Derheqê Yew Qeydeyê Nuştişî de

Celadet Alî Bedirxanî xebata xwu ya gramerê Kurmancî de telafuz esas girewto û vato “Venginê ‘ê’ û ‘î’ caran nêkewenê vernîya bêvengê ‘y’. La eke enê venginî bi hawayêk bi ‘y’ wa biyê, a game enê, yanî ‘ê’ û ‘î’ venginê ‘i’ dir vurîyenê û eno ‘i’ keweno herinda înan.”[1]

Dewamê enê îzehetî de zî tayê nimûneyî nîşan dayê. Vano “sey ‘dê > diya te, vê diyê’, ‘pê > piyên min, vî piyî’, ‘rê > riya wan, van riyan’, ‘derî > deriyê me, vî deriyî’, ‘kursî > kursiyên wî, van kursiyan’, ‘tilî > tiliyên min, vê tiliyê’, ‘xanî > xaniyê te, van xaniyan’.”

Eno pêşnîyazê Celadet Bedirxanî, ey ra dima, nuştişê Kurmancî de teşqele vet. Tayê nuştoxan wuşk eno pêşnîyazê ey tetbîq kerd. Sırf seba ke Celadet Bedirxanî vato, kamca de ‘y’ ra ver venginê ‘ê’ û ‘î’ yenê, bedilnayî sey ‘i’ nuşt. La badê pey, seba ke kokê çekuye de vurîyayiş virazeno, tayê ziwanşinasan eno qeyde raşt nêdî û nuştiş de eslê çeku esas girewt. Ez bi xwu zî enê fikrê peyînî raşt vînena.

Ma vajê, nameyê paytextê Fînladîya ‘Helsînkî’ yo. Ma kurdî enê nameyî halo sade de bi vengê ‘î’ telafuz kenê û wina zî nusnenê. Eger pêşnîyazê Celadet Bedirxanî tetbîq bibo, Kurmancî de, gama ke îzafe bigêro, gereka bi hawayê ‘Helsînkiya xweşik’ bêro nuştiş. Seke aseno, midaxeleyê kokê ci beno, awanîya çeku de vurîyayiş virazîyeno. Keso ke kokê nameyî nêzano, ancî enê pêşnîyazê Celadet Bedirxanî ra zî xeberdar nêbo, beno ke vajo qey eslê nameyî ‘Helsînki’ yo. Eno çî seba heme çekuyan, ma vajê çekuyanê sey ‘derî’, ‘kursî’, ‘tilî’, ‘xanî’ ke Celadet Bedirxanî sey nimûne nîşan dayê de zî wina yo.

Kurmancî de, eno pêşnîyazê Celadet Bedirxanî tayê karan zî keno têmiyan ra. Mesela, karê ma yê ‘kerdiş’î Kurmancî de ‘kirin’ o, karê ‘herînayiş’î zî Kurmancî de ‘kirîn’ o. Qaydeyo ke Celadet Bedirxanî pêşnîyaz kerdo gore, ma vajê, her di cumleyê ‘Mi kerdo’ û ‘Mi herînayo’ gereka sey “Min kiriye” binusîyê. Oxro ke cumleyê ‘Mi kerdo’ gereka sey ‘Min kiriye’, cumleyê ‘Mi herînayo’ zî gereka sey ‘Min kirîye’ binusîyo. Xwura kurmancê ma bi eno qeyde telafuz kenê. Coka derheqê telafuzî de tesbîtê Celadet Bedirxanî semedê heme çekuyan nêvîyareno.

