Derheqê Ferhengê Grûba Vateyî de

Semedê yew ziwanî viraştişê ferhengan de çiyo eslî eno yo ke verî gereka ferhengê mehnaya kelîmeyanê ziwanî amade bibo. Coka miletanê bînan verî ferhengê mehnaya kelîmeyanê xwu amade kerdo. Labelê înanê ma xwu da karê rehetî ver, kelîmeyê Tirkî rêz kerdî û vera înan de raşt-xelet, hema senî werê ame, kelîmeyî nuştî û herinda ferhengê mehnaya kelîmeyan de îqame kerd.

Çinêbiyayişê ferhengê mehnaya kelîmeyan ziwanê ma de problemê cidî ardî meydan. Seba ke neslê ma yê peyînî bi Tirkî perwerde biyî, şarê ma zî hema vajêne ke pêro Tirkî mûsa û ziwanê xwu ra dûrî kewt, kesê ke wazenê ageyrê ziwanê xwu ser, sey materyal ferhengê kelîmeyan yê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) ser ra ziwanê xwu mûsenê. Enê zî kerd ke ziwanê neslê ma yê neweyî bibo sey tercumeyê Google.

Seba ke ziwanan de ancax se ra hîris-çewresê kelîmeyan eynî mehna de muadilê yewbînî yê, coka mimkun nîyo ke neslê ma yê neweyî Tirkî ser ra mehnaya kelîmeyanê ziwanê xwu raşt bimûsê û binusnê. Mesela, herinda kelîmeya “acı” yê Tirkî de ziwanê ma de çar kelîmeyî estê: “cal, dej, guzin, tehl, tûj”. Eke neslê ma yê nikayî ferhengê manaya çekuyan ra mehnaya her yewa enê çekuyan nêmûsê, nêeşkenê înan cêmiyan ra vejê ke “dej” “tehl” yan “tûj”ê ma vera kamcîn “acı”yê Tirkî de yo.

Mesela, Malmîsanijî Ferhengê Grûba Vateyî de wina nuşto:

yontma kalemi: miqar (n), morc (n), xaşabî (m)

Ferhengê Türk Dil Kurumu de çekuya “yontma kalemi” çinê ya. Eke ma bala xwu bidê çekuyê ke Zazakî de estê û sey muadilê “yontma kalemi”yê Tirkî nusîyayê ra, raşt a ke enê nameyê aletan Zazakî de estê. La seba ke fonksîyonê înan yewbînan ra ciya yo, coka manaya her yewî zî ciya ya.

Aleto ke şarê ma ci ra vano “miqar”, tirkî vanê “keski”. Eno yew aleto ke asino pêt ra yeno viraştiş, pehn û sereyê ci tûj o. Miqarê ke pê kerrayî yenê neqirnayiş zî estê, miqarê ke pê dar yeno taştiş zî estê.

Ferhengê Türk Dil Kurumu de manaya ci wina qeyd biya:

keski: ağaç, taş, metal vb. şeyleri yontmaya yarayan, bir ucu keskin çelik araç

Aleto ke şarê ma ci ra vano “mûrc” ra tirkî vanê “murç”. Eno name ziwanê Arminî ra dekewto ziwanê Tirkî zî dekewto ziwanê ma zî. Mûrc yew aleto ke asino pêt ra yeno viraştiş, gilor û sereyê ci sey mîyînî tûj o, qulkerdişê çiyan de yeno bikarardiş.

Ferhengê Türk Dil Kurumu de manaya ci wina qeyd biya:

murç: betonu kırmakta veya betona delik açmakta kullanılan sivri uçlu, çelikten yapılmış bir alet

Aleto ke şarê ma ci ra vano “şaxabî” zî, tirkî vanê “matkap”. Çekuya Tirkî zî çekuya ma zî ziwanê Erebî ra, kokê “seqebe” ra yena. Xwura Malmîsanijî bi xwu Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî de sey “xeşebî (m): matkap” nuşto. Labelê herçiqas miyanê şarê ma de êyê ke vajê “xaşabî, xeşebî” estbê zî, formo raşt “şaxabî (m)” yo.

Ferhengê Türk Dil Kurumu de manaya ci wina qeyd biya:

matkap: tahta, maden, beton vb. sert maddeler üzerinde delik açmaya yarayan alet, delik açma aleti, delgi

Labelê Malmîsanijî nameyê enê her hîrê aletê (miqar [n], morc [n], xaşabî [m])) ke yewbînan ra ciya yê, seke eynî çî bê, qeyd kerdê.

Neslê ma yê neweyî, êyê ke Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) ser ra ziwanê ma bimûsê, bi eno qeyde xelet mûsenê. Coka ez vana, verê verkan gereka ferhengê manaya çekuyan ziwanê ma de temam bibiyêne hema ferhengê çekuyan yê ziwanê ma û sewbîna ziwanan amede bibiyêne.

Ez tiya de yewna nimûne bidî. Ma vajê, vera karê "örmek"ê Tirkî de, ziwanê ma de çar karê ciyayî estê ke her yew tenya zî beno "örmek"ê Tirkî, pêro têdir zî benê "örmek"ê Tirkî:

örmek: açînayiş: kincan de yan zî qumaş de bi hawayê pêrabestişî yanî sey pînekerdişî bi lak û derzînî girewtişê qulikanê qijekan

örmek: mûndiş: karê sey mûndişê gilaya porî, viraştişê reseneyî û sn. ke dergankî ser mûnîyenê, yanî qaydeyêk gore derganki ser têro piştiş

örmek: riştiş: 1.bi destan yan dezge de mûyan, peşmî, peme û çîyanê bînan ra viraştişê lakî 2.viraştişê lepikan, pûncan, lûfik û sn.

örmek: vawitiş: bi têro vîyarnayişê lakan verinîye ser vawitişê çîyanê sey qumaş, palase, cacime, xalî, torre, qenevîç û sn.

