Kelîmeyê Xerîbî û Qeydeyê Standardkerdişî

Her ziwan eynî sey wicûdê însanî, ezayê ke yewbînan dir bi aheng şixulîyenê û yewbînan temam kenê ra teşekul beno. Her eza xwu zere de sey dindançerxê saete bi yew sîstemo mînîmal şixulîyena. Netîce de, sîstemê pêro ezayan têdir yew sîstemo temam anê meydan. Eno semed ra kesê ke ziwanî ser o şixulîyenê gereka baş bala xwu bidê hawayê şixulîyayişê ezayanê ziwanî ser, awanî û sîstemê ziwanî bi temamî bişinasnê. Labelê Malmîsanijî tenya bala xwu daya kelîmeyan ser. Eno zî teşbîhen wina biyo, seke merdim pêroyîya plan û projeyê yew banî, oda û çimeyanê banî, dêsanê banî baş nêzano, hetta ke rewşa kesanê ke o ban de cûyenê zî tam nêzano, tenya kerrayan bivîno, her kerra ser o zî ciya bişixulîyo û bi yewna hawa bineqerno. Karo ke Malmîsanijî çarçewaya xebata Grûba Vateyî de kerda teqrîben wina ya. Malmîsanij bi yew hawayo pêroyî nêewnîyeno meselaya ziwanî ra. Esas, seba ke hîna zaf konsantrasyonê ey o bi xwu yo, coka xebata ziwanî ey rê amanc nîya wasita ya. Wasitaya tetmînkerdişê îxtîrasan…

Sîstemê her ziwanî wayirê yew karakterê mexsûsê xwu yo. Ziwanî sîstemê xwu wina pêt muhafeze kenê, qeyde û sîstemê sewbîna ziwanan rê akerde nîyê. La hetê kelîmeyan ra ziwanî mexlûte yê, yanî îhtîyacê xwu gore ziwananê bînan ra bi asanî kelîmeyan, heta peybendan zî gênê. Heto bîn ra, kelîmeyî bi xwu zî sînoran nêşinasnenê, bê pasaport, wina serbest ziwanan ra geyrenê. Çimkî kelîmeyî sey qeyde û sîstemê ziwanî wuşk nîyê, gama ke yew ziwan ra dekewenê yewna ziwanî miyan, eşkena sîstemê ê ziwanî gore şekil bidê xwu. Yanî, kelîmeyî gama ke yew ziwan ra dekewenê yewna ziwan, mimkun o ke hem hetê mana ra hem hetê formî ra bibedelîyê. Çimkî şaro ke ê ziwanî qisey keno, kelîmeyanê xerîban îhtîyacê xwu gore gêno û sîstemê ziwanê xwu gore şixulneno.

Sey heme ziwanan, sewbîna ziwanan ra gelek kelîmeyî dekewtê ziwanê ma zî. Ma eşkenê bi yew hawayo pêroyî enê kelîmeyan di kategorîyan de tesnîf bikerê: 1. Kelîmeyê xerîbî, 2.Kelîmeyê kokxerîbî.

Kelîmeyê Xerîbî

Kelîmeyê ke yew ziwano xerîb ra yê, labelê ziwanê ma de sey eslê xwu yenê nuştiş û telafuz benê “kelîmeyê xerîb” ê. Mesela, kelîmeyê sey “cafe, check-up, cv, e-mail, Facebook, flashback, fuel-oil, Gmail, Google, Instagram, iPhon, maouse, Messenger, online, reyting, Twitter, selfie, WhatsApp, Youtube, Zoom…” Xebata ziwanî de ma eno kategorîyê kelîmeyan nuştiş de bi hawayê înan o orîjînal nusnenê û telafuz kenê.

