Derheqê peybendê "-ij"î de

Peybendê '-ij'î miyanê lehçeyanê Kurdî de tenya Kirdî de esto. Dusyeno peyê nameyê şêngeyan, yanî cayê ke însan tede cûyeno û semedê însanî aîdîyet virazeno. Ma vajê, Ehmedê Xasî dewa Licê Hezan ra yo, coka gama ke mewlid temam kerdo, peynî de vato: “Temam bî viraştişê Mewlidê Kirdî bi yardimê Xaliqî û feyz û bereketê Pêxemberê ma, sellellahû eleyhî we ela alîhî we sellem, bi destê Ehmedê Xasî Hezanic di henzar û hîrê sey û şiyyes serre bi tarîxê Erebî.”

Ehmedê Xasî formê '-ic' şixulnayo, eke raşte vajîyo, vengê 'j'yê diyalektanê bînan, Kirdî de esas 'c' yo. Eno xisûsîyet kelîmeyanê sey 'cêr, cor, ercan' de zaf weş xwu nîşan dano. Feqet şîveyan û fekanê Kirdî de vengê 'J C Z' yewbînan dir vurîyenê coka formê '-ij, -ic, iz' zî estê. Grûba Xebate ya Vateyî nînan ra vengê J tercîh kerdo coka ma zî ziwanê nuştişî de formê “-ij”î şixulnenê. Labelê eke sey '-ic' û '-iz' bêro vatiş yan nuştiş, xelet nîyo.

Herçiqas eno peybendê ma tayê cayan de teqabulê “-li/lı”yê Tirkî bikero zî, heme cayan de “-li/lı”yê Tirkî nêbeno “-ij”ê ma. Labelê çi heyf ke Tirkî ser ra mûsnayiş/mûsayiş, yanî bi ferhengê “Tirkî-Kirmanckî (Zazakî)” mûsayişê kelîme yan zî petbendanê ma xwu dir xetereyêko zaf cidî ardo. Çimkî her ke neslê neweyî ke enê ferhengan ra ziwan mûsenê û dest bi qiseykerdiş yan nuştiş kenê, ziwanî xerepnenê! Sey nimûneyî, yew nuşteyo hesabê Facebook yê DersimInfoyî de kewt verê çimê mi, tam wina bi:

“Wexto ke çekuya 'osmanij'î pêroyîya xo de werte ra ameya wedardene û herinda ci de ke çekuyê "tirk" û "turan" ameyê xebitnayene, sey hemwelatîyanê osmanijanê bînan ê ke tirkî nîye, ez kî resaya hişmendîya ke nasnameyê min o neteweyî yê tirkan ra cîya r' o”

Seke yeno zanayiş, bi Tirkî 'Osmanlı' nameyê şêngeyî, yanî yew cayo ke însan tede cûyeno nîyo, nameyê dewlete yo. Coka ma nêeşkenê kelîmeya 'Osmanlı' Kirdî de sey 'Usmanij' îfade bikerê. Nameyê sey Sûrîye, sey Îran herçiqas nika nameyê dewlete bê zî, eslê xwu de enê nameyê cayan ê ke sey şênge biyê.

Seke mi sere de îfade kerd, peybendê '-ij'î tenya dusyeno peyê nameyê cayê ke însanan tede banî viraştê û êdî sey şênge awan biyê, tede însanî cûyenê û semedê însanî aîdîyet nîşan danê. Yanî heme çiyan de motamot muadilê sufîksê '-li/lı”yê Tirkî nîyo. Ziwanê Tirkî seba ke yew ziwano îlaweyin o, yanî kelîmeyê Tirkî tim pey ra îlawe gênê, eno peybendê înan zî her kelîme gore mehnaya xwu bedelneno. Ma vajê, yew cumleya Tirkî ya sey “Adam Osmanlı döneminde Diyarbakırlı en akıllı, en bilgili, en cesaretli aydındı” ma nêeşkenê sey “Mêrik zemanê Usmanijan de roşinbîro tewr aqilij, tewr zanayij, tewr cesaretij o Diyarbekirij bi” tercume bikerê. Eno qeyde nêbeno! Gereka wina bo: “Mêrik zemanê Usmanîyan de roşinbîro tewr biaqil, tewr zanaye, tewr cesaretin o Diyarbekirij bi.” Seke aseno, peybendê “-li/lı”yê Tirkî tenya cayêk de bi peybendê “-ij” virazîyayo.