Eke ma bi eno qeyde ziwanê xwu de ferhengê mehnaya kelîmeyan amade nêkerê, neslê ma yê neweyî nêeşkenê kelîmeyanê “açînayiş, mûndiş, riştiş, vawitiş”î cêmiyan ra vejê. Ma tenya Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) bidê înan ver, do vajê qey enê kelîmeyî pêro muadilê kelîmeya “örmek”ê Tirkî yê. Coka eşkenê herinda ke vajê “Keyneke porê xwu mûnd” de vajê “Keyneke porê xwu rişt” yan zî “Keyneke porê xwu açîna.” Eno semed ra, neslê ma yê nikayî gama ke Zazakî nusnenê, merdim vano qey metno ke înan nuşto Google de ameyo açarnayiş. Çimkî ferhengê Tirkî-Zazakî ser ra ziwanê xwu mûsenê.

Helbet ez nêvana eno netîceyo xirab pêro rîyê Ferhengê Vateyî ra, yan zî rîyê Malmîsanijî ra ameyo meydan. Labelê bara Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) yê Vateyî, bara Malmîsanijî enê netîceyî de tay nîya. Û ez nêvana gereka Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) amade nêbiyêne zî. Ez vana, gereka verê verkan Ferhengê Zazakî, yanî ferhengê mehnaya kelîmeyanê ma amade bibiyêne, sey çimeyo sereke biameyne sabîtkerdiş, hema wa ferhengê çekuyan yê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) zî amade bibiyêne, ferhengê heme ziwanan û Zazakî zî amade bibiyêne. La Malmîsanijî hem wextê ma hem potansîyelê ma yê amadekerdişê ferhengê mehnaya kelîmeyan tewş de berd! Çi ra ez vana Malmîsanij, çimkî Grûbe, yanî Malmîsanij.

Ez tekrar bikerî, xeletîya tewr muhîme ya Ferhengê Grûba Vateyî ena ya, herinda ke bi ziwanê ma ferhengê mehnaya kelîmeyan amade bikerdêne, ferhengê têvernayişê kelîmeyanê Tirkî-Zazakî amade kerd.

* * *

Ferhengê Grûba Vateyî de kelîmeyê Tirkî rêz biyê, ver de zî muadilê înan yê Kirmanckî (Zazakî) nusîyayê. Yanî ferhengo ke Grûba Vateyî amade kena, ferhengê kelîmeyan yê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) yo. Dima zî, cayê enê kelîmeyan bedelnenê, ena rey ferhengê kelîmeyanê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî anê meydan. Labelê ferhengê înan pirrî xeletî yê. Ez tiya de tenya çend nimûneyan nîşan dana.

Ma ferhengê Grûba Vateyî ra yew made bigêrê û bala xwu bidê ser:

acil: lezabez, -e; acîl, -e

acil çıkış kapısı: berê/keyberê vejîyayîşê lezkanî (n), berê/keyberê vejîyayîşê lezabezî (n), berê/keyberê vejîyayîşê acîlî (n)

acil durum: rewşa lezabezîye (m), rewşa lezabezî (m)

acil durum ekibi: koma rewşa lezabezîye (m), koma rewşa lezabezî (m); ekîpa rewşa lezabezîye (m), ekîpa rewşa lezabezî (m)

acil durum planı: planê rewşa lezabezîye (n), planê rewşa lezabezî (n)

acil olmak: lezabez bîyene, acîl bîyene

Kelîmeya "acîl" Erebî de sey îsmî-faîl mehnaya "oyo ke ecele keno, oyo ke eceleyê xwu esto; çiyo ke acîlîyetê xwu esto, çiyo ke ganî tavilî bibo" de ya. Ziwanê ma de mehnaya "lezgîn"î de ya. Kelîmeya "lezgîn"î ziwanê ma de zî hem yena mehnaya oyo ke ecele keno hem zî yena mehnaya çiyo ke eceleyê xwu esto.

Sey zerf kelîmeya "ecele" ke Erebî de eynî kok ra yena, ziwanê ma de mehnaya "lez/leze, lezalez, lezûbez, lezkanî, tavilî, derhal" de ya.

Enê her di kelîmeyî ferhengê TDK yê Tirkî de bi eno qeyde vîyarenê:

acil: 1.(sf) hiç vakit geçirilmeksizin yapılması, yerine getirilmesi gereken, ivedili, evgin, müstacel 2.(a) Acil servisin kısa söylenişi

acele: (sf) Hızlı yapılan, çabuk, tez, ivedi; (zf) vakit geçirmeden, tez olarak; (a) tez davranma gerekliliği

Manaya kelîmeya "acîl (lezgîn)"î ziwanê ma de zî sey Tirkî ya. Yanî hem sifet a, hem zî sey name bi kilmî qismê nêweşxaneyan ke Tirkî de ci ra vanê "acil servis".

Zazakî de zî lehçeyanê bînan yê Kurdî de zî yew kelîmeya sey “lezabez” çinê ya. La kelîmeya “lezûbez” esta. Çi ra? Çimkî ziwanê ma de sîstemê pêrabestiyayiş û virazîyayişê kelîmeyan gore, kelîmeyê ke tekrar bibê, vengê “-a-” yan zî “-e-” keweno mabeyn. Nimûne: “berzaberz, dergaderg, destadest, ferafer, germagerm, kîpakîp, lewalew, lezalez, nermanerm, pêtapêt, seraser” û “cirecir, ewteewt, gujeguj, guregur, helkehelk, hîrehîr, mirremir, nalenal, nirrenirr, pitepit, qibeqib, qîreqîr, vatevat, vizeviz, wîçewîç, wîlewîl, xuşexuş, zûrezûr” û sn.

Eger di kelîmeyê ciyayî bêrê têhet, sîstemê ziwanê ma gore, bestoxê “û” keweno mabeyn. Nimûne: “beşnûbal, çepûraşt, darûber, dergûdila, derûcîran, derûdor, dorûver, kefûkepûr, kincûkol, lezûbez, marûmûr, narûwer, natûwet, nipûnewe, qalûqîl, rûtûrepal, serûçim, tarûtûr, teqûreq, teyrûtûr, tipûtal, vengûvaj, weşûwar, xirûxalî, zarûzêç…” û sn.

