Murad Canşad / Nuştox

Çend serran ra ver Dewletanê Yewbîyayanê Amerîka (DYA) derheqê Tirkîya de raporêk neşr kerdbi. Rapor de amebi vatene ke yaresanê Dêrsimî û dorûverê ey îtîqad û îbadetê xo de azad nîyê. Nê nameyî ser o, yanî nameyê “Yaresan”î ser o Tirkîya zî şarê Tirkîya zî şaş mendbî. Xeylê kesî hetanî a roje no name nêhesnabî. Çend kanalanê televîzyonan muxabîrê xo rusnabî Mamekîye. Ancîna zî mesele doz nêkerdbî. Çunke ne Mamekîye de ne zî cayanê bînan de no name çin o. Badê ke çend zanayoxî vejîyay û vat “Yaresan” yanî “Ehlê Heq”, o wext mesele doz bibî ke behsê çîyî beno. Çunke no name, yanî Ehlê Heq mîyanê şarî de esto, şar pê zano.

Yaresan nameyê îtîqadê/dînê komelêka kurdan o. Nufûsê înan teqrîben hîrê mîlyonî esto. Tirkîya de di serrî verê cû yaresanan ser o kitabê M. Reza Hamzeh’ee neşr bî. Nê kitabî de xeylê zanayîş esto. M. Reza Hamzeh’ee wina behsê nê komelî keno:

“Komel zîyadêr eyaletê Kirmanşa û vakurê Lorîstanî de cabîyaye yo. Vakurê rojawanê eyaletî de Kerend û Gavara bajarê esasî yê komelî yê. Bajarê xo yê bînî; Qesrê Şîrîn, Serpol û paytextê eyaletî yê. Zohab, Bîvanç û Mahîdeşt zî nufûsê xo zîyadêr yaresan o. vakurê Lorîstanî de komel zîyadêr Delfan, Holaylan û Poştê Kuh de maneno. Îran de eyaletê Azerbaycanî de zî yaresanî estê, zîyadêr bajarê Tebrîz û Merexe de manenê. Nêzdîyê Tehranî de Heştgerd û Veramîn de zî yaresanan ra xeylê kes esto. Îraq de nê komelî ra “Kakeî” vanê. Zîyadêr Silêmanî, Kerkûk û Mûsil de manenê. Bexdad û taxanê dorûverê Bexdadî de zî estê. Efxanîstan, Pakîstan, Hindîstan û Tirkîya de zî çend cematê yaresanan estê.” (1)

M. Reza Hamzeh’ee vano “Yaresan nameyê komelê/cematê Ehlê Heqî yo. No name, yanî Ehlê Heq, reya verêne seserra 19. de hetê Comte Gobineau ra teqdîmê cigêrayoxanê ewropijan bîyo, a roje ra nat komel/cemat bi nê nameyî ameyo zanayene. Endamê komelî/cematî nuşteyanê xo de, munasebetanê xo yê teberî de nê nameyî gurênenê. Xo mîyan de zî xo ra vanê Yaresan”. (2)

Munzur Çem zî kitabê xo “Dersim Merkezli Kürt Aleviliği” de nê komelî ser o vindeno. M. Reza Hamzeh’ee “Yaresan” tercîh kerdo û nê komelî ra vato “Yaresan”, Munzur Çemî zî vato “Kakayî”. Munzur Çem vano “Nameyê nê komelî bi kurdkî Kakayî yo û nê nameyî ra teber hîrê nameyê xo yê bînî estê; Ehlê Heq (Ehl-i Hak), Alî Îlahî û Yaresan (3). (*)

Yaresanî û kurdê elewî, bîlxassa kirmancê (zazayî) elewî hetê îtîqad û edet-toreyan ra xeylê-xeylê mendê bi yewbînî. Her di komelî bi tayê xususîyetanê xo têser ra cênêbenê. Ez wazena tîya çend xususîyetanê muşterekan binusa:

·         Her di komelan de zî cem û cemxane esto.

