û hîris û yow merdim mirên. Des hebî sarconicî, vîst û yow heb îz keyê Şîrnon ra mirenê. O wext tifîngî fek ra bîyên de, ruec tifingon a, şew îz sey wezîyêt gerîlayon dewom kên. Xeylêk meseleyê giron û hîsinî omey meydon. La şikir wirdi perr îz peynî ini pîyerdayiş id amey werê.

1915 id qirkerdişê arminîyon dest pêkeno. 1915 id Îtîhad we Teraqî îdareyê Usmanîyon ser ib. Zafê arminîyon hêt Sûrîye ya şîyê la zafê yin iz rîyer a qetil kerdî. Sarconicon ini qirkerdiş id ca niguret. Yex id, tayê xulomî yinê arminî bîy, yine ey sitar kerdî. O wext çond heb sarconicî zomê arminîyon bîy. Namê keynon arminîyon Fatma (Fatê Aznavuron) û Gullî (Gulê Markaran) bi. La namê yin o arminkî nivacîyên, o het a asîmîle bîb.

Ordîyê Rûsyaya qeyserî wexto g' serronê 1916-1917 id resa Gêxî, Sulexon û Kanîreş xuêrt Sarconî pîyero qewetê mîlîson ser ameyî nuştiş. Inî xuêrt Sarconî binê qumandarîya Şêx Şerîf id ca guret. Ruec xwu limitên û şew kom bi kom eştên rûson ser û pey di amên.

Ronayîşê cumxurîyet a pey, qebulbîyayişê qanûnê esasî yê serra 1924î ra pey heqê kurdon ig amebî wedkerdiş nidîya û kurdon aşma şibatî di herbê Şêx Seîdî dest pêkerd. Merdimê g' serewedartiş id ca guret, se ra newayê yin kirdî b. Tayê kurmoncê Muş-Gimgimî û Dîyarbekirî zî tey ca guretib. Peyê serewidartiş id Komîteya Îstîqlala Kurdistanî Azadî estbî. Serêk inê hereketî Mîralay Xalit Begê Cîbrî bi. Serêk hereketî yê manewî zî Şêx Seîd, Şêx Şerîf, Melekon ra Şêx Evdila û Pîron ra Şêx Evdirehîm bî.

Sarconicon tor Şêx Şêrîf a hereket kerd û eşt Xarpêtî ser. Pali û Xarpêt hêt Şêx Şerîf û Yadîn paşayî ra ameyî guretiş. O wext çond talebê xuêrt Sarcon îz paştî da dewicon xwu û yin a ca guret. Inîn ra Kek û Xalit Xarpêt id şehîd bî.

Sarewidartişî netîce nida. Dima dewlete Xarpêt ra bi Çolîg, dew û mintiqayê dêst raştê rîyêr ser fermon vet. Leşkeron rîyêr ser inî dewî vêşnê însonî qetil kêrdî. Dewê Baçux id vîst yow merdim ardî pîyeser û nayî fêk gulon a. Inîn ra yow îz Sarcon ra Îbrêm key Mexson ib. Bin meyîton id yew merdim weş mendib, namê yi Hac Mistafa Yildiz bi. Inî serronê nizdîyon a, şi rehmet.

Axayê Oxû û barixê Şadî Necîb axayî hêt dewlet a ca gureto, cuwe ra leşkerî mintiqê yi nigeyrayê. Wexto g' dêrsimican eşto Necîb axayî ser, sarconicon pêrune Necîb axa gureto. O semed a ini qirkerdişê dewlete vera yi zî sarconicî sitar kerdî. Sarconicî pîyero dewon yi d' xwu limitib. Hêt Palî, Qowancîyon a, merdimon pey perûn a sitar kerdên la sarconicon ra tuway niguret. Sarconicon heywon û binê haceton xwu ya cinî û qic yin amey dewê Qelecux. Camîyêrd yin virondê Dewa Kohon id Biîr Mazîyer id xwu limito. Êy ig ameyê Qelecux weş mêndîb. La di sarconicon dewe caniverda, va, ma tîya vindên dewê xwu caniverdên. Namê ini dewicon Îb Hom û Xal Wis bî. Netîce de leşkeron û Dêrsim ra taloncîyon Sarcon na adirî ver a, vêşna. Inî di dewic bêrd hetonî virondê Baxim û uca kîşt. Meyît yin îz aşmê nîson id eşt Derey Xelêf. Wexto g' camîyerdon dî ke leşkerî hêy Sarcon ra hêt Çolîg a şên, kowtî dima û şî keyê xwu kêrd hown a. Dima geyrê meyîtê ê di merdimon û lewê Derey Xelêf id dîy. Meyît ini dewicon yarmê Derey Xelêf id defin kêrd.

Des, des û ponc serrê verênî yê Cumxurîyetî de çaxê zilmê tek partî de sarconicon derdon ekonomî ra zaf feqîrê onte. Yow qism sarconicon heywon ruetên Sûrîya ke o wext binê îdareyê Fransa de bî, yew qismê sarconicon îz şoneyê û rencberê ya debara xwu kerdên.

Tarîx Sarconî d' çi heyf ke zaf pîyordayişî estê. Serra 1949, aşmê gulan id semêd keyna remnayiş a Sarcon ra lac Hac Resul Hesen Çawîş, Xezik ra Hesen Çawîş dest ra amebi kiştiş. Dima binatê wirdi dewon id yo xusumeto derg dest pêkerd. 1974 id birarzê Hesen Çawîşî o sarconic, Çolîg id Hesen Çawîşê Xezikicî kişen. Yow wext cuwa pey virondê Dewa Kohon id xezikicon Xalit Polat dî la va ê yona merdim şaşê ya kişt. Dima bi eşkera yin merdimo xelet kişt, ina mewzû dima, wirdi dewî amey werê, mesela qedîya.

Yow muneqeşe zî tor waxçîyonicon a semêd Wareyê Mendikî ya bi. Binatê wirdi dewon id 1952 id, tifîng amey ontiş û pêrodayiş de Sarcon ra Nusredîn Adigüzel û Waxçîyon ra Hac Mewlid Çiçek amey kiştiş. Nê weqîet a pey, mehkema 160 parsel erd wareyê Waxçîyon guret.

1963 id sarconicî kewtî pê û yew dewic merd. Kulfetê merdimê merdî key xwu bar kerdî berdî Xarpêt Huseynîk, perr bîn îz şîy Çolîg. Yow wext ra pey, dewicî ameyî werî la çow anigeyra Sarcon. Xarpêt û Çolîg id xeylêk sarconicî estê. Xarpêt id komeleyê El-Sar, Çolîg id Bîn-Sar nameyê sarconicon a xeylek fealîyet û xebat kerda û hema zî hê kên. Pê sarconicîya xwu ya tim îftixar kenê. Kultur û erf û edêt xwu çirray terk nikên.

Tarîxî Sarcon id yew anektod esto ke zafê dewicon hayî yin pê çin a. Serrê verên yê Cumxurîyetî d' Sarcon id yew cinî hot sêr muxtarê kerde. Nameyê ya Muxrê Was bî. Ina cînek zaf biaqil û cîyat bî, semêd cinîyon Sarcon a yew mîsala rind a.

Sarconicî serrê 1940 id Pali ra şîşayiş ameyiş Şêx Heyder Baba ya dima kowtê terîqetê Qadirî. Mela Mehmed îz kowto bîn dêst Heyder Babayî û ini gureyî mîyon dewicon id lez ca guret. Sarconicî zaf qîymet danê tedrîsatê îtîqadî û hêt îtîqad a zaf cîyat û bawermend ê. Feqîyê ki dew id wendên, srconicon keyon xwu di kerdên meymon û miqat ci bîn. Sayeyê ina ra Sarcon id zaf feqî bîy alîm.