Seke aseno sîstemê Kurdî gore, yew kelîmeya sey “lazabez” çinê ya, nêbena! Labelê mimkun nîyo ke merdim bi Malmîsanijî bido famkerdiş. Çimkî mêrik yew linge ser o şitê manga keno heram, şitê here keno helal. Hema ke linga xwu ronênaya, eşkeno tam eksê ci vajo. Eke nêeşka çiyêk vajo, xwu keno delû, gale keno, nengan çîneno, vano “Ti zûrî kenê!”

Malmîsanijî Ferhengê Grûba Vateyî de kelîmeya “çabuk” ya Tirkî wina qeyd kerda:

çabuk: leze (m), çapik, rew

Xwura kelîmeya “çarçabuk” ya Tirkî zî ma de “lezûbez” a. Ma eşkenê ferhengê kelîmeyan yê Tirkî-Zazakî de wina qeyd bikerê:

lez/leze: çabuk

lezûbez: çarçabuk, çabucak

lezûbezî/lezûbezîye: çarçabukluk

lezkanî: çabukça

Labelê eger ma sey Malmîsanijî bikerê, yanî ma herinda kelîmeya “acil”î ya Tirkî de, “lezabez (raşta ci lezûbez) qebûl bikerê, gereka ma wina binusnê:

berê/keyberê vejîyayîşê lezkanî (n): çabukça çıkış kapısı

berê/keyberê vejîyayîşê lezabezî (n): çarçabuk çıkış kapısı

rewşa lezabezîye (m): çarçabukluk durumu

rewşa lezabezî (m): çarçabukluk durumu

koma rewşa lezabezîye (m): çarçabukluk durum topluluğu

koma rewşa lezabezî (m): çarçabukluk durum topluluğu

ekîpa rewşa lezabezîye (m): çarçabukluk durum ekipi

ekîpa rewşa lezabezî (m): çarçabukluk durum ekipi

planê rewşa lezabezîye (n): çarçabukluk durum planı

planê rewşa lezabezî (n): çarçabukluk durum planı

lezabez biyene: çarçabuk olmak

Eke ma yew cumleya sey "Ekîbê rewşa acîle berê acîlî ro lezûbez vejîya" de kelîmeyê ke Malmîsanijî ma rê standard kerdê bişixulnê, gereka ma sey "Koma/ekîpa rewşa lezabezî/lezabezîye berê/keyberê vejîyayîşê lezabezî ro bi lezabezî/lezabezîye vejîyaye" binusnê.

Eynî sey lezvateyî (tekerleme)!

Yew îfadeyo ke halê xwu yê normalî de bi 39 herfan nusîyeno û asan fam beno, standardê Malmîsanijî gore gereka ma bi 94 herfan û 3 îşaretan binusnê. A standardkerdişê Malmîsanijî eno yo!

Neke tenya kelîmeya "acil", kelîmeya "ekip" zî bi eynî hawa xelet mehna biya. Ferhengê Grûbe de wina qeyd biya:

ekip: kome (m), ekîpe (m)

itfaiye ekibi: koma îtfaîya (m), ekîpa îtfaîya (m)

Kelîmeya "ekip (fr. équipe)" mehnaya kesê ke seba piya kerdişê karêk wezîfedar biyê de ya. Kelîmeya "kome" mehnaya qelebalixê însanan ke eynî ca de ameyê pêser; çiyê ke yew ca de arêdiyayê yan zî pêser biyê… de ya. Zaf eşkera yo, kelîmeyê “ekîb” û “kome” gereka ferheng de eynî mehna de nêbê. Yanî eke ma herinda "ekîbê rewşa acîle" de vajê "koma rewşa acîle", mehnaya "acil durum ekibi"yê Tirkî nêdiyena, sey "acil durum topluluğu" fam beno.

Hasilê kelam, ferhengo ke Malmîsanijî amade kerdo û nameyê Grûba Vateyî ser o weşanayo, zafê ci wina yo. Labelê merdim nêeşkeno bi Malmîsanijî bido famkerdiş, çimkî mêrik minaqeşeyî rê akerde nîyo. Yan dişmentî keno, yan nengan çîneno, yan îftîra keno, yan zî xwu keno delu!

* * *

Ma Ferhengê Grûbe ra yewna nimûne bidê. Ma vajê, kelîmeya “emnîyet”î Erebî ra, kelîmeya “asayiş”î zî Farisî ra dekewta Tirkî miyan. Her di kelîmeyî eynî mehna de dekewtê ziwanê ma zî. Malmîsanijî Ferhengê Grûba Vateyî de kelîmeya Tirkî “emniyet” wina qeyd kerda:

emniyet: asayîş (n)

emniyet kemeri: kemerê emnîyetî (n), kemberê emnîyetî (n)

Seke aseno, vera termê “emniyet”ê Tirkî de “asayîş” nuşto. Yanî, wendox wina fam keno ke kelîmeya “emniyet”î ya Tirkî Kirmanckî (Zazakî) de bena “asayîş”. Çimkî ferheng bi xwu ferhengê têvernayişê kelîmeyanê Tirkî û kelîmeyanê Kirmanckî (Zazakî) yo. Ma vajê, eke wendox yew metin tercume bikero û xwu rê Ferhengê Grûba Vateyî esas bigêro, gereka vera kelîmeya “emnîyet”î ya Tirkî de tim “asayîş” bişixulno.

Labelê gama ke ma ewnîyenê kelîmeya ke binmade de qeyd biya, ena rey kelîmeya “emniyet”ê Tirkî Kirmanckî (Zazakî) de biya “emnîyet”.

Kelîmeya “asayiş”î Farisî ra, kokê “asay, asûden” û peybendê “-iş”î ra ameya pê. Mehnaya xwu zî “arisîyayiş, hizûr, rehetî, sikûnet” o.