Kelîmeyê Kokxerîbî

Kelîmeyê ke kokê xwu yew ziwano xerîb ra yenê la bi hawayê telafuzê şarê ma yenê şixulnayiş, yanî êdî biyê aîdê ziwanê ma û ma nuştiş de bi alfabeya xwu nusnenê “kelîmeyê kokxerîb” ê. Mesela, çekuyê sey “aqil (Erebî ra), berber (Îtalyanî ra), çakêt (Înglîzî ra), dans (Fransî ra), dikan (Sumerî ra), efendî (Yûnanî ra), mandalîna (Spanyolî ra), oda (Tirkî ra), qereqol (Moxolî ra), rîhan (Suryanî ra), semawer (Rûsî ra), sibat (Îbranî ra), xezale (Aqadî ra), mûrc (Ermenî ra)…” Eno kategorîyê kelîmeyan ziwanê ma de nîsbetêko zêde esto û zafê înan yew tarîxo ke nîno zanayiş ra dekewtê ziwanê ma. Yew qismê înan raşteraşt yew ziwan ra dekewtê ziwanê ma la gelek zî ziwanan ser ra vîyartê ameyê. Netîce de, biyê malê ziwanê ma, ziwanê ma de entegre biyê. Eno semed ra, xebata ziwanî de ma enê kategorîyê kelîmeyan sey kelîmeyanê ziwanê xwu qebûl kenê.

Senî ke ma eşkenê kelîmeyanê ziwanê xwu kategorîze bikerê, gereka ma bala xwu bidê awanîya enê hawa kelîmeyan ra û ziwanê nuştişî de bi yew qeyde bişixulnê, yanî gereka ma derheqê formê nuştişî yê enê tewir kelîmeyan de xwu rê yew standard tesbît bikerê. Seba ke ma enê karî bikerê, gereka ma bineyna nizdî ra bala xwu bidê ziwanî ser. Yanî gereka ma pêroyîya sîstemê ziwanê xwu bivînê û baş bişinasnê, heme qeydeyanê ziwanê xwu tesbît bikerê, hema kelîmeyan ser o bişixulîyê û yew stadard ronê. Mesela, kelîmeyê ke Erebî ra yan zî Erebî ser ra dekewtê ziwanê ma, ma eşkenê hetê awanîye ra çend kategorîyan de tesnîf bikerê û ziwanê xwu yê nuştişî de seba înan yew standard tesbît bikerê.

1.Kelîmeyê ke bi peybendê “-îye” virazîyenê

Ziwanê ma de gelek kelîmeyî estê ke Erebî ra yan zî Erebî ser ra dekewtê ziwanê ma û bi peybendê “-îye” virazîyenê. Ma vajê, ziwanê Erebî de hîna zaf manaya “şaristan; bajar”î de çekuya “beled (بَلَد)” esta. (Kokê xwu kelîmeya “pólis” a Yûnanî ra yena.) Ziwanê Erebî de, peybendê nîsbetî “î (ى)” girewto û formê “beledî (بَلَدى)” de manaya çiyo aîdê şaristanî girewto. Dima peybendê “-ye (ية)” girewto û formê “beledîye (بَلَدية)” de manaya mekan zî tede teşkîlato ke karûbarê şaristanî keno girewto, yanî “şarewantî, bajarwantî”.

Kelîmeya “beledîye” name ra virazîyaya la êyê ke bi eynî usûl sifet ra yan zî halê mesderî yê karan ra virazîyayê zî gelek ê. Xebata ma ya ziwanî de, yanî tesbîtkerdişê formê nuştişî yê enê tewir kelîmeyan de ma rê çiyo muhîm eno yo ke ma ziwanê xwu yê nuştişî de înan bi kamcîn formî binusnê, yanî ma senî standardîze bikerê.

Malmîsanijî xebata amadekerdişê Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) de ke binê nameyê Grûba Vateyî de keno enê hawa çekuyî bi çend hawayî girewtê. Mesela, enê kelîmeyê cêrînî wina têmiyanek standardîze kerdê:

ardiye: erdîya (m),

askerlik: eskerîye (m)

battaniye: betanîya (m)

belediye: beledîya (m)

bevliye: bewlîye (n)

faraziye: ferezîye (m)

gündelik (günlük ücret): yewmîye (n)

itfaiye: îtfaîya (m)

kurabiye: qurabîye (m)

maliye: malîye (m)

nakliye: neqlîya (m)

nazariye: nezerîye (m)

saniye: sanîye (m)

seviye: sewîye (m)

Suriye: Sûrîye (m)

