Kirmanckî, Kirdkî, Dimilkî, Zazakî

KIRMANCKÎ, KIRDKÎ, DIMILKÎ, ZAZAKÎ

Roşan Lezgîn

Kirmanc, kird, dimilî/dumbilî yan zî zaza, nameyê grûbêka cematkî ya kurdan ê. Lehçeya ke na grûba kurde qisey kena, lehçeyanê ziwanê kurdkî ra yew a û bi nameyanê sey kirmanckî, kirdkî, dimilkî yan zî zazakî name dîyena. Na lehçe nisbet bi lehçeyanê bînan ê kurdkî, taybetîyê ziwananê kehenan hîna vêşî xo de muhafeze kena. Labelê mîyanê lehçeyanê ziwanê kurdkî ra, a ke tewr erey nusîyaya, na lehçe ya.

Nê nuşteyî de derheqê na grûba kurde de ez do bi kilmîye behsê cografya, xebata neteweperwerîya kurdî, nameyê lehçe, dîn, taybetîyê ziwanî, edebîyatê nuştekî û xebata sitandardîzekerdişî bika û tayê agahîyanê bînan bida. 

Semedo ke xebata standardîzekerdişê na lehçe de, seba na grûba cematkî ya kurde nameyê “kirmanc” û seba lehçeya ke pê qisey kenê zî nameyê “kirmanckî” munasib dîyîyayo (1), ez do nê nameyan bişuxulna. Labelê semedo ke kurdanê bînan ra qismêk zî seba lehçeya xo çekuya “kirmancî” şuxulnenê, seba ke têmîyan nêkewê, ez do kîşta çekuya “kirmanckî” de mîyanê parantezî de çekuya “zazakî” zî binusa. Rey-rey zî, ez do seba na lehçe termê “kurdkîya zazakî”, seba na grûbe zî “kurdê zazayî” bişuxulna.

Seba kilmnuşteyê çekuya nêrkî ez do nîşanê (n), seba çekuya makî nîşanê (m) û seba çekuya zafhûmare zî nîşanê (zh) binusa.

Cografya

Kirmancî (zazayî), yan zî kurdê zazayî, teqrîben zemînêkê pêrabesteyî ser o, mîyanê sînoranê duwês wîlayetanê Kurdîstanê Bakûrî de, ke nika hetê îdarî ra mîyanê sînoranê dewleta Tirkîya de yo, ronişenê. Nê duwês wîlayetî nê yê:

1. Bidlîs; Modkan,

2. Çewlîg; Azarpêrt, Bonglan, Çêrme, Dara Hênî, Gêxî, Kanîreş û Xorxol,

3. Dêrsim; Çemişgezek, Mazgêrd, Pêrtage, Pilemurîye, Pulur, Qisle û Xozat,

4. Dîyarbekir; Çêrmûg, Çinar, Erxenî, Gêl, Hêni, Hezro, Licê, Pasûr, Pîran û Şankuş,

5. Erzingan; Îlîç, Kemalîye, Kemax, Mose û Mama Xatun (Têrcan),

6. Erzirom; Aşqele, Çad, Hesenqele û Xinûs,

7. Mûş; Gimgim,

8. Ruha; Sêwreg,

9. Semsûr; Aldûş,

10. Sêrt; Hewêla,

11. Sêwas; Qengal, Zara, Ulaş, Îmranlî, Dîvrîgî,

12. Xarpêt; Depe, Maden, Mîyaran, Pali, Qovancîyan, Sîvrîce û Xulaman (2).

Nê wîlayetan ra, tayêne de, ma vajî ke Çewlîg, Dêrsim û Xarpêt de kirmancî zafane yê. La tayê wîlayetan de, tena çend qezayan de, yan zî yew herêma qijeke de estê (3).

Nê wîlayetan ra teber, tayê wîlayetanê bînan de, ma vajî, qezayanê sey Putirge û Erebgirê Meletî de, Sarizê Qeyserî de, Qirşehîr de, Gumuşxane de, Nîgde de, Aksaraya Qonya de û Ardahan de zî estê (4).