Kelîmeya “emnîyet”î zî Erebî ra, kokê “amane” ra yena, mehnaya “îtîmad, saxlemî, bawerkerdiş”î de ya. Mesela, kelîmeya “emanet”î zî eynî kok ra yena.

Ferhengê Türk Dil Kurumu de manaya enê her di kelîmeyan wina qeyd biya:

asayiş: bir yerin düzen ve güvenlik içinde bulunması durumu, düzenlilik, güvenlik

emniyet: 1.güvenlik 2.güven, inanma, itimat 3.polis işleri 4.güvenlik işlerinin yürütüldüğü yer 5.bir araçta güven sağlayıcı parça

Seke aseno, ziwanê Tirkî de zî mehnaya her di kelîmeyan yew nîya. Ferhengê Tirkî de mehnaya her di kelîmeyan zî hema vajêne ke nizdîyê eslê înan de qeyd biyê. Labelê Malmîsanijî kelîmeyî dayê têmiyan ro û bi yew hawayo ke wendoxê Zazakî bikewê xeletî ferheng de qeyd kerdê. Eke ma Malmîsanijî referans bigêrê û kelîmeya Tirkî “emniyet”î ziwanê ma de sey “asayiş” bizanê, gereka ma “emniyet kemeri”yê Tirkî zî sey “kemerê asayîşî, kemberê asayîşî” fam bikerê!

Ez yewna nimûne bidî. Malmîsanijî kelîmeya “cihan”î ya Tirkî ferheng de wina qeyd kerda:

cihan: kaînat (n), alem (n), kozmos (n)

Kelîmeya “cîhan”î, yew çekuya îranî ya, mehnaya “temamê gandaran; dinyaya cûyayişî; alem”î de ya. Tirkî de zî, ziwanê ma de zî mehnaya xwu eynî ya. Kelîmeyê sey “kaînat (n), alem (n), kozmos (n)” hetê mana ra nizdîyê çekuya “cîhan”î yê la muadilê ci nîyê. Labelê wexto ke wendox Ferhengê Grûba Vateyî esas bigêro, do vajo qey ziwanê ma de kelîmeya “cîhan”î çinê ya. Çimkî Malmîsanijî seke ena kelîme ziwanê ma de çinê ya, herinda aye de şarê ma vano “kaînat (n), alem (n), kozmos (n)” ferheng de qeyd kerda.

Eger ma Ferhengê Tirkî-Zazakî amade bikerê, eynî seke Malmîsanijî bi xwu kelîmeya “gazap”ê Tirkî bi hawayê “gazap: xezeb (n)” qeyd kerda, gereka kelîmeya “cîhan”î zî bi hawayê “cihan: cîhan (n)” qeyd bikerdêne.

Merdim eşkeno hema gelek kelîmeyanê bînan zî sey nimûne nîşan bido ke Malmîsanijî xelet qeyd kerdê û bi eno qeyde hem zirar dayo ziwanê ma hem zî zirar dayo mûsayiş û şixulnayişê ziwanî yê neslê ma yê neweyî.

* * *

Ferhengê Grûba Vateyî ra çend nimûneyê bînî:

âmâ: nuxsan, -e

cenabet: bêdestmaj, -e; bêawdest, -e

cünüp: bêdestmaj, -e; bêawdest, -e

gafil: 1)bêhayî, -ye; bêxeber, -e 2)nezan, -e

garp: rojawan (n)

kalite: senînîye (m)

Kelîmeya “âmâ” ya Tirkî ziwanê Erebî ra ameya, Tirkî de mehnaya “görmez, kör”î de ya. Eynî mehna de ziwanê ma de zî esta, şarê ma vano “ema”. Çekuya “nuxsan”î zî Erebî ra yena, Tirkî de mehnaya “1.eksik 2.eksiklik, kusur” de, sey “noksan” esta. Ziwanê ma de zî eynî mehna de ya. Labelê Malmîsanijî ferheng de wina qeyd kerda ke merdim vano qey kelîmeya “âmâ” ya Tirkî ma de bena “nuxsan, -e”. Oxro ke “ema” û “nuxsan” yew nîyê.

Ma biewnîyê madeyê “cenabet: bêdestmaj, -e; bêawdest, -e” ra. Miyanê şarê ma de kamî ra persenê bipersê, mehnaya “cinûbet”î û “bêdesmaj”î yew nîyê. Kelîmeya “cenabet”î Erebî ra dekewta Tirkî zî, dekewta ziwanê ma zî.

Ferhengê Türk Dil Kurumu de mehnaya kelîmeya “cenabet”î wina qeyd biya:

1.cinsel ilişkide bulunduğu için dinsel yönden kirli sayılan, boy abdesti almamış durumdaki (kimse), 2.(mecazen) hoşlanılmayan, pis, kötü (kimse ya da şey)

Kelîmeya “cinûbet”î ziwanê ma de zî eynî mehna de ya.

Ferhengê Tirkî de mehnaya kelîmeya “abdestsiz” yanî “bêdesmaj”î zî wina qeyd biya:

1.abdest almamış olan (kimse), 2.abdesti bozulmuş olan kimse 3.(mecazen) kötü adam

Ziwanê ma de zî kelîmeya “bêdestmaj”î eynî mehna de ya. Netîce de, ena kelîmeya ma muadilê kelîmeya Tirkî “cenabet”î nîya. La Malmîsanijî seke muadilê yewbînî bê ferheng de qeyd kerdê. Eke ma Malmîsanijî referans bigêrê û ziwanê ma de yew yewî ra vajo “Ti bêdestmaj ê”, gereka ma sey “Sen cenabetsin” fam bikerê û tercumeyê Tirkî bikerê.

Kelîmeya “gafil”î ya Tirkî zî Erebî ra yena. Malmîsanijî, seke mehnaya ena kelîmeya Tirkî ziwanê ma de “bêhayî, -ye; bêxeber, -e, nezan, -e” bo, wina qeyd kerda. Oxro ke şarê ma zî eynî mehna de vano “xafil, -e”. Kelîmeyê “bêhayî, -ye; bêxeber, -e, nezan, -e” mecazen nizdîyê mehnaya kelîmeya “xafil”î bê zî, “gafil”ê Tirkî ma de zî “xafil” o, sewbîna çî nîyo.