şemsiye: şemsîya (m)

tahliye: texlîya (m)

taziye: tezîye (m)

tesviye: teswîye (n)

Türkiye: Tirkîya (m)…

Senî ke aseno, eno yew qeydeyo sîstematîk nîyo. Mesela, “erdîya, betanîya, beledîya, îtfaîya, neqlîya, şemsîya, texlîya, Tirkîya” bi vengê “-a” standard kerdê la “eskerîye, bewlîye, ferezîye, yewmîye, qurabîye, malîye, nezerîye, sanîye, sewîye, tezîye, teswîye” bi vengê “-e” satndard kerdê. Yanî, bi di hawayî şekil diyayo kelîmeyanê ke awanîya înan yew a. Tiya de yewna têmiyanekîye zî esta ke heme kelîmeyî makî hesibnayê la çekuya “yewmîye (n)” nêrkî standard kerda. Netîce de, yew têmiyanekîya ke îzeh nêbena ameya meydan. Oxro ke “standard” yeno manaya yew peym, yew norm, yew şixulnayiş, yew qeydeyî.

Eno çira wina biyo? Seke cor de ame vatiş, seba ke sîstemê ziwanî ra bêxeber her kelîme ciya ameya girewtiş coka wina biyo. Xebata ziwanî de çiyo muhîm tesbîtkerdişê qeydeyan o. Eger qeydeyî raşt tesbît bibê, êdî uca ra pey her kes eşkeno ê tewir kelîmeyan qeydeyo ke tesbît biyo gore bişixulno, binusno. Coka ma tek bi tek kelîmeyan ra vêşêr gereka bala xwu bidê qeydeyî ser, yanî xebata ziwanî de geraka ma qeydeyî tesbît bikerê.

Eno kategorî de tercîhê mi eno yo ke peybendê “-îye” bi vengê “-e” binusîyo û enê tewir kelîmeyî pêro makî bihesibnîyê. Yanî standardê ma neke “erdîya, betanîya, beledîya, îtfaîya, neqlîya, şemsîya, texlîya, Tirkîya” yo, ma sey “erdîye, betanîye, beledîye, îtfaîye, neqlîye, şemsîye, texlîye, Tirkîye” standard qebûl kenê û wina nusnenê. Ancî, neke sey “yewmîye (n)” tayê nêrkî, êyê bînî makî, ma hemîne makî hesibnenê. Enê tewir kelîmeyan de qeydeyê ma yê nuştiş û şixulnayişî, yanî standardê ma eno yo. Ziwanê ma de çiqas kelîmeyê ke bi peybendê “-îye” virazîyenê, ma enê qeydeyî tetbîqê hemîne kenê.

Heto bîn ra, senî ke ziwananê xerîban ra kelîmeyî zaf bi asanî kewenê yew ziwanî miyan, peybendî zî yew ziwan ra kewenê yewna ziwanî. Mesela, eno peybendê Erebî “-îye” zî eynî sey kelîmeyanê Erebî êdî biyo malê ziwanê ma. Yanî ma eşkenê enê peybendî sewbîna kelîmeyan de zî bişixulnê. Mesela kelîmeya “polîs”î Fransî ra ameya dekewta ziwanê ma. Ma eşkenê bi asanî eno peybend bidusnê kelîmeya “polîs”î ra û yewna kelîme bivirazê. Mesela, ma eşkenê vajê “romanê polîsîye”.

2.Nameyî

Erebî ra gelek nameyê ke orîjînê xwu ra makî yê zî dekewtê ziwanê ma. Mesela, nameyê sey “Alîya, Amîna, Asîya, Edîba, Helîma, Kesîra, Lamîa, Meqbûla, Mestûra, Mewlûda, Nadîra, Netîca, Rabîa, Sakîna, Salîha, Sebîha, Şefîqa, Wesîla, Xulîqa, Zelîxa, Zibeyda, Zuleyxa…” Enê tewir nameyî, sey nameyê cînîyan miyanê şarê ma de heme bi vengê “-a” yenê vatiş û makî yê. Labelê binê tesîrê ziwanê Tirkî de, yanî seba ke qeydê nifûsî de bi ziwanê Tirkî bi vengê “-e” nusîyayê coka tayê nameyî êdî miyanê şarê ma de zî bi vengê “-e” yenê vatiş. Seba ke enê nameyê şexsan ê, coka seba nuştişê înan yew qeydeyo qetî ronênîyo hîna baş o. Yanî kam nameyê xwu senî tercîh keno yan zî wazeno bi kamcîn vengî bêro nuştiş, o form esas o.

Labelê tayê nameyê çiyan zî estê ke eynî sey nameyê cînîyan makî yê û bi vengê “-a” yenê vatiş. Mesela, kelîmeyê sey “defîna, hîkaya, kelîma, kilîsa, mehkema, menzera, metbea, minara, mintiqa, nusxa, quba, xizîna, xulasa, wesîqa…” Ma eşkenê ziwanê xwu yê nuştişî de, eynî sey peybendê “-îye” û sey peybendê ma yê makîtî “-e”yî enê tewir kelîmeyan de zî vengê “-e” tercîh bikerê. Mesela, sey “defîne, hîkaye, kelîme, mehkeme, menzere, mintîqe, nusxe, xizîne, xulase…” Eke ma wina bikerê, ena rey mimkun o ke tayê kelîmeyî xwu sey nêrkî nîşan bidê.

Eno derheq de zî standardê ma eno yo. Ma vajê, eke yew kelîme hem makî hem nêrkî bêro vatiş, ma formê nêrkî tercîh kenê. Çimkî hem vatiş de hem nuştiş de kelîmeyê nêrkî hîna ekonomîk e. Mesela, kelîmeya “mekteb”î Erebî ra dekewta ziwanê ma. Erebî de, îsmê zeman û mekanê ci yo. La Tirkî ser ra manaya wendegeyî de dekewta ziwanê ma. Nameyê “mekteb”î miyanê şarê ma de hem nêrkî hem makî yeno vatiş. Eke ma yew cumle de hem makî hem nêrkî bişixulnê, ma vînenê ke kelîmeyê makî hîna ekonomîk ê. Sey nimûne: "Mektebe virazîyaye." (m) / "Mekteb virazîya." (n)

Seke aseno, cumleya ke bi kelîmeya makî nusîyaya de 17 herfî estê. La cumleya ke bi kelîmeya nêrkî nusîyaya de 14 herfî estê. Yanî şixulnayişê kelîmeyanê nêrkî nîsbet bi makîyan tim hîna ekonomîk o.

Malmîsanijî tayê kelîmeyê ke ziwananê ewropî ra ameyê û Tirkî ser ra dekewtê ziwanê ma zî têmiyanek girewtê. Mesela:

grup: grûbe (m)

kap: qab (n)

pikap: pîkabe (m)

teyp: teyîbe (m)

ekip: ekîpe (m)

grip: grîp (n)

prensip: prensîp (n)…

Seke aseno, kelîmeyê “grûbe (m), qab (n), pîkabe (m), teyîbe (m)” bi herfa “b” girewtê, la kelîmeyê “ekîpe (m), grîp (n), prensîp (n)” bi herfa “p” girewtê. Yewna têmiyanekîye zî hetê nêrkî û makîtîye ra ya ke eleusûl tayê nêrkî tayê makî standard kerdê. Oxro ke orîjînalê xwu de pêro wayirê eynî awanîye yê: “cape, équipe, grippe, groupe, principe, tape”. Yanî tu îzehê ci çinê yo ke çira tayê nêrkî tayê makî, tayê bi vengê “b” tayê bi vengê “p” gêrîyayê. Enê tewir kelîmeyan de qeydeyê ma eno yo: Ma vengo peyîn sey “b” tercîh kenê, çimkî eno veng telafuzê şarê ma gore yo. Û hetê nêrkî û makî ra zî, heta ke mimkun o, ma formê nêrkî tercîh kenê.