Semedo ke ziwanê kurdan û çîyê ke aîdê kurdan ê, ronîyayîşê komara Tirkîya ra nata qedexe bîyê, coka derheqê nufûsê kurdanê Kurdîstanê Bakûrî de hûmarêka tesbîtkerda çin a. La texmîn beno ke nufûsê na grûba kurde dorê 3-3.5 mîlyonî de yo (5). Teqrîben çarine re yewê nufûsê kurdanê Kurdistanê Bakûrî na grûbe ra yê.

Xebata Neteweperwerîya Kurdî

Na grûba kurde ke zafane xo “kird” yan zî “kirmanc” name kena, hema vajêne ke pêru sermîyan û roşinbîrê na grûbe, destpêk ra hetanî nika heme prosesanê mucadeleyê neteweperwerîya kurdî de ca girewto. Heme serewedartişanê pîlan yê kurdan de, ma vajî, serewedartişê Mela Selîm Efendî de (1914), serewedartişê Qoçgirî de (1920), serewedartişê Şêx Seîd Efendî de (1925) û serewedartişê Dêrsimî de (1937-1938) beşdar bîyê. Mîyanê xebata neteweperwerîya kurdî ya despêkê seserra 20. de, neteweperwerê kurdî yê sey Kurdîzade Ehmed Ramîz Beg, Xelîl Xeyalî, Dr. Nafîz Beg û Nûredîn Zaza, hewna Faîq Bucak û Seîd Elçî gelek namdar ê. Şexsîyetanê sey Mela Selîm Efendî, Seyîd Riza, Faîq Bucak û Seîd Elçî dereceyê serektîye de Kurdîstanê Bakûrî de doza neteweperwerîya kurdî rê lîderîye kerda. Hewna, heme mucadeleyanê kurdayetîye yê nêmeyo peyên ê seserra 20. de û nika zî kurdê kirmancî mîyanê xebata sîyasî ya Kurdîstanî de hertim aktîf ê.

Labelê eke çend kesî bê zî, nê serranê peyênan de tay kurdê zazayî estê ke vanê “Ma kurd nêyê”, xo tena sey “zaza” vînenê û nê wareyî de fealîyet kenê. Nê tewrî de di sedemê serekeyî estê:

Sedemo yew, dewlete, goreyê polîtîkaya xo ya vera kurdan de tayê manîpulasyonan vila kena ke mîyanê miletê kurdî de cîyayîye vejîyo û manewîyatê kurdan o neteweyî bişikîyo. Tayê merdimê ke na babete de falsîfîkasyonan vila kenê, têkilîya înan nasyonalîstanê tirkan reyde, yan zî rasterast hêzê dewlete reyde esta.

Sedemê dîyîne, eke bi hawayêko masum, pirîmîtîv û binezanî bo zî, rey-rey hetê tayê kurdanê kurmancan ra reftarîyê qijdîyayîşî vera kirmanckî (zazakî) û kurdanê kirmancan (zazan) de estbîy. Sey nimûneyî, tayê kurdê kurmancî gama ke vanê “kurdkî”, na çekuye ra qestê înan tena “kurmanckî” ya. No semed ra, rey-rey sey reaksîyonêk, tayê kirmancî xo “kurd” ra wetêr sey “zaza” name kenê.

Labelê hetê prosesê tarîxî ra çi rey nêdîyîyayo û nêeşnawîyayo ke na grûbe ra çi kesî xo teberê kurdan ra hesibnayo. Eksê naye, zaf eseranê kehenan de behs beno ke dimilî (zazayî) kurd ê. Sey nimûneyî, Yaqûtî kitabê xo yê namdarî Mu’cemul Buldan de vano, “Qeleyê înan zaf mehkem ê, qeleyê Beşnewîyan û Bohtîyan û Zewwazan resenê pê. Herçî kurdê ke eşîranê dimilîyan ra yê, zêdetir koyanê berzan ra yê.” (6)

Nameyê Lehçe

Senî ke ma sere de zî va, na lehçeya kurdkî bi çar nameyanê cîyayan name bena:

1. Kirmanckî

2. Kirdkî

3. Dimilkî

4. Zazakî

Şarê Çewlîgî û qezayanê Dîyarbekirî xo sey “kird” û lehçeya xo zî sey “kirdkî” name kenê.

Şarê Dêrsim, Erzingan û Gimgimî xo sey “kirmanc” û lehçeya xo zî sey “kirmanckî” name kenê.

Şarê dorûverê Çêrmûge, Sêwregi, Aldûş û Motkî xo sey “dimilî/dumbilî” û lehçeya xo zî sey “dimilkî” name kenê.