Nuştiş de vurnayişê kokê çekuyan perwerde de zî pedagojîk nîyo. Ma vajê, sinifê ewilîn yê mektebê verînî de malim bi hawayê hecekerdişî enê cumleyan mûsneno tutan. Zaf zehmet o ke tutî bieşkê fam bikerê çira halo sade de çekuye sey “kirîn” nusîyena la eke îzafe bigêro û herfa ‘y’ sey vengê pêrabestişî bikewo mabeyn, ena rey gereka ‘î’ wedarîyo, herinda ci de ‘i’ binusîyo û bibo kiriye (herînayo). Eno teşqele seba nameyê Helsînkî zî wina yo. Yanî zehmet o ke tutî bieşkê fam bikerê çira halo sade de name “Helsînkî” yo, la eke nuştiş de îzafe bigêro û herfa ‘y’ sey vengê pêrabestişî bikewo mabeyn, ena rey gereka ‘î’ wedarîyo, herinda ci de ‘i’ binusîyo û name bibo “Helsînki”.

Eke winî bo, malimî gereka desteyêk herfa ‘i’ sey yêdek tim cêbê xwu de biçarnê. Wextê hecekerdişî de yewe bidê tutan, aya bîne apey bigêrê, dima ancî aye bidê aya bîne apey bigêrê…

Zafê ziwanşinasê ma yê kurmancî nika enê fikrî de yê ke, çeku de çi vengî estê, gereka nuştiş de muhafeze bibê. La vatiş de, xwura her kes fonetîkê mintîqeyê xwu gore telafuz keno.

Ena rey nuştişê Zazakîya ma de tayê yew qeydeyo tam eksê pêşnîyazê Celadet Bedirxanî tetbîq kenê. Hema vajêne çiqas ‘i’yê ke ‘y’ ra ver û pey yenê, hemîne tadanê sey ‘î’ nusnenê. Mesela, reqemê ‘2’, halo sade de sey ‘di’ yeno nuştiş. La eke îzafeyê hûmarkî bigêro, yanî sey ‘duyem’ê Kurmancî yan zî sey ‘ikinci’yê Tirkî bêro nuştiş, bi hawayê ‘dîyin’ nusnenê. Seke aseno, kokê çeku vurîyeno, yanî ‘di’ beno ‘dî’.

Bi enoq eyde eynî teşqeleyo ke nuştişê Kurmancî de vejîyayo, Zazakî de zî vejîyeno. Coka qeydeyo raşt eno yo ke nuştiş de gereka çeku esas bigêrîyo. Yanî gereka kokê çeku nêro bedilnayiş. Eke halo sade de çeku sey ‘di’ ya, wazenê ‘y’ bêro ver yan nêro ver, ferq nêkeno, gereka sey eslê xwu binusîyo. Ma vajê, eke çeku bi ‘î’ biqedîyo, ancî gereka eslê xwu muhafeze bikero. Mesela, hûmara ‘şeştî’ halê xwu yo sade de bi ‘î’ qedîyena, a game, eke peybendê hûmarnameyî ‘-in’ bigêro, gereka sey ‘şeştîyin’ binusîyo.

Eno qeyde seba heme nameyan wina yo. Ma vajê nameyê yew şaristanê ma halo sade de ‘Pali’ yo, a game eke îzafe bigêro, ma vajê, gereka sey ‘Paliyo rengîn’ bêro nuştiş, neke sey ‘Palîyo rengîn’. Nameyê ‘Diyarbekir’î gereka sey ‘Dîyarbekir’ nênusîyo. La Ma vajê, karê ‘dîyayiş’î (dîtin; görmek), xwura kokê ci de ‘î’ esto, gereka sey eslê ci, yanî sey ‘dîyayiş’ binusîyo.

Verbendê ‘bi-‘yî

Kirdîya ma de verbendê (önek; prefix) karan ‘bi-’ yo. Mesela, ‘bibere, bikere, binusne, biwane’. Gereka nuştiş de zî kokê enê verbendî bi eynî hawa muhafeze bibo. Mesela, eke ma vajê ‘biyare’ gereka ancî verbend sey xwu bimano, yanî gereka ma nêbedilnê, nêkerê sey ‘bîyare’.