3.Sifetî

Ziwanê Erebî ra yan zî Erebî ser ra gelek kelîmesifetî zî dekewtê ziwanê ma. Seba ke êdî biyê perçeyê sîstemê ziwanê ma, coka ma usûlê viraştişê kelîmesifetanê ziwanê xwu tetbîqê înan zî kenê. Mesela, ziwanê ma de sifetê sey “berz (n), derg (n), sûr (n)” bi eno form nêrkî hesibîyenê. Eke ma înan makî bişixulnê, ma peybendê “-e” danê ver û sey “berze (m), derge (m), sûre (m)” nusnenê. Ma enê qeydeyî seba sifetanê ke sewbîna ziwanan ra dekewtê ziwanê ma zî eynen tetbîq kenê. Ma vajê, sifetê sey “abid (n), edîb (n), hakim (n), helîm (n), katib (n), sakîn (n), salih (n), talib (n)” nêrkî yê, eke ma biwazê bikerê makî, ma peybendê “-e” danê ver û sey “abide (m), edîbe (m), hakime (m), helîme (m), katibe (m), sakîne (m), salihe (m), talibe (m)” nusnenê.

Ma ziwanê xwu yê nuştişî de enê usûlî sey qeydeyo standard seba heme sifetan bi eynî hawa tetbîq kenê.

4.Kelîmeyê Yewheceyî

Ziwanê ma de gelek kelîmeyê yewheceyî estê. Mesela, sey “berz, derg, dest, dizd, gewr, hewr, kird, merd, merg, mezg, nizd, nizm, qert, serd, serd, sert, tûşk, verg, vezd, werd, wuşk…” Enê tewir kelîmeyê ma yê ke çar vengan ra virazîyenê, her hal de, yanî hem halo sade de hem zî gama ke îzafe gênê nêbedelîyenê, yanî sewbîna yew herfa vengine nêgênê xwu miyan.

Ziwanê Erebî ra zî gelek kelîmeyê yewheceyî dekewtê ziwanê ma. Malmîsanijî enê hawa çekuyî bi çend hawayî girewtê. Mesela, enê kelîmeyê cêrînî, ferhengê Tirkî gore wina têmiyanek standardîze kerdê:

acımasızlık: xedir (n)

akıl: aqil (n)

aşk: eşq (n)

av: seyd (n)

ayıp: eyb (n)

bahis: behs (n)

beyit: beyte (m)

bölüm: qisim (n)

darbe: derbe (m)

deney: cerib (n)

devir: dewr (n)

dibek: cirne (m)

eğim: meyl (n)

emir: emr (n)

felç: felc (n)

fesih: fesix (n)

fıtık: fitiq (n)

fikir: fikr (n)

haciz: heciz (n)

hapis: hepis (n)

hüküm: hukm (n)

ışık: şewq (n)

kabız: qebz (n)

kalp: qelb (n)

kavim: qewm (n)

keyif: keyf (n)

kıyafet: bedl (n)

kusur: uzir (n)

kuş: teyr, -e

kutup: qutube (m)

metin: metn (n)

mülk: milk (n)

nakış: neqiş (n)

nefis: nefs (n)

nesil: nesil (n)

nesir: nesr, -e

nutuk: nutiq (n)

oyun: reqis (n)

öfke: qehir (n)

ömür: emr (n)

övgü: wesfe (m)

resim: resim (n)

sıfır: sifir (n)

söz: qewl (n)

şekil: şekil (n)

şeyh: şêx, -e

şiir: şîîre (m)

ufuk: ufûq (n)

yara: darbe (m)

yırtmaç: qeliş (n)

zulüm: zulm (n)…

Enê kelîmeyî pêro ziwanê Erebî de bi yew hece yenê vatiş. Labelê senî ke aseno, tayê kelîmeyan de herfa vengine dekerda mabeynê her di herfanê peyînan û bi hawayê dihece standard kerdê, tayê zî yewhece standard kerdê. Mesela, kelîmeyê sey “bedl (n), emr (n), fikr (n), hukm (n), metn (n), nesr, qebz (n), zulm (n)” yewhece standard kerdê la kelîmeyê sey “aqil (n), cerib (n), fesix (n), fitiq (n), heciz (n), hepis (n), neqiş (n), nesil (n), nutiq (n), qehir (n), qeliş (n), qisim (n), qutube (m), reqis (n), resim (n), sifir (n), şekil (n), ufûq (n), uzir (n)” dihece standard kerdê.