Şarê Madenî û dorûverê Xarpêtî zî xo sey “zaza” û lehçeya xo zî sey “zazakî” name kenê (7).

Nê nameyan ra çekuya “zaza” zafane teber ra vajîyaya, yanî kirmancî bi xo na çekuye seba xo nêşuxulnenê.

Netîceyê xebata standardîzekerdişê na lehçe de nê nameyan ra “kirmanckî” maqul ameya dîyayîş (8) û nika wareyê nuştişî de no name yeno şuxulnayîş. Eke çekuya “zazakî” bîyero şuxulnayîş zî, zaf rey sey “kurdkîya zazakî” yena nuştiş.

Nê nameyan ra çekuyê “kirmanc” û “kird” nameyê etnîkî yê. Çekuyê “dimilî/dumbilî” û “zaza” hîna zaf nameyê eşîran ê (9).

Dîn

Herçiqas kirmancê elewî gelekî bibê zî kirmancê musluman ê sunnî înan ra zafêr ê.

Kirmancê sunnî, ke zafê înan xo sey “kird” û lehçeya xo zî sey “kirdkî” name kenê, koyanê asê û berzan yê merkezê Kurdîstanê Bakûrî ra, yanî Motkî ra bigêrîne hetanî Aldûşê Semsûrî de manenê. Kirmancê elewî zî, vêşêr bakûrê Kurdîstanê Bakûrî de, Gimgim ra bigêrîne hetanî herêma Qoçgirî de manenê (10). Koyê Dêrsimî zî asê yê.

Taybetîyê Ziwanî

Kirmanckî (zazakî), nisbet bi lehçeyanê bînan ê kurdkî, taybetmendîyê ziwananê qedîman hîna vêşî xo de muhafeze kerdê. Kirmanckî, lehçeyêk a ke formê cinsan tede eşkara yê; heme çekuyê kirmanckî yan nêrî (n) yan makî (m) yan zî zafhûmar (zh) ê. Çekuyê kirmanckî halê sade yê çekuye de zî nêrî (n), makî (m) û zafhûmarîya (zh) xo bellî kenê. Heta ke sifetan de zî no xususîyet wina yo.

Çend îstîsnayî netede, çekuyê makî zafane peynî de vengê “e” gênê û çekuyê zafhûmarî zî peynî de vengê “î” gênê. Sey nimûneyî:

Golik (n)

Golike (m)

Golikî (zh)

Eke ma no xususîyet kurmanckî (kirdaskî) reyde muqayese bikin, na çeku her hîrê halan de zî kurmanckî de sey “golik” nusîyêna. Yanî, kurmanckî de hetanî ke çeku mîyanê cumle de nêyero şuxulnayîş bellî nêbeno ke çeku nêrî, makî yan zafhûmar a. La kirmanckî (zazakî) de çeku bi tena sereyê xo zî taybetîya xo nîşan dana. No xususîyet qedîmbîyena lehçe zî nawneno.

Hetê kokê çekuyan ra, herçiqas hetanî ewro yew xebata zanistî nêbîya la texmîn kenê ke se ra heştayê (% 80) çekuyan ê ke kurdîya zazakî de yê, lehçeyanê bînanê kurdkî reyde yew ê. Kirmanckî, hetê cinsîyetî ra nêzdîyê hewramkî û kurmanckî ya.

Hetê gramerî ra zî, nisbet bi kurmanckîya Binxetî û Berrîya Mêrdînî, mîyanê kirmanckî (zazakî) û kurmanckîya Botan, Behdînan, Serhedî de têkilîyêka hîna zafe esta.

Edebîyatê Nuştekî

Kirmanckî de çend metnê tewr kehenê ke yenê zanayîş kitabê Peter Îvanovîç Lerchî de yê. Nê metnî fekê çend camêrdanê kirmancan (kurdanê zazayan) ê ke şerê Qirimî de hêsîr kewtê destê leşkeranê Rûsya ra nusîyayê. No kitab serra 1857 de Petersburg de ginayo çape ro (11).