Sarcon id en sifti Mela Mehmed medresa qedêna û îcazet guret. Yi dima zî Sarcon û dewon bînon id medresyî kerdî a û ders da feqîyon. Goazerek ra zowcîya, cuwa ra, şar yi bi nameyê Mela Mehmedo Goazerekic zonên. Mela Mehmed Sarcon ra yow keyê Bekron barixê Dirbonon ra yo. 1955 id tor feqîyon, qicon û heywonon xwu ya Baçux ra yen Dewa Kohon. Rîyera yew puko xerab vera nieşken şêr, yow wext dima dewicî kownê rîyer û şinê, Mela Mehmedî virondê Sarcono newe de vînenê. Resnên Dewa Kohon, anê keyê Wisif Polatî la çi heyf ke o merdimo delal uca rehmet keno. Mezêl yi Dewa Kohon id Mehlaya Cuarîn id ho yow quba de yo. Seyda Mala Bahrî Tunç iz yew wext Mela Mehmed het ders guretib.

Sarcon id Mela Mehmed a dima Mela Saîd Sari, waiz Mela Ehmed Bulanik, Mela Mehmed Özdemir, Mela Behcet Taşkesenî îcazet guret. Inînon dima Mela Şemsedînî îcazet guret. Di melayê ma zî teber a kar xwu kerd nameyê wirdîn iz Mela Nuredîn Kaya yo. Zafê feqîyon wendiş xwu nîme de verda. Melayê ma yê bînon ra çond tenê îcazet nigureto, cuwe ra nameyê yin nivîyaren.

Sarcon id mektebo verîn 1949 id ben a. Mezûnonê xwu yê verînon 1954 id don. Mektebo verîn ra Nuredîn Özdemir, Îbrahîm Taşkesen, Murat Bulanik, Emîn Karadağ û Îsmaîl Aydin dima Xarpêt id wend. Inîn ra Emîn û Îsmet wendiş xwu nîme de verda. Nuredîn Özdemîr Fakulteya Zonî, Tebîet û Tarîx qedêna, Îbrahîm Taşkesenî Fakulteya Huqûqî qedêna, Murat Bulanikî Fakulteya Huqûqî di qeydê xwu viraşt la mezûn nêbî. Mudurîyetê Bağ-Kur ra bi emeklî û dima şi rehmê Homayî.

Azo didin ra êyin ig wend, Abdulkadir Sari (avûqat), Fewzî Karadağ (muşawirê malî) û Ramazan Adigüzel (malim) ê. Inînan dima, Siracettin Sari (malim), Îsmaîl Aydin (malim) û Zekerîya Bulanik (mufetiş) ameyî. Merdimo zerrweş û dilpak Ramazan Adigüzel (Elî Xoca) 3 gulane 1987 id ame kiştiş.

Wext mektebo verîn id lac-keyna pîyer pîya şîn mekteb. La mektebo verîn dima keynon tor embazon xwu yê mektêb a remên, ini semed a dewicon xeylêk wext keynayî nidayî wendiş. Hetonî ini serron peyinon ona dewom kerd. Serron peyinon id keynon newe ra dest bi wendiş kerd.

Sarcon ra şeyiş bi Ewropa serra 1960 id dest pêkerd û Almanya yow cayo muhîm gena. Zafîn sifti zaf waştên şêr Almanya la wexto g' waştiş yin ami çow nişi. O wext vatên bin dêst xirîstîyonon id xebatê muslumonon hol nîya. Honc îz erdlerzê Çolîg a dim, zaf sarconicî semêd xebata şîy Almanya û Fransa. Dima zaf zî qaçax şîy. Inkê z' Almanya û Fransa de xeylêk sarconicî estê. Almanya de yow Setarê Sarcon nabi rûe, hêt zon, kultur û folklor a xeylêk xebat kêrdî.