Eno yew qeydeyo sîstematîk nîyo. Ma tekrar bikerê, seba ke sîstemê pêroyî yê ziwanî ra bêxeber her kelîme ciya ameya girewtiş coka wina biyo.

Xebata standardkerdişî de gereka ma miyanê sîstemê pêroyî yê ziwanê xwu de bala xwu bidê awanîya enê hawa kelîmeyan ser. Verî, ma înan tesnîf kenê, dima yew qeydeyî gore standard kenê. Mesela, kelîmeyê Erebî yê yewhece ke dekewtê ziwanê ma û tede herfê nîmvenginî, yanî herfê bêvengê nermî yê sey “h, w, y” estê, ma vajê kelîmeyê sey “eyb, hewl, keyf, mewt, meyl, qehr, qeht, qewl, qewm, sewt, şewq, şeyx, teyr, xewf, wehm, zeyl, zeyt, zêhn” ziwanê ma de hem halo sade de hem gama ke îzafe gênê yewhece yê. Ma zî enê tewir kelîmeyan her hal de yewhece nusnenê.

Esasê xwu de herfê “l, r” zî bêvengê nerm ê. Coka, kelîmeyê sey “cirm, derb, erd, erz, felc, ferq, kelb, milk, qelb, qelş, qirn, şert, terk, terz, urf, zilm” zî eynî sey kelîmeyanê corînan yewhece yenê vatiş. Ma nînan zî daxilê enê kategorî kenê û ziwanê xwu yê nuştişî de tim yewhece nusnenê.

Kelîmeyê yewhece yê Erebî ke dekewtê ziwanê ma û zereyê înan de herfê bêvengê nermî çinê yê, halo sade de eşkenê xwu bikerê dihece zî. Mesela, kelîmeyê sey “aqil, bedil, bizir, cîsim, debir, ekil, emir, esir, fecir, fesix, fetih, fexir, fikir, fiqih, fitiq, hîciz, hemil, hepis, hubir, hukim, kîbir, kitim, kufir, lutif, mesih, metin, neqil, neqiş, nesil, nesir, nezim, nukis, nutiq, qebir, qedir, qebiz, qeliş, qetil, qisim, qutib, qutif, remiz, reqis, resim, ricim, sebir, setih, sifir, şekil, tifil, uzir, weqif, wesif, xedir, xitim, zikir…” Enê tewir kelîmeyan de, ma herfa vengine “i” dekenê mabeynê her di bêvenganê peyînan û dihece nusnenê. Labelê eger îzafe bigêrê, ma a herfe nênusnenê, çimkî heceya peyîne şina îzafeyî ser, coka îhtîyac pê nêmaneno. Mesela sey “fikir” û “fikro pak”, sey “qebir” û “qebro tarî”.

Yew qismo muhîm yê enê tewir kelîmeyê ke Erebî ra dekewtê ziwanê ma, sey kar zî yenê şuxilnayiş. Mesela, sey "bedilîyayiş, ceribîyayiş, fetiqîyayiş, fikirîyayiş, hewilîyayiş, neqişîyayiş, terikîyayiş, wesifîyayiş…"Gama ke ma sey kar şixulnenê, xwura herfa vengine “i” mecbûren kewena mabeynê her di bêvenganê peyînan.

Eno kategorî de beno ke çend kelîmeyê îstîsnayî estbê. Mesela, sey “hemd, meşq, qest” ke halo sade de zî xwu nêkenê dihece. Raşta ci, tayê kelîmeyê ma zî wina yê. Mesela, çekuyê sey “dest, dizd, mezg, nizd, tûşk, vezd, wuşk” ke vengo miyanîn nerm nîyo la ancî zî bi yewhece yenê vatiş.

Bi eno qeyde, ma verî awanîya înan gore kelîmeyan tesnîf kenê, dima mentiqê standardkerdişê xwu îzeh kenê, hema formê nuştişê înan tesbît kenê. Yanî gereka qeyde tesbît bibo. Qeyde zî gereka miyanê sîstemê ziwanî de îzeh bibo, yanî yew îzehetê xwu bibo. Dima, qeyde esas bigêrîyo. Netîce de, formo standard bi xwu zelal beno.