Kelîmeya Tirkî “garp” zî Erebî ra yena. Ziwanê ma de vanê “xerb”.

Kelîmeya “kalite (qualité)” ya Tirkî ziwanê Fransizî ra yena, bi eynî mehna dekewta ziwanê ma zî.

Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) ke Malmîsanijî bi nameyê Grûba Vateyî amade kerdo de enê tewir xeletî zaf ê. Tiya de tenya mi çend nimûneyî nîşan dayî.

Mi enê çiyî tiya ra çar serrî verê cû nuştbî. Coka Malmîsanij îftîranameyê xwu de derheqê mi de vano “çar serrî yê ke nêvindeno”.

Mi se kerdo? Mi ferhengê Malmîsanijî bi eno qeyde kirîtîk kerdo!

Malmîsanij herinda ke enê krîtîkê mi ra îstîfade bikero û xeletîyê ke ey kerdê raşt bikero, bi yew ziwano çepel îftîrayan keno û kovara Vateyî de weşaneno. Îhsan Espar zî ey rê pardax keno, nuşteyê Redaksîyonî yê Vate-73 de vano “M. Malmîsanijî tayê îdîayanê nerastan û tayê negeyan ser o yew nuşte nuşt, nê nuşteyî de ê îdîayî çarçewaya îlmê ziwanî de û goreyê rastîya ziwanê ma munaqeşe kerdê.” A îlmê înanê ziwanî eno yo!

* * *

Kitabo ke tede babet yan zî warêk gore kelîmeyê ziwanêk yan zî beşêkê ziwanî bi hawayê alfabetîk rêz biyê û mehnaya înan tehrîf biya yan zî sewbîna ziwan de muadilê înan ameyo dayiş ra vanê “ferheng”. Ferhengê ke babetêk gore amade benê de termê ke kewenê çarçewaya a babete tede ca gênê. Mesela, ferhengê îdyoman de îdyomî, ferhengê vateyê verînan de vateyê verînan, ferhengê termanê edebîyatî de termê edebî, ferhengê termanê felsefe de termê felsefî ca gênê.

Ferhengê kelîmeyan de nameyî, zemîrî, sifetî, zerfî, edatî, bestoxî, înterjeksîyonî û karî/fiîlî ca gênê. Ferhengê kelîmeyan de kelîmeyî halê xwu yo sade de yanî bê verbend û peybend ca gênê. Karê sadeyî û pêrabesteyî zî şeklê mesderî de ca gênê.

Ferhengo ke Grûba Vateyî amade kerdo, ferhengê kelîmeyan o. Ferheng de kelîmeyê Tirkî rêz biyê, ver de zî muadilê înan yê Kirmanckî (Zazakî) nusîyayê. Yanî ferhengo ke Grûba Vateyî amade kena, ferhengê kelîmeyan yê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) yo. Tabî dima zî, cayê kelîmeyan bedelnenê, ena rey ferhengê kelîmeyan yê Kirmanckî (Zazakî)- Tirkî virazenê.

Labelê gama ke ma ewnîyenê Ferhengê Grûba Vateyî ra, ma vînenê ke tayê kelîmeyî estê ke Tirkî de çinê yê. Mesela:

ilkönce: verê verkan, verê veran, tewr verê, tewr raver, hêverê, ewilê ewilan

Seke aseno, Tirkî de yew kelîmeya sey “ilkönce” çinê ya, “ilk” yew kelîme ya, “önce” yewna kelîme ya. Enê her di zerfî bi eno qeyde pê ra nînê bestiş. Ziwanê ma de zî “ver, tewr, raver, ewil” her yew tena sereyê xwu zerf ê, pêra nînê bestiş. La Malmîsanij keno. Û kes nêeşkeno ey ra vajo to qey wina kerdo. Kes nêeşkeno vajo dê hela îzeh bikere zî. Eke yewna merdim ena xeletî bikero, Malmîsanij heqaretê dinya pê keno, la Malmîsanij mixeyer o. Çimkî xwu ellemeyê cîhan vîneno!

Ez ferhengê Grûbe ra yewna kelîme neqil bikerî:

küçükdil: ziwanik (n), ziwano qij (n), ziwano qît (n), belik (n)

Tirkî de yew kelîmeya sey “küçükdil” çinê ya. Mehnaya “ziwanik”ê ma de Tirkî de çekuya “dilcik”î esta. Heto bîn ra, di kelîmeyê ke sey îzafe bi hawayê “ziwano qij, ziwano qît” bêrê têhet, nêbeno ke ferhengê kelîmeyan de bêrê nuştiş.

Malmîsanijî Ferhengê Grûba Vateyî de bi eno qeyde gelek xeletî kerdê. Ez çend nimûneyanê bînan zî nîşan bidî û bivîyarî:

çok gecikme: awexoserozelalkerdiş (n)

çok gecikmek: awe xo ser o zelal kerdene

gevezelik etme: wazanîyekerdiş (n), wazanîkerdiş (n);

hayvanın üzerindeki birisinin ar­kasında binmek: pey de espar bîyene, pey de suwar bîyene, pey de weniştene, pey de niştene, pey ... de niştene

pişmanlık duyup yakınma: (mecazi) herre û wele xoserrokerdiş

sert tartışma: pêfekoperayîş (n), pêfekîkewtiş (n), qirqirkerdiş (n), hurênayîş (n)

yabancılık çekme: xerîbîyekerdiş (n), xerîbîkerdiş (n)

Tayê madeyî zî estê, seba ke aîdê Zazakî yê, gereka tenya Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî de bibiyêne, la Malmîsanijî girewtê dekerdê miyanê Türkçe-Kirmancca (Zazaca) Sözlükî. Ez tiya de çend heban sey nimûne nîşan bidî:

cesaret etme: ewtanayîş (n), wetardiş (n), mekênayîş (n), cesaretkerdiş (n)

çalışmak suretiyle oynanan bir oyun: deverdo (n), viradik (n), roverdo (n), roverdike (m)

kudurma durumu: harî (m), harîye (m)

seren kişi: rakerdox, -e

seri ve düzgün konuşmak: (mecazi) qaqibnayene

yapılabilirlik anlamı veren bir sonek: -bar

Enê madeyanê corînan ra, kelîmeyê ziwanê ma “harî (m), harîye (m)” Tirkî de nêbena “kudurma durumu” bena “kudurganlık, kudurmuşluk” la ne kes esto Malmîsanijî ra vajo, ne zî kes eşkeno vajo. Eger vajo, Malmîsanij kovara Vate de nuşteyan nusneno, vano bêbinge yê, vano zûrname yê û kampanyaya lînçî dano destpêkerdiş.

