Zazakî de fonksîyonê peybendê "î"yî

Kirdîya ma de fonksîyonê peybendê “-î”yî zaf ê. O îlawe yo ke peynî de dusyeno kok yan zî gewdeyê kelîme ra û yan halê kelîme dîyar keno yan yewna mehna virazeno yan zî kelîme temam keno; ancî, peynî de dusyeno karî ra û îfadeyî gore karî dano antiş ra ez vana peybend. Yanî, seke Tirkî de vanê “sonek”, Înglîzî de vanê “suffix”. Eno nuşte de ez wazena bala xwu bidî peybendê “-î”yî ser û îzeh bikerî ke ziwanê ma de bi çend hawayî û senî yeno şixulnayiş.

1.Fonksîyono sereke yê enê peybendî, halo sade yê kelîme de viraştişê zafhûmarî yo. Peynî de dusyeno halê sade yê kelîme ra û zafhûmarî virazeno. Nimûne:

a)çim + î = çimî, dest + î = destî, goş + î = goşî

Tiya de ma enê îzeh bikerê, seba ke Kirdîya ma nîme akuzatîf nîme ergatîv a, coka peybendê ma yê zafhûmarî di heb ê. Peybendê halê sadeyî “-î”, yê halê anteyî “-an” o.

b)Kelîmeyê ke bi vengê “-a” yan “-î” qediyenê de herfa pêrabestişî “y” kewena mabeyn. Nimûne:

kerra + î = kerrayî, keyna + î = keynayî, pencera + î = pencerayî; cînî + î = cînîyî, dasî + î = dasîyî, xalî + î = xalîyî

c)Kelîmeyê makî ke bi vengê “-e” qedîyenê de, vengê “-e” keweno, yanî vindî beno. Nimûne:

dewe + î = dewî, gole + î = golî, waye + î = wayî

d)Kelîmeyê nêrî ke bi vengê “-a” yan “-e” qedîyenê de vengê “-a” yan “-e” nêkewenê, herfa bêrabestişî “y” kewena mabeyn. Nimûne:

bira + î = birayî; ca + î = cayî, derya î = deryayî; raşte + î = raşteyî, sere + î = sereyî, ware + î = wareyî

2.Fonksîyono diyin yê peybendê “-î”yî ke zaf yeno şixulnayiş tewênayişê nameyanê nêrî yo. Eno wina beno:

a)Demo nikayin û demo ameyox de, -eger kar transîtîv (geçişli) bo- nameyo nêrî cumle de obje (nesne) bo, peybendê “-î”yî gêno. Nimûne:

Rizgan Roşanî beno mekteb. (demo nikayin)

Rizgan do Roşanî bibero mekteb. (demo ameyox)

b)Demanê vîyarteyan (dîyar, nedîyar, hîkaye) de, -eger kar transîtîv (geçişli) bo- seba ke obje ageyreno halê xwu yê sadeyî ser û antişê karî ser o tesîr keno, coka kerdox tewêyeno û peybendê “-î”yî gêno. Nimûne:

Rizganî Roşan mekteb ra ard/ardbi/ardêne/do biardêne.

Tiya de formul eno yo, demo nikayin û demo ameyox de kerdox (subje; özne) tim halo sade de, obje (nesne) halo ante de yo. La demanê vîyarteyan de, hîkayeyê deman zî tede, obje (nesne) halo sade de kerdox halo ante de yo. Eno qeyde, sîstemo eslî yê ziwanê ma yo.

3.Nameyanê nêrî de bi peybendê “-î”yî virazîyayişê “halê dîyarkerdişî” yê nameyî. Eno wina beno:

Ê defterî bide mi. Ez goştî roşena. O gayî çerêneno, ti golikî biçerêne.

Enê halî de girewtişê peybendê “-î”yî dîyarkerdiş o. Mesela, cumleya “ez goşt roşena” de yew obejyo dîyarkerde çinê yo. La eger obje yanî goşt peybendê “-î”yî bigêro, goşto ke behsê ci beno dîyar o, yanî bellî yo ke kamcîn goşt o. Semedê dîyarkerdişê çiyan bikarardişê enê peybendî de zemîrê îşaretî bibo zî beno nêbo zî beno. Yanî merdim vajo “ê defterî bide mi” zî beno, vajo “defterî bide mi” zî beno.

4.Bi peybendê “-î”yî viraştişê nameyê ziwanan. Nimûne:

Erebî, Farisî, Înglîzî, Kirdî, Kurdî, Mongolî, Rûsî, Spanyolî

Bi peybendê “-kî”yî viraştişê nameyê ziwanan enê serranê peyînan empozeyê ziwanê ma biyo. Mesela, Ehmedê Xasî serra 1899 ra ver peynîya kitabê xwu de wina nuşto: “Temam bî viraştişê Mewlidê Kirdî bi yardimê Xaliqî […] di henzar û hîrê sey û şîyyes serre bi tarîxê Erebî. B’eda nê bizanên, ma ferq kerdo beynatê ‘kaf’ê Erebî we xeyrê Erebî bi hîrê nuqtan. Yanê, ma ‘kaf’ê Erebî ser o nuqtey nêronay, û ‘xeyrê Erebî ser o hîrê nuqtey ronayî.”

Seke aseno nêvato “Mewlidê Kirdkî”, vato “Mewlidê Kirdî”. Ancî, panc rey vato “Erebî”, qet nêvato “Erebkî”.