Mesela, Sêwreke de yew eşîre esta, nameyê ci “Bab” o, labelê eynî wext de nameyê dewa înan zî “Bab” o. Coka nameyê miftîyê Sêwreke ke mewlidê Dimilî “Biyişa Pêxemberî” nuşto, sey “Usman Efendîyo Babij” yeno vatiş. Tiya de Bab neke nameyê eşîre, nameyê dewe yo. Yanî wexto ke eno peybend dusyeno peyê nameyê yew eşîre, eslê xwu de o name êdî sey nameyê cayo ke a eşîre tede akincî (îskan) biya de fam beno coka wina yeno vatiş. Mesela, kes nêvano “çemij, dereyij, gelîyij, kendalij, kerreyij, koyij, robarij, zinarij, zozanij û sn.” Labelê eke yew name êdî semedê yew cayê ke însanan tede banî awan kerdê û tede cûyenê bêro vatiş, eno peybend gêno. Mesela, ma het semedê însanî vanê “Deştij” la tiya de zî nameyê deşte êdî mehnaya şênge de qest beno coka wina vanê. Mesela, kes semedê şarê ke koyan de cûyeno nêvano “koyij” vanê “koyî”.

Kurdistan de zaf dewî estê, nameyê xwu merdimêk ra yan zî xisûsîyetê cayî ra gênê. Ma vajê, ma het yew dewe esta, vanê “Heşdere”. Eslê xwu de eno nameyê cayî yo, feqet tayê însanan uca banî viraştê û nameyê cayî raşteraşt biyo nameyê şêngeyî. Eger qestê ma nameyê cayî bo, ma nêeşkenê semedê însanî yan heywanî vajê “Heşdereyij” nêbeno. Ancax eger qestê ma şênge bo ma semedê însanî vanê “Heşdereyij”. Ancî, ma het yew eşîra bi nameyê Kavar esta û eynî wext de eno nameyê yew mintîqe û yew dewe yo zî. Eger qestê ma nameyê eşîre bo, ma vanê “Eno merdim Kavarî yo”, eger qestê ma dewe yan cayo ke eşîrê Kavarî tede cûyena bo, ma vanê “Eno merdim Kavarij o.”

Kilmê vateyî, peybendê “-ij”î tenya dusyeno peyê nameyê şêngeyan, yanî cayê şênî ke însanî tede cûyenê û semedê însanî aîdîyet virazenê ke uca ra yo. La çi heyf ke bi wasitaya ferhenganê kelîmeyan yê Tirkî-Zazakî û Tirkî ser ra mûsnayiş/mûsayişê Zazakî xetereyêko cidî xwu dir ardo ke neslê ma yo newe ziwanî xelet mûseno û nusneno. Eger herinda enê ferhengan de xebata qamûsê Kirdî bibiyêne, ma eno derece de raştê enê xeterî nêameyne. Û yew kêmanîya muhîme zî ena ya ke ma qeydeyanê ziwanê xwu bi hawayêko îlmî minaqeşe nêkenê, ma xwu nêdanê zehmet! Eke yew ziwanî minaqeşe bikero zî, tayê kesê ke WhatsAppî ser o grûbî viraştê û kamca yew numreyê telefonî dîyo tede qeyd kerdo, enê nûşteyan ra paragrafan kopya kenê û sey "algı operasyonu" propagandaya xirabkarî kenê.