·         Her di komelan de zî temur (tembur, tenbur, saz) bimbarek yeno vînayene, îbadet, yanî cem bi temur a beno.

·         Her di komelan de zî nîyaz û qurban esto û eynî yo.

·         Her di komelan de zî çar meqamî (şerîet, terîqet, merîfet, heqîqet) estê.

·         Her di komelan de zî “birayê axretî” û “waya axretî” estê.

·         Her di komelan de zî pîr esto, pîr cematî rê pîrîye/rayverîye keno û cematî raya raste (rayîro rast) ro beno…

Yaresanî hewramkî (gorankî) qisey kenê. Mîyanê lehçeyanê kurdan de hewramkî (gorankî) û kirmanckî (zazakî) xeylê-xeylê nêzdîyê yewbînî yê. M. Reza Hamzeh’ee vano, “Metnê Yaresanîye bi gorankî nusîyayê ke gorankî bi zazakî eleqedar a.” (4) Na eleqedarîye hetê xeylê ziwanzanan ra ameya tesbît kerdene.

Kitabê Munzur Çemî 2009 de çap bîyo. Yê M. Reza Hamzeh’ee 1990 de bi îlngilîzkî çap bîyo. M. Reza Hamzeh’ee wextê cengê Îran û Îraqî de şîyo bi mintiqaya yaresanan û mîyanê cengî de xebata xo kerda. M. Reza Hamzeh’ee vateyo verên ê tercumeyê tirkî yê kitabê xo de behsê zor-zehmetê amadekerdişê na xebate keno. M. Reza Hamzeh’ee her çiqas ke sera-ser kitabê xo de çendayê reyî behsê eleqedarîya gorankî û kirmanckî (zazakî) keno zî, wextê amadekerdişê na xebate de derheqê kurdanê elewîyan de, bîlxassa derheqê kirmancanê (zazayanê) elewîyan de wayîrê zanayîşî nîyo. Coka hetê îtîqad, îbadet û edet-toreyan ra her di komelî muqayese nêkerdê. Ca-ca yaresan û bektaşî muqayese kerdê ke no zî bes nîyo, tam cayê xo nêgêno. O bi xo zî na kemîya (kêmane) xo ra xeberdar o û vano ke wextê amadekerdişê xebate de ez elewîyan ra xeberdar nêbîya, 15 serranê peyênan de elewîyan ser o xeylê zanayîş û dokumanî kewtî bi mi dest, ez vernîrojan de nê xususan ser o xebatêka newîye amade kena.

Na babete ser o (eleqeyê yaresan û elewîyan ser o) kitabê Munzur Çemî hîna rind amade bîyo. Munzur Çem hetê îtîqad û îbadetî ra her di komelî weş muqayese kerdê.

M. Reza Hamzeh’ee kitabê xo de behsê çend hîkayanê Yaresanîye kerdo. Hîkayeyêk wina ya:

“Dima, Sehak (pîr û ewlîyayê Yaresanîye yo -M.C.-) û embazê xo şinê, kîşta çemê Sîrwanî de vindenê. Na mintiqa de serekeşîrê Cafan Mikaîl estbîyo. Şêxêko wayîrê kerametî bîyo. Şêrê xo estê, nişeno bi ci, fetelîyeno.

Rojêk xebere yena ke Sehak û embazê xo ameyê, kîşta çemê Sîrwanî de xo rê ban û ca virazenê. Mikaîl qehirîyeno ke qey ey ra bêxeber wina kenê. Nişeno bi şêrêkê xo, marêk sey qamçî gêno bi xo dest, ver bi çemî bi çargamî keweno bi rayîr. Şino ke dês ronayo, Dawud (hewt embazanê Sehakî ra yew o -M.C.-) ha yo verê dêsî de. Mikaîl birreno bi Dawudî ra û vano: ