Zazalar ve Zazaca Tartışmaları Üzerine

“Yalnızca bir dilim var benim, o da benim değil.
Benim ‘kendi’ dilim özümseyebileceğim bir dil değil,

konuşmakta ustalaştığım dil ötekinin dilidir.”

Derrida (Filolog ve düşünür)


Derrida, 1930 yılında Cezayir’de doğmuş. Gençlik yıllarını Cezayir’de yaşayan Yahudi kökenli bir ailenin çocuğudur. Üniversite ve akademik kariyerini Fransa ve ABD'de tamamlamış, halen Paris’te yaşayan bir bilim adamıdır.

Derrida, Fransız sömürgesi Cezayir’de geçen ilköğretim yıllarını anlatırken, Arapça ve Berberice üstünde uygulanan yasağa dikkat çeker. Derrida’nın aslında anadili hiç olmamıştır. Cezayir’de doğmuş Yahudi bir ailenin çocuğu olmasına rağmen İbranice bilmeyen bir ailede büyümüştür. Anadil olarak aile büyükleri Arapça konuşurlar; ama politik nedenlerden dolayı bu dil yeni kuşaklara aktarılmamış, Fransızca öğretilmiştir.

Derrida'nın anadil üzerine yaşadığı ve ortaya koyduğu tespitler, Kürdlerin yaşadıklarına çok benziyor. Fransa’nın sömürgesi Cezayir, bana daha evvel İsmail Beşikçi Hoca'nın keşfettiği ilk kurşun teorisinin mimarı psikiyatrisi Franz Fanon’u da hatırlattı. Fanon, sömürge ulusların insanlarının şiddet, asimilasyon ve baskılara karşı nasıl bir travma yaşadıklarını analiz etmiştir. Sömürge insanının bu uygulamalar karşısındaki ruhsal şekillenmesi üzerine yazdığı kitabı (Yeryüzünün Lanetlileri) Kürd halkı için bence bir laboratuardır. Fanon, Cezayir iç savaşında doktor olarak görev yapmış, hizmetleri ve mücadeleci kişiliğinden dolayı Cezayir’in sembolü olmuştur.

Derrida ve Fanon gibi bilim adamları, ortaya attığı teorileri bizzat yaşayarak  yazmışlardır. Şimdi gelelim son dönemlerde Zazalar ve Zazaca üzerine tekrarlanan tartışmalara ve konu hakkındaki bazı tarihi ve sosyolojik hatırlatmalara.

Cevdet Yılmaz’ın Zaza Kürtleri Üzerine Açıklaması

Son günlerde hemşerim Devlet Bakanı Cevdet Yılmaz'ın Zazaca ve Zazalar üzerine Radikal gazetesinde verdiği röportaj, Çewlîg’deki Sivil Toplum Örgütlerinin tepkisine neden olmuştur. Anlaşılan bu konu sıcaklığını koruyarak uzun süre tartışılacağa benziyor.

Cevdet Yılmaz'ın görüşüne göre, bölgemiz, homojen bir bölge değildir, Zazalar ve Kurmanclar, farklı etnik ve inanç farklılıkları taşımaktadır. Örnek olarak da, dilleri ve yaşadıkları alanlarda farklı olduğunu açıkladı. Zazalar, daha çok Dêrsim ve Çewlîg'de yaşarlar. Bakan işi biraz daha ileriye götürerek Zazaların farklı bir talepleri yok ama kültürel olarak korunması gerekir diyor.

Sivil Toplum Kurumlarının Bakana Verdiği Cevabın Özeti

-“Zazaca Kürtçeden farklı bir dil, korunması gerekli” derken Zazacanın korunması için ileri sürdüğünüz gerekçe onu Kürtçeden farklı görmeniz midir?

-Kürtçeden kastettiğiniz nedir? Ayrıca bu ifadenizle Kurmancca’yı ötekileştirmiş olmuyor musunuz?

- Şayet Kürtçeden kastettiğiniz Kurmancî ise, geriye kalan Soranca, Goranca, Lurca, Hewremanca da Zazaca gibi Kürt dil ailesinden dışlanmış olmuyor mu?

Bu konuda yapılan akademik çalışmalardan yararlanarak mı bu görüşleri ileri sürdünüz?

Bir taraftan “Zazalar daha farklı bir etnik gruptur” derken diğer taraftan, “Daha geniş nüfusa sahip olan diğer Kürtlere Kurmanc deriz” demekle Zazalara ‘hem Kürt hem Kürt değil’ demiş olmuyor musunuz?

-Zazaların Kürt olmadıklarını ima eden “Dilleri, yaşadıkları alan farklı. Daha çok Tunceli ve Bingöl’deler” cümlesini sarf ederken Kürtçenin sadece Kurmancca için kullanılmadığını ve bu iki il dışında kalan bölgelerde iki ilin nüfusunun toplamından daha fazla Zazanın var olduğunu biliyor muydunuz?