Welat de zî, reya verêne metno ke nusîyayo, Mewlûdê Nebî yê Ehmedê Xasî yo (1867-1951). No kitab 1899 de, şaristanê Dîyarbekirî de, çapxaneyê Lîtografya de çape ro ginayo. Mewlûdê Nebî, 16 qismî û 756 rêzî yo, her rêze zî 11 hece ya. No metn seba edebîyatê nuştekî yê kirmanckî sey metno tewr verên qebul beno (12).

Mewlidêko bîn zî, yê muftîyê wextêk ê Sêwregi Usman Efendîyê Babijî (1852-1929) yo. No metn serra 1906 de nusîyayo. Dima ra destnuşteyê nê metnî kewenê destê Celadet Alî Bedirxanî (1893-1951). O zî serra 1933 de Şam de bi alfabeya erebkî çapkeno (13).

Semedê qedexekerdişê ziwanî ra, Tirkîya de demeyêko derg na lehçe de tu metnêk nênusîyayo. Seba ke kurdê zazayî tena mîyanê sînoranê Tirkîya de yê, cayêkê bînî de zî kirmanckî nênusîyaya.

Nêmeyo peyên ê serranê 1970an de, Tirkîya de hetê rewşa sîyasî ra bineyke serbestî virazîya. Na rewşe de, nara wendekaranê wendegeyan dest bi nuştişî kerd.

Cîyayîya mîyanê ekolê wendegeyan û ekolê medreseyan de na ya ke, no ekolo newe vêşêr bi fehmêko neteweyî têwgeyreno û alfabeya latînkî ya Celadet Alî Bedirxanî şuxulneno. Merdim şêno kovara kulturî Tîrêj ke 1979 de dest bi weşanayîşî kerd, seba kirmanckî destpêkê edebîyatê modernî bihesebno. Na kovare bi her di lehçeyanê kurdkî, kirmanckî (zazakî) û kurmanckî weşanîyaya. Kirmanckî de reya verêne metnê modernî yê sey şîîra serbeste, hîkaye û meqale (nesr) na kovare de weşanîyayê. Folklorê kirmanckî (zazakî) ra gelek nimûney arêdîyay û weşanîyay. Ziwananê bînan ra şîîrî û hîkayey tercumeyê kirmanckî bîy. Hewna, reya verêne ferhengekê kirmanckî-tirkî na kovare de neşr bi. Nê heme xebatê edebîyatê modernî yê kirmanckî (zazakî) reya verêne hetê M. Malmîsanijî ra bîyê. Derheqê averşîyena kirmanckî de rolê ey maneno rolê Celadet Alî Bedirxanî ke standardîzekerdişê kurmanckî de kaykerdibi. Xebata M. Malmîsanijî ya ferhengekê kirmanckî-tirkî ke kovara Tîrêj de dest pêbibî, dima ra sey ferhengê tewr verên yê kirmanckî (zazakî) weşanîya (14).

Xebata Standardîzekerdişî

Senî ke lehçeyanê bînan ê kurdkî de gelek fekî (şîweyî) estê, kirmanckî (zazakî) de zî gelek fekî estê. La merdim şêno bi hawayêko pêroyî kirmanckî biko di fekê girdî:

1. Fekê Dêrsimî

2. Fekê teberê Dêrsimî

Fekê Dêrsimî, hema vajêne ke kirmancê elewî qisey kenê. Fekê bînî zî, merdim şêno vajo ke kirmancê sunnî qisey kenê.

Seba standardîzekerdiş û aktualîzekerdişê kirmanckî, serra 1996 ra nata tay xebatê organîzekerdeyî benê. Nê xebatî roje bi roje hîna bi îstîqrar dewam kenê.

Xebata standardîzekerdişê kirmanckî, 1996 de, teberê welatî de, Swêd de dest pêkerd. Da-pancês roşnvîranê kirmancan ê ke cayanê cîya-cîyayan ra yê û xo sey “Grûba Xebate ya Vateyî” name kenê, na lehçe ser o dest bi xebate kerd. Na koma xebate, verê netîceyê kombîyayîşê xo sey broşurî vila kerdî la dima ra kovarêk bi nameyê Vateyî vete. Na koma xebate hetanî nika 16 rey seba standardîzekerdişê kirmanckî kom bîya û nîzdîyî 6.000 çekuyê bingeyî (esasî) yew formo standard de tesbît kerdê. Na xebate vernî ro nuştişê na lehçe akerdo.

Standardîzekerdişê kirmanckî de krîteranê weçînayîş yan zî tesbîtkerdişê formê çekuyan ra yew no yo ke lehçeyê kurdkî nêzdîyê yewbînî bibê. Sey nimûne, muqabilê çekuya “artık” a tirkî, kurmanckî de vanê “êdî” û kirmanckî (zazakî) de zî formê sey “êdî”, “hendî”, “endî”, “êndî”, “îndî”, “hêdî” yenê vatiş. Seba ke mîyanê lehçeyanê kurdkî de muşterekîye virazîyo û hetê fehmkerdişî ra asanîye bibo, kirmancan zî ziwanê nuştişî de sey formêko standart formê “êdî” qebul kerdo (15).

Kovara Vateyî ke vengê na kom a û safî bi kirmanckî weşanîyena, hetanî nika 31 hûmarî vejîyaya. Ferhengêkê Kirmanckî-Tirkî û Tirkî-Kirmanckî ke çekuyê ke sey standard qebul bîyê û formê bînî yê nê çekuyan tede yê, hetê na grûbe ra amade bîyo û di rey ginayo çape ro (16). Nika amadekarîya çapa hîrêyîne ya hîrakerda bena. Hewna, kitabêk bi nameyê Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) ke wareyê nuştişê kirmanckî de qaydeyanê rastnuştişî musneno zî hetê na koma xebate ra amade bîyo û weşanîyayo (17).

Kovara Vateyî hetê Grûba Xebate ya Vateyî ra amnanê serra 1997 de Swêd de dest bi weşanîyayîşî kerd. Dima ra heme hûmarê aye Îstanbul de zî ginayî çape ro. La badê ke Îstanbul de Weşanxaneyê Vateyî ronîya, êdî hûmara 21. ra pey na kovare Îstanbul de weşanîyena.

Kovara Vateyî ra teber, ewro zaf keyepelê Înternetî, rojname û kovarê ke Kurdîstanê Bakûrî û Tirkîya de bi kurmanckî weşanîyenê de zî kirmanckî nusîyêna.

Tay Agahîyê Bînî

Weşanxaneyêk bi nameyê “Weşanxaneyê Vateyî” serra 2002 ra nata Îstanbul de dest bi xebate kerdo. Hetanî nika nê weşanxaneyî 27 kitabê kirmanckî weşanayê.

Destpêk ra hetanî nika babetanê cîya-cîyayan de teqrîben 170 kitabê kirmanckî weşanxaneyanê cîya-cîyan ra weşanîyayê.

Bê kitabanê telîfî, çend kitabî ziwananê xerîban ra tadîyayê kirmanckî ser. Kirmanckî ra zî kitabêk bi nameyê “Sedefe” tadîyayo swêdkî ser û weşanîyayo. Kitabêk bi nameyê “Binê Dara Valêre de” zî tadîyayo kurmancî ser û weşanîyayo.

Anika bi qasê 5-6, beno ke dorê 10 dosyayê kurdkîya zazakî verê çape de yê yan zî çape rê amade yê. Kitabanê çapbîyayan ra ê ke mi tesbît kerdê, 9 şîîrî, 9 hîkayey û 2 zî roman ê. Ê bînî ferheng ê, kitabê folklorîkî, yê gramer û derse yê. Qismêko pîl zî kitabê domanan ê. Tayê zî kitabê roportajan û bîyografîk ê. Epey zî tercumeyî estê.

Edebîyatê kirmanckî nê des seranê peyênan de xo îsbat kerd. Mesela, warê şîîr û hîkaya de, her hetan ra, edebîyatê kirmanckî nika bîyo wayîrê şexsîyetêk. Hema vajêne ke hîkayeyê yewbînî ra zaf cîya, numûneyê yekta û weçiniteyî estê. Hîkaye de Murad Canşad û Huseyîn Karakaş zindan ra nusenê.

Şîîra kirmanckî zî wayîrê şexsîyetêkê kamilî ya. Hewna, warê romanî de zî hêdî-hêdî averşîyayîşêk esto. Mesela, romanê diyine yê Deniz Gunduzî çape rê amade beno û romanêko balkêş o.