Ez ferhengê Grûbe ra yewna made neqil bikerî:

aç: vêşan, -e

acından ölmek: b. açlıktan ölmek

aç bırakmak: vêşan verdayene

aç kalmak: vêşan mendene

aç karınla olan (sabahleyin henüz bir şey yememiş olan): 1)ara, -ye

Hâlâ aç karınlayım. (Ez hema zî ara ya.)

2)xurîn, -e

Daha aç karınla mısın? (Ti hema xurîn ê?)

aç karınla olma: arabîyayîş (n), xurînbîyayîş (n)

aç karınla olma durumu: arayî (m), xurînî (m)

Tirkî de seba halê "xurîn" yan zî "pîzeyo veyşan"ê ma vanê "aç karnına". Yanî wina: "Ez hema zî ara ya: Hâlâ aç karnınayım. / Ti hema xurîn ê?: Daha aç karnına mısın?"

Malmîsanij bi eno qeyde ziwanê tirkan zî xerepneno. Hasilê kelam, seke aseno, ferhengo ke Grûba Vateyî amade kerdo pirrî xeletî yê. Labelê merdim nêaftareno înan ra vajo dû adirê şima ra yeno.

* * *

Malmîsanijî xebata amadekerdişê ferhengê kelîmeyan yê Tirkî-Kirmancî (Zazakî) sey xebata standardîzekerdişê ziwanê ma name kerda, wina dekerda sereyê însanan. Kam bi formê kelîmeyanê ke Grûba Vateyî yanî Malmîsanijî binusno, vano “Mi bi ziwano standard nuşto”. Ziwano standard, yanî ziwano ke heme qîl û qisûran ra ameyo pankkerdiş, ameyo edelnayiş! Labelê eslê xwu de bi eno qeyde çiyêk çinê yo, tam eksê ci, ziwano ke nika ci ra vanê “ziwano standard” raştî de “ziwano eskerkî” yo, ma hîna raşta ci vajê “ziwanê MalmîsanijKî” yo.

Çekuya "standard"î Fransî ya, yena mehnaya endazeyo ke nimûne yan zî binge yeno girewtiş; şeklo dîyarkerde ke peym, norm, qanûn, bikarardiş û sn. gore eyar biyo; bîçimo tek ke tîpêkê dîyarkerdeyî gore virazîyayo yan zî ameyo abirnayiş; şeklê senînî û çendînî yê çiyan ke qebûl biyo…

Enê gore, "standardîzasyon" zî yeno mehnaya herinda gelemşe û têmîyanekî de tesîskerdişê întîzamî, semedê pêardişê yewîtîya ercî tesbîtkerdişê peym û formî…

Xebata ziwanî de standardîzasyon yeno mehnaya dîyarkerdişê formê kelîmeyan û qeydeyan. Qet nêbo, nika ma wina fam kenê. Tabî ziwan fabrîka û kelîmeyî zî "mehmûl" nîyê ke pêro yew qalib de şekil bidiyo înan. Çimkî her kelîme bi mehna û muhtewaya xwu wayirê şexsîyetî ya, komel yan zî miletê ciya-ciyayî ke kelîme şixulnenê, hafizaya xwu de bi mehna yan zî mehnayanê ci sey wayirê şexsîyetî qebûl kerda. Mehna zî, çiyo ke yew kelîme ra, yew vate ra, yew term, yew hereket yan zî dîyarde ra fam beno, çiyo ke fikir yan objeyêk ano vîrê merdimî. Çiyo ke pêşnîyaz, tesewur, fikir yan zî eser wazeno îfade bikero. Fikir, hîs, yan zî hukmo ke kelîmeyî, îfadeyî, cumleyî û kutleyê vateyan wazenê vajê.

Eke merdim vajo ez ziwanî standardîze kena, gereka her çî ra ver xebata ey bi xwu standard bo. Ma enê hetî ra bala xwu bidê Ferhengê Grûbe ra:

amirlik: amirîye (m)

anonimlik: anonîmîye (m)

Yewna made de peybendan (-yî/-yîye/-tîye) gore formî zêdiyayê:

abonelik: aboneyîye (m), aboneyî (m), abonetîye (m)

Yewna made de, versîyonî zêdetir biyê:

konukluk: mêmanî (m), mêmanîye (m), mêmanênî (m), mêmantî (m), mêmantîye (m)…

Tiya de gereka merdim biperso, çi ra tayê kelîmeyî yew peybend (tenya -îye), tayê hîrê peybendan (-yîye, -yî, tîye) gênê, çi ra tayê panc peybendan (-î, -îye, -ênî, -tî, -tîye) gênê? Eno senî standardkerdiş o?

Ma yewna nimûne bidê:

at koşturmak: estor/e xar dayene; estor/e vazdnayene

atı çatlatmak (ölmesine neden olmak): estor/estore bacnayene, estor/estore visnayene, estor/estore fetisnayene

Tîya de bala xwu bidê kelîmeya “estor, -e” ser. Di madeyê ke têbin de nusîyayê de name bi di hawayî nusîyayo. Bi yew xebata ke a bi xwu standard nîya, ziwan standardze beno?

Malmîsanijî hûmara çarine ya kovara Vateyî, rîpel 7 de wina nuşto:

“Kirmanckî de ca ra ca formê suffîksê sifet ra nameviraştene vurîyeno (bedilîyeno). Tanî cayan de no suffîks “-îye” yo, labelê cayanê bînan de ‘-ey’, ‘-ê’ yan zî ‘-î’ yo. Kombîyayîşê ma nê forman ra “-îye” tercîh kerd.”

Labelê sufîksê ke Zazakî de sifetan ra pê nameyî virazîyenê hîna zaf ê. Mesela, ferhengê Grûbe ra zî ma vînenê ke “-tî”, “-tîye” û “-ênî” zî estê. Seke aseno, Grûbe sey meylê kombîyayişî peybendê “-îye” qebûl kerdo la “-ey, -ê” xaric êyê bînî zî sey formê standard şixulnayê. Feqet zaf bêserûber, bêîntîzam û têmiyanek şixulnayê. Mesela, enê madeyan de tenya “-îye” şixulnayo:

adaylık: namzedîye (m)

amirlik: amirîye (m)

savcılık: dozgerîye (m)

Tayê madeyan de “-îye” vernî de “-î” peynî de şixulnayo. Nimûne:

ağırbaşlılık: giranîye (m), giranî (m)

gayretsizlik: bêxîretîye (m), bêxîretî (m)

müezzinlik: muezînîye (m), muezînî (m)

Qismêk de sufîksê “-î” vernî de “-îye” peynî de yo. Nimûne:

açıklık: zelalî (m), zelalîye (m)

ahlaksızlık: bêexlaqî (m), bêexlaqîye (m)

verimlilik: berdarî (m), berdarîye (m)

Tayêne de sufîksê “-îye” û “-ênî” şixulnîyayê. Nimûne:

dünürlük: xinamîye (m), xinamênî (m)

kabızlık: qebzîye (m), qebzênî (m)

yakışıklılık: semtîye (m), semtênî (m)

Qismêk de sey “-î”, “îye” û “-ênî” rêz kerdê. Nimûne:

uzunluk: dergî (m), dergîye (m), dergênî (m)

dikişçilik: deştoxî (m), deştoxîye (m), deştoxênî (m)

erkeklik: camêrdî (m), camêrdîye (m), camêrdênî (m)

Qismêk de sey “-îye”, “-î”, “-ênî” rêz kerdê. Nimûne:

ağırlık: giranîye (m), giranî (m), giranênî (m)

dinleyicilik: goşdarîye (m); goşdarî (m); goşdarênî (m)

dökmecilik: rokerdoxîye (m), rokerdoxî (m), rokerdoxênî (m)

ekşilik: tirşîye (m), tirşî (m), tirşênî (m)

Qismêk de sey “-ênî”, “-î”, “-îye” rêz kerdê. Nimûne:

akyüzlülük: rîsipênî (m), rîsipîyî (m), rîsipîyîye (m)

Qismêk de sey “-î”, “-îye”, “-ênî” û “-tî” rêz bîyê. Nimûne:

terzilik: terzîyî (m), terzîyîye (m), terzîyênî (m), terzîtî (m)

Qismêk de sey “-îye”, “-î”, “-ênî” û “-tî” rêz bîyê. Nimûne:

yoksulluk: feqîrîye (m), feqîrî (m), feqîrênî (m), feqîrtî (m)

Qismêk de sey “-îye”, “-ênî” û “-î” rêz bîyê. Nimûne:

kahramanalık: qehremanîye (m), qehremanênî (m), qehremanî (m)

Qismêk de sey “-îye”, “-î” û “-tîye” rêz bîyê. Nimûne:

abonelik: aboneyîye (m), aboneyî (m), abonetîye (m)

Qismêk de sey “-î”, “-îye”, “-ênî”, “-tî” û “-tîye” rêz bîyê. Nimûne:

konukluk: mêmanî (m), mêmanîye (m), mêmanênî (m), mêmantî(m), mêmantîye (m); misafirî (m), misafirîye (m)

Qismêk de sey “-tî”, “-îye” û “-î” rêz bîyê. Nimûne:

şuurluluk: hişmendîtî (m), hişmendîyîye (m), hişmendîyî (m)

Qismêk de sey “-îye”, “-î”, “-tîye”, “-tî”, “-ênî” û “-îye” rêz bîyê. Nimûne:

sağıcılık: bêrîwanîye (m), bêrîwanî (m), bêrîwantîye (m), bêrîwantî (m), bêrîyênî (m), bêrîyîye (m)

Tayê madeyan de tîre (-) dekerda miyan. Nimûne:

bilimsellik: îlmîtî (m), îlmîyîye (m); zanistîtî, -ye, zanistîyî, -ye

Tiya de ez nameyê bawerîyan têdir bidî ke standardê (!) Malmîsanijî bineyna zelal bêro verê çimî:

Alevilik: elewîyîye (m), elewîyênî (m), elewîtîye (m); qizilbaşîye(m), qizilbaşênî (m), qizilbaştîye (m)

Hanefilik: henefîyî (m), henefîyîye (m), henefîtî (m)

Hıristiyanlık: xirîstîyanîye (m), xirîstîyanî (m); fileyîye (m), fileyî (m)

Kadirilik: qadirîyî (m), qadirîyîye (m), qadirîtî (m)

Müslümanlık: muslumanîye (m), muslumanî (m), muslumanênî (m); îslamîye (m), îslamî (m), îslamîyet (n), îslamênî (m)

Nakşibendilik: neqşîbendîyî (m), neqşîbendîyîye (m), neqşîbendîtî(m)

Sünnilik: sunîyî (m), sunîyîye (m), sunîyênî (m), sunîtî (m), sunîtîye(m)

Şafiilik: şafîyî (m), şafîyîye (m), şafîtî (m)

Şiilik: şîîyîye (m), şîîtî (m), şîa (m)

Yahudilik: yahudîyîye (m), yahudîyî (m), yahudîtî (m), yahudênî(m); cihudîye (m), cihudî (m), cihudênî (m)

Yezidilik: êzidîyîye (m), êzidîyî (m), êzidîyênî (m), êzidîtîye (m)

Xulase, seraserê ferhengê Grûbe de kelîmeyî bi eno qeyde tewir bi tewir, sey tabloyê logarîtma rêz biyê. Eger Malmîsanij xebata standardîzasyonî keno, yanî ziwanê ma standardîze keno, her çî ra ver gereka usûl, terz, metod û şeklê xebata ey standard bo. Gereka xûy û exlaqê xwu standard bikero. Standardê Malmîsanijî hesab o; hesabê ci senî bêro, keyfê ci senî biwazo, standardê Malmîsanijî o yo.