*

Ayrıca Zazacanın filolojik farklılığına vurgu yaparken diğer Kürtçe diyalektlerinden ve bunlar arasındaki gramatik mukayeselerden haberdar olmanız gerekmiyor mu?

*

Uygurlar ve Oğuzlar birbirlerinin diyalektlerini anlamıyorlar diye bunlardan birisine Türk değildir demekle tarih boyunca kendilerini “Kırd” ve dillerini “Kırdi” olarak isimlendiren Zazalara sırf başka bir Kürt diyalektiği olan Kurmanccayı bilmediklerinden ötürü Kürt değiller demek arasında ne fark vardır?

*

Size sorulan; “Anadilde eğitim tartışmasında Zazaların da talepleri var diyebilir miyiz?” sorusuna verdiğiniz cevapta “Zazaların bu anlamda farklı talepleri yok” derken Zazalardan görüş aldınız mı?

*

Bununla birlikte “Zazaca’nın da kültürel bir değer olarak kullanılması, korunması gerekir” demektesiniz. Soruyoruz anadilde eğitim sağlanmadan herhangi bir dilin kültürel varlığını devam ettirmesi mümkün mü?

Sivil Toplum örgütleri Devlet Bakanı Cevdet Yılmaz'ın açıklamalarına yukarıda yazılan açıklamalarla adeta bir manifesto sundular. Bu konuda elbette benimde söyleyeceklerim vardır.

Devlet Bakanı Cevdet Yılmaz’ın Sözlerine Kısa Bir Cevap

Devlet bakanı Cevdet Yılmaz'ın bu açıklamaları yeni değildir. Bu düşünceleri geçmişte savunan marjinal gruplar vardır. Bu konuda KurdistanAktüel sitesinde Elif Orhan’la yaptığım röportajda detaylı bilgiler verdim. Tekrar etmeden bir kaç örnek vermek istiyorum.

Zazaların ayrı etnisite ve dil tezini savunan kimi şahıslar vardır. Bunların bir kısmı Dêrsim dışındaki Zazaları, yani Sunni olanları kendilerinden kabul etmezler. Bu grup Dêrsim ve Kızılbaş inancını ön planda tutuyorlar.

Zazacılık yapan başka bir grup da, Dêrsim de dahil, tüm Zazaca konuşan coğrafya'yı bütün olarak ele alır. Bu gruptan her Zazaca konuşan ilçe ve şehirden insan bulmak mümkündür. Bazıları geçmişte Kürd siyaseti içinde bulunmuşlardır. Son 30 yılda Kürd ulusal mücadelesinde kazanılan ivmeyle ortaya çıktılar. Tek amaçları ve saldırdıkları kesim kendilerini red, inkar, asimle ve dedelerini idam eden Türk devlet sistemi değil, Kürdlerdir.

Bu kesimlerde bir Kurmanc fobisi oluştu, diyebiliriz.

*

Güney Kürdistan’da birbirilerinin lehçelerini tam olarak anlamayan Soran, Goran, Kurmanc ve Feyli Kürdlerinde bu sorun yokken, Kuzey Kürdistand’a bu Zazacı grubun fikirsel aksiyonu, marjinal de olsa, düşündürücüdür.

Zazacılık yapan bazı devlet görevlileri de vardır ki, onlar “Zazalar Türktür” tezini savunuyorlar. Sadece Zazalar değil, “Kurmanclar da Türktür” diyorlar. Ben bunlara “kart-kurtçular” diyorum. Bu kesimden birkaç örnek vermek gerekirse, Hayri Başbuğ (Hani-Şel köyünden), Osman Özer (Artvin-Laz), Abdulhalik Çay (Çorum-İskilip) ve Orhan Türkdoğan (Malatya) kökenlidirler. Orhan Türkdoğan, muhbir sıfatıyla İsmail Beşikçi üzerine ifade verip, üniversiteden uzaklaştıran kişidir. Bu kişiler üzerinde fazla durmaya gerek yoktur.

Şimdi devlet bakanı Cevdet Yılmaz'ın Zazaların dil ve etnisi üzerindeki tespiti yeni değildir. Resmi ideolojinin yıllarca bölgemizde devreye soktuğu bir politikadır.

Devlet bakanı Cevdet Yılmaz'ın bir cümlesi diğerlerinden farklıdır. Bu cümlede “Zazaların farklı bir talepleri yok ama kültürel olarak korunması gerekir” diyor.

Doğrusu Zazaca konuşan 4 milyon insandan bahsediliyor. Bu kalabalık kitle, dünyada var olan birçok devletin nüfusundan fazladır. Devlet bakanı çıkıp, bu kitle hakkında söz söylemesi karar vermesi çok trajiktir.