Xebata edebî ya kirmanckî de, mîyanê entellejensîya kurdanê kirmancan de, bi taybet mîyanê kesê ke Grûba Xebate ya Vateyî de gureyenê, hemkarîyêka başe û tenduriste esta. Mesela, warê şuxulnayîşê ziwanî û redaktekedişî de nuştoxê kirmancî hetê yewbînan kenê. Çarçewaya Grûba Xebate ya Vateyî de hertim meselayê ziwanî munaqeşe benê. Zafê reyan Înternetî ser o derheqê problemanê ziwanî de yewbînî ra persan persenê û cewabanê dergûdilayan danê yewbînî, îzehetan kenê. Netîceyê nê munaqeşe û îzehetan de nuştoxê kirmanckî benê wayîrê aqilêkê muşterekî. Na têkilî û hemkarî kena ke warê şuxulnayîşê ziwanî de zelalî virazîyo, vernî ro kaos û anarşîya ziwanî bigêrîyo. Hewna, na hemkarî rayîr akena ke kalîteyê edebîyatî zî berztir bo. Esas hemkarîya mîyanê nuştoxan û wendoxanê kirmanckî de tena naye ra îbaret nîya. Warê çapkerdiş, vilakerdiş û rotişê kitabanê kirmanckî û kovara Vateyî de zî na hemkarî bi xurtî dewam kena. Endamê Grûba Xebate ya Vateyî, sey komêka kesanê îdealîstan, tesbîtkerdiş, arêdayîş, qeydkerdiş, pawitiş, tesnîfkerdiş, standardîzekerdiş, vilakerdiş û geşkerdişê kirmanckî de yewbînan reyde mîyanê hemkarîyêka başe de yê. Vejîyayîşê kovara Vateyî ke safî bi na lehçe weşanîyena, kerd ke merkezêk yan zî otorîteyêkê edebîyat yan zî xebata nuştekî yê na lehçe virazîyo. Netîceyê xebata Grûba Xebate ya Vateyî de kirmanckî (zazakî) problemê xo yê ziwanî yê bingehînî hema vajêne ke çareser kerdî. Ez bawer nîya ke mîyanê kovaranê kurmanckî de kirmanckî hende leze aver bişîyêne. Yanî, neşrîyato cîya yê lehçeyan, seba standardîzasyonî, seba kemilîyayîşê şexsîyetê lehçeyî hîna baş aseno.

Eke ewro Kurdistanê Bakûrî de statuyêk seba kurdkî, yanî seba lehçeya kurmanckî û kirmanckî bidîyo, do her di lehçeyî zî mîyanê şertanê sey yebînî de aver şêrî. Cayo ke kurdê kurmancî tede zaf ê, mavajî, Cûlemêrg de, Cizîre de, do kurmanckî serdest bo, cayo ke kurdê zazay tede zaf ê, mavajî, Pîran de, Dêrsim de do kirmanckî serdest bo, cayê ke qiseykerdoxê her di lehçeyan zî tede zafî bê, cayanê sey Licê yan Dîyarbekir de, do her di lehçeyî pîya serdest bî û bîyerî şuxulnayîş. Feqet baştir o ke qiseykerdoxê her di lehçeyan bala xo bidê her di lehçeyan ser, qet nêbo, tayê qaydeyê serekeyî yê kilîtî estê ke ganî bizanê, a game do her di lehçeyî roje bi roje vêşêr ver bi yewbînî nêzdî bibî.                          

_____________

(1) Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005

(2) Malmîsanij, Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Îstanbul 1996, r. 3-4

Malmîsanij, “Destpêka Edebîyata Kirmanckî (Zazakî)”, Gotarên Konferansa Edebiyata Rojhilata Navîn û Pirçandiyê, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Îstanbul 2004,  r. 39-43

Çem, Munzur, Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri,  http://www.gelawej.org/pdf/DirenislerdeKirmanc%5B1%5D.pdf

(3) Malmîsanij, Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Îstanbul 1996, r. 4

Çem, Munzur, Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri,  http://www.gelawej.org/pdf/DirenislerdeKirmanc%5B1%5D.pdf

(4) Çem, Munzur, Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri,  http://www.gelawej.org/pdf/DirenislerdeKirmanc%5B1%5D.pdf

Alakom, Rohat, Du gundên ku li Qersê bi dimilkî diaxifin, http://www.netkurd.com/gotar_bixwine.asp?id=1749&yazid=173

(5) Çem, Munzur, Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri,  http://www.gelawej.org/pdf/DirenislerdeKirmanc%5B1%5D.pdf