* * *

Badê ke ez dekewta miyanê Grûba Xebate ya Vateyî, gereka ez raşt vajî ke eynî wext de ez dekewta binê tesîrê Malmîsanijî zî. Mi zaf bi sempatî ewnîya Malmîsanijî ra. Nuştiş de mi formê kelîmeyan ke înan sey “standard” qirar dayo şixulnayî. Raşta ci, o wext derheqê ziwanî de zanayişê mi kêmî bi, mi vatêne qey her çiyo ke Malmîsanij vano raşt o, mi raşt qebûl kerdêne. La demeyêk badê, yanî her ke mi nizdî ra Malmîsanij dî, hetêk ra zî zanayişê mi çiqas aver şi, hîna zaf zî miyanê xebate de, mi ferq kerd ke Malmîsanij derheqê ziwanî de çiyanê xeletan vano û bi zorkanî dano qebûlkerdiş. Eger nêeşko bido qebûlkerdiş, yan zî nêeşko yew teorî pê biyaro û muxatabê xwu îqna bikero, vano “Wa ena mesela bimano, ma reyna ser o qisey kenê.” Bi eno qeyde serê mesela gêno. Mesela, yew kombiyayiş de mi yew qeydeyî rê îtîraz kerd, mi va “Şima kelîmeyê Erebî yê yewheceyî ke dekewtê ziwanê ma, bi çend hawayî girewtê. Şima tayê sey ‘fikr, metn, zulm’ yewhece girewtê, tayê dihece sey ‘nesil, qehir, ufûq’ girewtê. Gereka ma enê tewir kelîmeyan ser o baş bixebitîyê, hema qirar bidê.” Malmîsanijî tavilî vateyê mi birna, nêverda ez meramê xwu îfade bikerî yan pêşnîyazê xwu vajî. Çimkî fam kerd ke ez yew xeletîya ey a sabîte ra behs kena. Vengê xwu vist vengê mi ser, va “Wa ena mesela bimano, ma reyna ser o qisey kenê.” Labelê esla reyna ena mesela anêkerde.

A bi eno qeyde, hêdî-hêdî mi fam kerd ke Malmîsanij nezanîya ma ra îstîfade keno, hîna zaf bi refleksê çepgîranê siyasî têwgeyreno û seba ke xwu ma ser o sey serok bido qebûlkerdiş, xebata ziwanî xwu rê kerda zemîn. Heto bîn ra, esla misaede nêkeno ke kes xeletîya ey ser o qisey bikero. Coka mi zî êdî bi îhtîyat ewnîya qiraranê Malmîsanijî ra. Hetêk ra zî, mi ferq kerd ke nuştişê bi kelîmeyanê ke Malmîsanijî sey ‘standard’ ma ser o ferz kerdê, ziwanê mi tebîetê xwu ra vejîyeno. Gama ke ez nusnena, seke ez yewna ziwan de binusnî. Ez zor dana xwu nusnena, la dima ez nêeşkena nuşteyê xwu biwanî, mi rê xerîb yeno. Mesela, ez caran nêşekaya zemîrê “xo” telafuz bikerî.

Deniz Gündüzî kanalê KURD1 de yew programo bi nameyê “Xoşebere” viraştêne. Mi dir zî di reyî roportaj kerd. Reya verîne, hamnanê serra 2010 de mi o roportaj de behsê ena trawma kerd, mi va, badê ke mi dest pê kerd bi kelîmeyê ke Grûbe Xebate ya Vateyî sey ‘standard’ ma ser o ferz kerdê nuşt, êdî binhişê mi de yew trawmaya ziwanî ameye meydan, ez nêeşkena eseranê edebî binusnî.

Heqîqeten yew demo derg ez nêeşkaya yew esero edebî binusnî. Coka ez vera-vera qiraranê ke nameyê Grûbe ser o diyenê ra dûr kewta, mi fek nuştişê formê kelîmeyan ke Malmîsanijî sey ‘standard’ ma ser o ferz kerdê ra verada. Mi êdî çiyo ke aqilê mi qebûl keno, zanayişê mi tesdîq keno û ez eşkena çarçewaya îlmê ziwanî de îzeh bikerî, mi nuştişê xwu de tetbîq kerd.

Helbet Malmîsanijî zî dîyêne ke ez bi kelîmeyanê ke ey sey ‘standard’ ma ser o ferz kerdê emel nêkena, coka o zî vera-vera mi ra hêrs biyêne, natûwet de acizîya xwu îfade kerdêne. Mesela, zaf aciz biyêne ke çi ra ez nameyê ziwanê ma seke ey vato, sey “Kirmanckî (Zazakî)” nêşixulnena. Gama ke kitabê mi Dersê Ziwanî vejîya, mi yew nusxa da Malmîsanij la ey kitab vir kerd eşt mi ser. Va “To qey Kirmanckî (Zazakî) nênuşto!” Yanî yew sebebo muhîm ke mabeynê min û Malmîsanijî xerepîya eno bi ke mi rîayetê xeletîyanê ey ê derheqê ziwanî de nêkerd, mi goş nêda ‘standard’ê ey, mi xwu ziwanê MalmîsanijKÎ ra dûrî girewt. Dima zî mi dest pê kerd, enê çiyî nuştî, ez Malmîsanijî rê biya hedef!