*

Bakanın bir başka handikabı da, Zazalar ayrı bir etnik gruptur, kültürel talep dışında bir şey istemiyorlar diyor. Kendisinin de mensup olduğu etnik gruba eğitim hakkını layık görmüyor.

*

Bugüne kadar Zazaca dilinin gelişmesi üzerine bir çabası olmayan, araştırma inceleme yapan gruplardan haberi olduğunu zannetmediğim bakanın bu sözleri inandırıcı değildir.

Çewlîg’de (Bingöl) Bazı Kurmanc Ve Zaza Aşiretleri Üzerine Notlar Ve Anekdotlarım

Çewlîg ve çevresindeki bazı aşiretlerin dil ve inanç farklılıklarını ortaya koymak istiyorum.

Xormek: Çewlîg merkez, Azarpêt (Adaklı), Kanîreş (Karlıova) ilçelerinde yaşarlar. Xormeklilerin köylerinin ağırlıklı bölümü Karêr bölgesidir. Karêr’de bulunan köylerden Saxîyan, Maskan ve Şirnan köyleri Kurmancca konuşurken, diğer köyler Hirçik, Yekmal, Pîrcan, Korkan ve Darebî köyleri Zazaca (Kirmanckî) konuşurlar. Hepsi Alevi inancına sahiptirler.

Qubatan: Çewlîg ve çevresi başta olmak üzere Xorxol (Yayladere), Kanîreş ve Azarpêt ilçelerinde dağınık olarak yaşarlar. Çewlîg’de Qubatanlar olarak bilinen Gazik ve Palu Xeylan köyleri Sünni inancına sahiptirler. Kanîreş, Azarpêt ve Xorxol’da yaşayanlar ise Alevi inancına sahiptirler.

1990’lı yıllarda Çewlîg’de genel seçimde o zamanki SHP'den Kanîreş Qubatan aşiretinden eczacı Hüseyin Coşar aday olmuştu. Seçim kampanyasında Gazik köyüne gider ve kendisinin de Qubatanlardan olduğunu söyleyip, aşiretinden oy talebinde bulunur. Gazikliler doğal olarak ilk defa seni tanıyoruz sen Alevi biz Sünni, şimdi ne olacak, gibi sorular sorarlar. Neticede oy vermezler. Eczacı Hüseyin halen Ankara’da yaşamaktadır. Bu örnek, inanç farklılığından dolayı aynı aşiretin mensuplarının birbirinden kopuk ve habersiz olduğunu gösterir.

Reman: Bingöl Şaban köyü ana merkezleri olmakla beraber zamanla civar köylere ve Sancak nahiyesine yerleşmişlerdir. Bu köy devlet bakanı Cevdet Yılmaz'ın köyüdür. Köyde iki kabile yaşar: Raman ve Elanan. Aşiretin ileri gelenlerinden Gündoğdu ailesinden Ahmet Hoca ve ağabeyi Mahmut'tan dinlediğim ve hafızamda kalanları yansıtmak istiyorum.

Batman’daki Ramanlarla aynı kabileden olduklarını söyledi. Batmanda bir dönem Faris Özdemir ve aşiret bireyleriyle ilişkilerinin olduğunu söylediler. Batman’da en güçlü aşiret kuşkusuz Ramanlardır. 1925 hareketinde Emînê Perîxanê aşiretin ileri gelenlerinden olup, sürgüne gitmiş ve ülkeye döndükten sonra  trajik bir olayla devlet tarafından öldürülmüştür. Oğlu Şükrü, Suriye'ye kaçarak canını kurtarır yaşamını orada sürdürür. 1960 ve 80’li yıllarda Batman’da Said Ramanlı 10 yıl, oğlu Mustafa Raman 10 yıl aralıksız Belediye başkanlığı yaptılar.

Mustafa Raman iyi bir Kürdçü ve hukukçu kimliğiyle 49’lar davasında yargılandı.

Yakın dönemde HADEP Batman yönetiminin ileri gelenlerinden Salih Özdemir ve iki kardeşi mayın patlamasında şehid oldular. Raman ailesi Batman’da bir dönem de DYP olsa gerek, Faris Özdemir milletvekilliği de yaptı.

Batman’daki Ramanlar Kurmancca Kürtçesini konuşurken, Çewlîg’deki Ramanlar Zazaca Kürtçesini konuşurlar.

Bekiran: Çewlîg’in  Kalweliyan, Şarge, Kur, Emtax ve Xoşkar çevresinde geniş bir nüfusa sahip aşirettir. Aşiret Bidlîs, Wan, Mûş, Batman Kürd coğrafyasında başka şehirlerde dağınık yaşarlar. Aşiretin Çewlîg’deki mensupları Zazaca konuşurken diğer şehirlerdeki mensupları Kurmancca konuşurlar.