Peybendê ‘-ij’

Eno peybend (sonek; suffix)Kirdîya ma de dusyeno peyê nameyê şêngeyan, yanî cayê ke însan tede cûyeno û semedê însanî aîdîyet virazeno. Mesela, sey ‘Çewlîgij, Diyarbekirij, Licêyij, Paliyij, Xarpêtij…’ Eger herfa pêrabestiş ‘y’ bêro vernîya enê peybendî zî, qet ferq nêkeno, eke eno peybendê ma eslê xwu de ‘-ij’ o, gereka her hal de eslê xwu muhafeze bikero û sey xwu binusîyo. Yanî neke sey ‘Licêyîj, Paliyîj’ gereka sey ‘Licêyij, Paliyij’ bêro nuştiş.

Peybendê ‘-iş’

Kirdîya ma de peybendê kar ra viraştişê nameyî û mesderê karan ‘-iş’ o. Mesela, sey ‘ardiş, berdiş, kerdiş, kombiyayiş, nuştiş, wendiş…’

Eke herfa pêrabestişî ‘y’ bêro vernîya peybendê ‘-iş’î, ancî qet ferq nêkeno, eno peybendê ma eslê xwu de ‘-iş’ o, gereka her hal de eslê xwu muhafeze bikero û sey ‘-iş’ binusîyo. Ma vajê, sey ‘arêdayiş, birnayiş, dîyayiş, kombiyayiş, perayiş, ronayiş, sawiyayiş, weriyayiş…”

Çend çekuyî

Ziwanê ma de çend çekuyî zî estê ke tede vengê ‘iy’ û ‘îy’ estê. Mesela, çekuyê sey ‘miyan (ara)’, ‘miyane (bel)’, ‘siyaset (polîtîka)’, ‘siya (yew reng)’ ‘siye (taş)’, ‘şiyayiş (gitmek)’ . Nînan de vengê vernîya ‘y’, ‘i’ yo.

Çekuyê sey ‘mîye (1.kuşak, 2.koyun)’, ‘sîye (gölge)’, ‘vîyale (söğüt), ‘vîye (boyun)’ de zî vengê vernîya ‘y’, ‘î’ yo. Gereka enê zî sey eslê xwu bêrê nuştiş.

Zemîrê ma yê persî ‘çi’ esto, wexto ke cumleya nameyî de halo sade de yeno nuştiş, ma wina nusnenê: ‘O çi yo?’ Eger îzafe bigêro zî, gereka ma halê eyo sade muhafeze bikerê. Mesela, sey ‘O yew çiyo baş o.’ Labelê ‘çî’ zî esto, eno zî eslê xwu de yan zafhûmar o, yanî peybendê halê sade yê zafhûmarîye ‘î’ girewto û eslê xwu de sey ‘çiyî’ yo la vengê ‘iyî’ kewtê têmiyan û tenya ‘î’ serdest biyo, yan zî, peybendê tewênayişî (bükün eki) yê çekuya nêrî ‘î’ girewto û ancî sey ‘çiyî’ yo la vengê ‘iyî’ kewtê têmiyan û tenya ‘î’ serdest biyo.

Netîce

Krîterê ma yê nuştişî eslê çekuye yo. Gereka ma halo sade de bala xwu bidê awanîya çekuye ser, ancî ma bala xwu bidê ser ke kokê verbendî yan peybendî çi yo û ma her hal de tim sey eslê ci binusnê. Ma vajê, peybendê ma ‘-iş’ o, wazenê ‘y’ bêro ver yan nêro ver, ferq nêkeno, gereka sey eslê xwu binusîyo. Ancî, ma vajê verbendê ma ‘bi-’ yo, ‘y’ bêro ver zî, ferq nêkeno, ma sey eslê ci nusnenê.

__________

1 Celadet Alî Bedir-Xan, Bingehên Gramera Kurdmancî, Weşanên Nûdem, Çapa yekem, Stockholm 1994, r. 19

Celadet tam wina vano: “Ê, Î - Ev dengdêrên ha tu caran nakevin ber dengdara ‘y’ê. Lê heke ev dengdêr bi awakî bi ‘y’yê ve bûne hingê ev yanî ‘ê’ û ‘î’ bi dengdêra ‘i’yê diguhêrin û ev ‘i’ dikeve şûna wan.”