Dewa Kohon id zaf laser û horyes bîn, dewicî merdên, heywon telef bîn. 1973 id horyeso peyên id des merdimî merdî û dewicon pîyerun yow fek ra va ma dewê xwu tîya ra wedarê. Ez bi xwu tor wezîrê karê dewan û îskanî Alî Topuzî ya ameya pêhet. Min û muxtar şawitî Mudurîyetê Karê Afetî. Tîya di Hîlmî beg bi, yi gueri, komo g' key yi ricawo, gon ci rê keye bamên viraştiş. Mi nîm saet birîfîng da Hîlmî Begî, mi va semêd tayê keyon a erd dayo, rîyer çin, yêgay zaf dûr û pîyerdeyiş do sebêb yin mi vay. Mi va, gon dew pîyero bikirşîyo. La rapor xwu di yi teyna 61 keye qebul kerdî.

 Warê Çuelon ser keyê amên viraştiş. La sifti namê xezîna ser o gon ca bamên nîşondayîş. Xarpêt ra mi serekê Komîsyonê Erdan Ekrem Yılmazî ra waşt ke wa beraqon yow pêrr rîyêr ser virazo. Siba bîr, wa dewic trafîk ra zerar mevînê. Dêst dewleta 61 bereqayî amey viraştiş. Ma zonên inî semêd dewicon a tay ê, la semêd destpêkerdiş a ini guri yow havil bî. Dima dewicon bînon îz bi îmkonon xwu keyeyî viraştî. Hetonî 1990 keyeyî ameyî viraştiş û eya serr ra dima Dewa Kohon bî veng.

1988 id Îsmaîl Aydin bi azayê meclîsê bajarî, yow wext dima Ebas Gunay iz bi. Serra 1990 id nufûsê Sarconî di hezarî ra vîyert. Dewicon semedê beledîye muracat kerd. Karo îdarî dima 1991 id Sarcon dewê ra vecîya û bîye belde. Serekê şaredarîye o verîn Mela Seîd bi. Dima Nurettin Koç, M. Emin Adigüzel û Sıddık Özdemir bî. Şaredarîye ra dima Sarconê neweyî xeylêk xwu hetê deşte wa berd. Paştê şar Sarcono Ewropa, wendiş qicon Sarconî û cîyatê dewicon bî, semêd îstîqbalê Sarcon a zaf hêvî da.

Bi ini nuştê xwu ya mi waşt ez azê neweyî rê hem guerê rîwayeton hem îz o gi ma eşnawit û dîyo derheqê Sarcon id ma yin ir verd. Wa hayî yin pê bibo. Ez bi xwu Dewa Kohon id bîya û îmkon wendişî kowt mi dest. Ini şeyiş Sarcon ra ez zaf memnun menda. Aîdîyetê esl û kultur xwu vera heton mi dest ra ame, mi faydi resna dewê xwu. Semêd huzur û weşî Sarcon a çi mi dest ra ame mi kerd. Herinda Sarconê ini hel û şaredarî ya zaf emegê mi bi. Semêd dew û dewicon xwu ya ez çi bik tay o. Wexto gi ez xeberê serfîrazî xuerton peyênon gêna zaf pê bena kêfweş. Mi zafê yin nami nikêrdî, wa ma efû bikir. Semêd sarconicîya xwu ya ez tim sereberz bîya. Ma dewê xwu ra dûrî bê zî zerrîya ma ha uca. Eg kêmasî ma bî, wa efû bibo. Ma çi kerd se, ma raşt dî, o semed a ma kerd. Ini hel ra pey averşîyayişê şaredarîyê ma bi cîyatê û paştdayiş şima ya ben. Bimonên weşîye de. Bi silom û hurmeton a.

YASAL UYARI: www.zazaki.net kaynağında yayınlanmış herhangi bir haber, yazı veya fotoğrafın site editöründen izin alınmadan olduğu gibi kopyalanarak ya da üzerinde çeşitli oynamalar yapılarak herhangi bir yerde yayınlanması; farklı çalışmalarda alıntı olarak kullanmak amacıyla cümle veya paragrafların kopyalanmasında ise standart bir şekilde kaynak belirtilmemesi durumunda hukuki süreç başlatılacaktır!