Peybendê “-kî”yî mehnaya “hawayê ci de, sey usûl û edetê ci” dano nameyî. Mesela, kelîmeya “ereb” nameyê yew şarî yo, eke ma peybendê “-kî”yî bidusnê enê nameyî ra, mehnaya hawayê ereban, sey usûl û edetê ereban de yewna kelîme virazîyena. Sey nimûneyî, ma het, gama ke merdim tenya qirike ra cor sereyê xwu bişuwo, vanê “erebkî”. Eke yew vajo “ez xwu erebkî şuwena”, wina fam beno ke tenya mil ra cor sereyê xwu şuweno.

Ancî, vanê “Kafîrkî derbe da piro!” Yanî hawayê kafîrî, sey usûl û edetê kesê kafirî, bêke merhemet bikero, derbe daya piro.

Mi bi xwu nêşinawito ke kesî vato “Kurdkî, Kirdkî, Dimbilkî…”Labelê nameyê Zazakî de yeno şixulnayiş. Çimkî eno name seba ke bi herfa vengine “-a” qediyeno, coka vengê “k” sey herfa pêrabestişî kewena mabeynê “a”yê peyînî û peybendê “-î”yî. Miyanê şarê ma de semedê ziwanê ma vanê “Zazakî” labelê êyê ke tenya vanê “Zaza” zî estê, vanê “Ma Zaza qalî kenê.”

5.Bi peybendê “-î”yî name ra viraştişê nameyî. Nimûne:

asan + î = asanî, baş + î = başî, casûs + î = casûsî, dikandar + î = dikandarî, feqîr + î = feqîrî, giran + î = giranî

Bi peybendê “-î”yî name ra viraştişê nameyî û bi peybendê “-î”yî viraştişê zafhûmarîye, seke kewenê têmiyan. Labelê miyanê cumle de xwu nîşan dano ke kamcîn fonksîyon de ameyo şixulnayiş. Feqet ancî zî ziwanê nuştekî de, bi peybendê “-î”yî name ra viraştişê nameyî de sey “-îye” yeno nuştiş ke ena têmiyanekî nêvirazîyo. Labelê eger sey “-î”yî binusîyo zî têmiyanekî nêvirazîyena, çimkî kelîme miyanê cumle de nîşan dana ke fonksîyonê peybendî kamcîn o. Xwura ziwanê qiseykerdişî de hîna zaf sey “-î”yî yo.

6.Bi peybendê “-î”yî viraştişê halê nameyan, yanî eno peybend ardim keno ke miyanê cumle de halê nameyan bivirazîyê. Seba ke bi çend hawayî halê nameyan virazîyeno, coka ma tiya de ciya-ciya îzeh bikerê.

a)Bi peybendê “-î”yî virazîyayişê “halê cîhetî” yê nameyî. Nimûne:

Roşan sayan dano Rizganî. (demo nikayin)

Roşan do sayan bido Rizganî. (demo ameyox)

Roşanî sayî dayî Rizganî. (demo vîyarte o dîyar)

Roşanî sayî daybî Rizganî. (demo vîyarte o nedîyar)

Roşanî sayî dayne Rizganî. (hîkayeya demê nikayinî)

Roşanî do sayî bidayne Rizganî. (hîkayeya demê ameyoxî)

Seke enê cumleyanê corînan ra zî aseno, demo nikayin û demo ameyox de kerdox (Roşan) halo sade de yo, obje (sayan) halo tewênaye de; demanê vîyarteyan de kerdox (Roşanî) halo tewênaye de, obje (sayî) halo sade yo. Labelê oyo ke sayî diyenê ci, yanî “Rizganî” her di halan de zî peybendê “-î”yî girewto. Çimkî kar ver bi Rizganî beno; coka Rizgan ne kerdox ne zî obje, halê cîhetî de yo, hedef o. Helbet eno zî yew halê nameyî yo, yanî bi girewtişê peybendê “-î”yî yew halê nameyî virazîyeno, la eno “halo tewênaye” nîyo.

b)Nameyanê nêrî de bi peybendê “-î”yî virazîyayişê “halê wayîrîye” yê nameyî. Eno wina beno:

Keyeyê Azadî. Qelema Rizganî. Nuşteyê Roşanî. Kuçeyê Diyarbekirî. Çarşîya Silîvanî.

Seke cor de zî îzeh bi, seba ke cumle çinê ya, yanî kar çinê yo, coka enê îbareyan de tewênîyayişê nameyî zî çinê yo. Labelê nameyan (temambiyayan) peybendê “-î”yî girewto, çimkî bi eno qeyde halê wayirîye yê nameyî virazîyeno. Peybendê “-ê” û “-a” ke temamkerdoxî gênê, peybendê temamkerdişî yo.

c)Nameyanê nêrî de bi peybendê “-î”yî virazîyayişê “halê nîsbetî/mensûbîyetî/aîdîyetî” yê nameyî. Nimûne:

awî, bajarî, cayî, ewropaî, firingî, hindî, kovî, şamî, Xanî, Xasî, yabanî

Seke aseno, peybendê “-î”yî dusyeno name/çekuye ra û nîsbet/mensûbîyet/aîdîyet virazeno.

Sey netîce, mimkun o ke tayêna fonksîyonê enê peybendî bibê û eno tesnîfo ke mi tiya de îzeh kerdo, beno ke hîna baş îzeh bibo. Ena game, ez eşkaya hende îfade bikerî. Çimkî xebata ziwanî ser o bena gereka dergûdila tekrar bibo, hîra û xorîn bibo. Ancî gereka zaf merdimî eynî babete ser o zaf reyî bi teferuat bişixulîyê, ancax o wext babete tam zelal bibo.