Şadîyan: Bu aşiret Dêrsim ve Çewlîg çevresinde çok yaygındır. Çewlîg’de Xoşkarlı Ulaş ve Bakşi aileleri Sünni, merhum Avukat Haydar Ünsal kabilesi Alevi inancına sahiptirler. Yine, Dêrsim/Mazgêrd-Dirban köyünden Kemal Burkay Alevi-Kurmanc kökenli Şadîyanlıdır. Xarpêt (Elazığ)-Madenli Kürd siyasetçi merhum Nûredîn Zaza Sünni kökenli ve Zazaca konuşurdu.

Düşünebiliyormuşsunuz, aynı aşiretten hem Alevi hem Sunni, hem Kurmanc hem Zaza görmek mümkündür.

Emeran: Bu aşiret Çewlîg-Boglane (Solhan) mıntıkasında ikamet eder. Emeranlıların birde Mêrdîn-Nisêbîn ve çevresinde ağırlıkta bulunurlar. Çewlîg’deki Emeranlar Zazaca konuşur, Sünni inancına sahiptirler. Boglane'de ağırlıkları olmakla beraber Yıldırım soyadını taşıyan aile bu aşirete mensuptur. Aileden çok yakın dost ve arkadaşlarım vardır.

Emeranların Nisêbîn’deki kanadı Kurmanc ve Sünni’dir. Musa Anter bu aşirete mensuptur.

Îzolî:  Xorxol ilçe merkezinde, Zeynelî köyü Gêxî ilçesi Kabaoluk, Bilekkaya köylerinde ikamet ederler. Alevi ve Kurmancdırlar. Îzolların en yoğun nüfusları Meletîya, Ruha ve Sêwregi ilçelerindedir. Bu mıntıkada Sünni inancına mensup, Kurmanca lehçesini konuşurlar. Meletîya Puturge’deki Îzollar Zaza ve Sünni’dirler.

Hesenan: Çewlîg’in Zoxpa köyü olan benim köyümde geniş bir nüfusa sahiptirler. Hesenanlılar, ağırlıklı olarak Melazgird'de bulunurlar. Benim köyümde Zazaca konuşurken, Melazgird’de Kurmancca konuşurlar. Her iki kesimde Sünni’dir.

Kurêşan: 1991 seçimlerinde Dêrsim kökenli Mehmet Moğoltay Çewlîg’e Kamer Genç'le beraber gelmişlerdi. Moğoltay, aslen Kurêşan aşiretinden olmakla beraber kökenlerinin Palu/Parsiyan köyünden Dêrsim’e gittiklerin söyledi. Ve Parsiyanli olduğunu birlikte bulunduğumuz bir sohbette söylemişti. Kemal Kılıçdaroğlun’u SSK genel Müdürlüğü’ne Moğoltay getirdi. Kılıçdaroğlu, şimdi CHP genel başkanıdır. Kılıçdaroğlu, Kurêşanlı  olmakla beraber aşiret Alevi ve Zazaca konuşurlar. Parsiyan’daki Kurêşanlılar Sünni ve Zaza.

Sonuç Olarak

Dil üzerinde başka bir tespitimi daha yazarak son vermek istiyorum. Şêx Saîd ailesinin Xinis bölümü, Kurmancca konuşup Zazaca bilmezken, Pîran ve Palu’da kalanlar Zazaca konuşurlar. Abdulmelik Fırat 6 yıl evvel Almanya'da bir gece misafirliğime gelmişti, Zazaca konuşmak istediğimde çok az bildiğini, annesi Çewlîg-Çan Şeyhlerinden ve Zaza olduğunu söyledi.

Ama Xinis'ta merhum Şêx Selaheddîn, Şêx Saîd'in oğlu hem Zazaca hem Kurmanccaya hakimdi. Şêx Selaheddîn yaşarken bizim köyler gelip, cami vaazları ve cemiyet toplantılarında Zazacayı çok duru ve net konuşurdu. Zazaca bir eserini de 1960’lı yıllarda yazmış olup, bu belge Vate dergisinde yayınlandı.

Sonuç olarak, benim anadilim ülkemde bana yabancı/bilinmeyen dil olarak da reva görülmekteyken, inadına bende halen anne ve babamla hiç Türkçe konuşmasını bir türlü beceremedim.

Zazalar ve Zazaca'nın gündeme getirilme şeklinin  iyi niyetli olmadığı, arkasında devletin bilinçli ve planlı bir çabası olduğuna inanıyorum. Türk devleti özelikle Anadolu coğrafyasındaki politikası, böl-yönet olduğunu biliyoruz.