(6) Yaqûtî, Mu’cemul-Buldan, Çapa Misrî, Cild: 4, r. 415 / Biewnêne: Yekta Lezgîn & Roşan Lezgîn “Vanê ‘Şaîrî Sey Ecacê Pêlê Behran a…’ Ê Mi, Ez Anî Nîya”, Vate: Kovara Kulturî, Nr. 16, Stockholm Zimistan-2000, r. 49

(7) Malmîsanij, Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Îstanbul 1996

Malmîsanij, “Destpêka Edebîyata Kirmanckî (Zazakî)”, Gotarên Konferansa Edebiyata Rojhilata Navîn û Pirçandiyê, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Îstanbul 2004,  r. 39-43

Çem, Munzur, Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri,  http://www.gelawej.org/pdf/DirenislerdeKirmanc%5B1%5D.pdf

(8) Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişe Kirmanckî, Weşanxaneya Vateyî, Îstanbul 2005

(9) Malmîsanij, Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Îstanbul 1996

Çem, Munzur, Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri,  http://www.gelawej.org/pdf/DirenislerdeKirmanc%5B1%5D.pdf

(7) Çem, Munzur, Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri,  http://www.gelawej.org/pdf/DirenislerdeKirmanc%5B1%5D.pdf

(8) Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişe Kirmanckî, Weşanxaneya Vateyî, Îstanbul 2005

(9) Malmîsanij, Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Îstanbul 1996

Malmîsanij, “Destpêka Edebîyata Kirmanckî (Zazakî)”, Gotarên Konferansa Edebiyata Rojhilata Navîn û Pirçandiyê, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Îstanbul 2004,  r. 39-43

Çem, Munzur, Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri,  http://www.gelawej.org/pdf/DirenislerdeKirmanc%5B1%5D.pdf

(10) Çem, Munzur, Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri,  http://www.gelawej.org/pdf/DirenislerdeKirmanc%5B1%5D.pdf

(11) Malmîsanij, “Arêkerdox: Peter Îvanovîc Lerch, “Qewxê Nêrib û Sîwanî”” Hêvî: Kovara Çandîya Giştî, No: 3, Sibat-1985, Parîs, r. 109-111

Malmîsanij, “Arêkerdox: Peter Îvanovîc Lerch, “Qewxê Nêrib û Hênî”” Hêvî: Kovara Çandîya Giştî, No: 5, Gulan-1986, Parîs, r. 88-91

Malmîsanij, “Arêkerdox: Peter Îvanovîc Lerch, “Çend Tekstê Dimilkî (Zazakî)” Hêvî: Kovara Çandîya Giştî, No: 6, Tebax-1987, Parîs, r. 69-79

Malmîsanij, Ondokuzuncu Yüzyılda Kırd (Zaza) Aşiretleri Arasındaki Çatismalar, Studia Kurdica, No: 1-3, Nisan-1985, Paris, r. 72 / Biewnêne: Espar, J. Îhsan “Çend Nuştey û Kitabê Kirdkî” Zend: Kovara Lêkolînî, No: 1, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Payîz-1996, Îstanbul, r.44-48

(12) Malmîsanij, Ehmedê Xasî, “Mewlidê Nebî”, Hêvî: Kovara Çandîya Giştî, No: 4, Êlon-1985, Parîs, r. 75-97 / Biewnêne: Espar, J. Îhsan “Çend Nuştey û Kitabê Kirdkî” Zend: Kovara Lêkolînî, No: 1, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Payîz 1996, Îstanbul, r. 44-48

Xasî, Seydayê Mela Ehmed, Mewlûdê Nebî, (Transkirîbekerdox: Mihanî Licokic), Weşanxaneya Firat, Îstanbul 1994

(13) Babij, Usman Efendî, Bîyîşa Pêxemberî, Kitabxana Hawarê, No. 4, 1933 Şam, r. 20-21

(14) Malmîsanij, Zazaca-Türkçe Sözlük/Ferhengê Dimilkî-Tirkî, Weşanxaneya Jîna Nû, 1984

(15) Grûba Xebate ya Vateyî, Ferhengê Kirmanckî (Zazakî) – Tirkî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul - 2004, r. 20, 224

(16) Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişe Kirmanckî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005

(17) Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişe Kirmanckî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005