Kirdî, Kirmanckî, Dimbilî, Zazakî

Kird, Kirmanc, Dimilî û Zaza, nameyê grûbêka kurdan ê. Lehçeya ke ena grûbe qisey kena, lehçeyanê ziwanê Kurdî ra yew a û bi nameyanê sey Kirdî, Kirmanckî, Dimbilî û Zazakî yena namekerdiş. Ena lehçe nisbet bi lehçeyanê bînan ê Kurdî, taybetîyê ziwananê kanan hîna zaf xwu de muhafeze kena. Labelê miyanê lehçeyanê ziwanê Kurdî ra, aya ke tewr erey nusîyaya, ena lehçe ya.

Enê nuşteyî de ez do derheqê ena grûbe de bi kilmî behsê cografya, xebata neteweperwerîya kurdî, nameyê lehçe, dîn, taybetîyê ziwanî û edebîyatê nuştekî bikerî û tayê agahîyanê bînan bidî.

Cografya

Kurdê zazayî, teqrîben zemînêkê pêrabesteyî ser o, miyanê sînoranê diyes wîlayetanê Kurdistanê Bakurî de, ke nika hetê îdarî ra miyanê sînoranê dewleta Tirkîye de yo, meskûn ê. Enê diyess wîlayetî enê yê:

1. Bidlîs; Modkan

2. Çewlîg; Azarpêrt, Bonglan, Çêrme, Dara Hênî, Gêxî, Kanîreş û Xorxol

3. Dêrsim; Çemişgezek, Mazgêrd, Pêrtage, Pilemurîye, Pulur, Qişle û Xozat

4. Diyarbekir; Çêrmûg, Çinar, Erxenî, Egêl, Hêne, Hezro, Licê, Pasûr, Pîran û Şankuş

5. Erzingan; Îlîç, Kemalîye, Kemax, Mose û Mama Xatun (Têrcan)

6. Erzirom; Aşqele, Çad, Hesenqele û Xinûs

7. Mûş; Gimgim

8. Ruha; Sêwreke

9. Semsûr; Aldûş

10. Sêrt; Hewêla

11. Sêwas; Qengal, Zara, Ulaş, Îmranlî, Dîvrîgî

12. Xarpêt; Depe, Maden, Miyaran, Pali, Qovancîyan, Sîvrîce û Xulaman

Enê wîlayetan ra, tayêne de, mesela Çewlîg, Dêrsim û Xarpêt de zazayî zafane yê. La tayê wîlayetan de, tenya çend qezayan de, yan zî yew herêma qijeke de estê.

Enê wîlayetan ra teber, tayê wîlayetanê bînan de, mesela, qezayanê sey Putirge û Erebgirê Meletî de, Sarizê Qeyserî de, Qirşehîr de, Gumuşxane de, Nîgde de, Aksaraya Qonya de û Ardahan de zî estê.

Semedo ke ziwanê kurdan û çiyê ke aîdê kurdan ê, ronîyayişê komara Tirkîye ra nat qedexe yê, coka derheqê nifûsê kurdanê Kurdistanê Bakurî de hûmarêka tesbîtkerde çinê ya. La texmîn beno ke nifûsê ena grûba kurdan dorê çar milyonî de yo. Teqrîben çarine re yewê nifûsê kurdanê Kurdistanê Bakurî ena grûbe ra yê.

Xebata Neteweperwerîya Kurdî

Pêro sermiyan û roşinbîrê ena grûbe, destpêk ra heta nika heme prosesanê micadeleyê neteweperwerîya kurdî de ca girewto. Heme serewedartişanê pîlan yê kurdan de, ma vajê, serewedartişê Mela Selîm Efendî de (1914), serewedartişê Qoçgirî de (1920), serewedartişê Şêx Seîd Efendî de (1925) û serewedartişê Dêrsimî de (1937-1938) beşdar biyê. Miyanê xebata neteweperwerîya kurdî ya despêkê seserra 20. de, neteweperwerê kurdî yê sey Kurdîzade Ehmed Ramîz, Xelîl Xeyalî, Dr. Nafîz û Nûredîn Zaza, hewna Faîq Bucak û Seîd Elçî gelek namdar ê. Şexsîyetanê sey Mela Selîm Efendî, Seyîd Riza, Faîq Bucak û Seîd Elçî dereceyê serektî de Kurdîstanê Bakurî de doza neteweperwerîya kurdî rê lîdertî kerda. Hewna, heme micadeleyanê kurdayetî yê nîmeyo peyîn yê seserra 20. de û nika zî kurdê zazayî miyanê xebata siyasî ya Kurdistanî de tim aktîf ê.

Nameyê Lehçe

Senî ke ma sere de zî va, ena lehçeya Kurdî bi çar nameyanê ciyayan name bena: 1. Kirdî, 2. Kirmanckî, 3. Dimbilî, 4. Zazakî

Şarê Çewlîgî û qezayanê Diyarbekirî xwu sey “kird” û lehçeya xwu zî sey “Kirdî” name kenê.

Şarê Dêrsim, Erzingan û Gimgimî xwu sey “kirmanc” û lehçeya xwu zî sey “Kirmanckî” name kenê.

Şarê dorûverê Çêrmûgî, Sêwreke, Aldûş û Motkî xwu sey “dimbilî” û lehçeya xwu zî sey “Dimbilî” name kenê.

Şarê Madenî û dorûverê Xarpêtî zî xwu sey “zaza” û lehçeya xwu zî sey “Zazakî” name kenê.

Taybetîyê Ziwanî

Zazakî, nisbet bi lehçeyanê bînan ê Kurdî, taybetmendîyê ziwananê qedîman hîna vêşî xwu de muhafeze kerdê. Zazakî, lehçeyêk a ke formê cinsan tede eşkara yê; heme kelîmeyê Zazakî yan nêrî (n) yan makî (m) yan zî zafhûmar (zh) ê.

Edebîyatê Nuştekî

Kirdî de çend metnê tewr kanî ke yenê zanayiş kitabê Peter Îvanovîç Lerchî de yê. Enê metnî fekê çend camêrdanê kurdanê zazayan ke şerê Qirimî de êsîr kewtê destê leşkeranê Rûsya ra nusîyayê. Eno kitab serra 1857 de Petersburg de ginayo çape ro.

Welat de zî, reya verîne metno ke nusîyayo, Mewlûdê Kirdî yê Ehmedê Xasî yo (1867-1951). Eno kitab 1899 de, Dîyarbekir de, çapxaneyê Lîtografya de çap biyo.

Mewlidêko bîn zî, yê miftîyê wextêk yê Sêwreke Usman Efendîyê Babijî (1852-1929) yo. Eno metn serra 1906 de nusîyayo. Dima, destnuşteyê enê metnî kewtê destê Celadet Alî Bedirxanî (1893-1951). Ey zî serra 1933 de Şam de bi alfabeya Erebî çap kerdo.

Tirkîye de demeyêko derg ena lehçe de metnî nênusîyayê. Seba ke kurdê zazayî tenya miyanê sînoranê Tirkîye de yê, cayêko bîn de zî Zazakî nênusîyaya.

Nîmeyo peyîn yê serranê 1970an de, Tirkîye de hetê rewşa siyasî ra bineyke serbestî virazîyaya. Ena rewşe de, wendekaranê wendegeyan dest bi nuştişî kerdo.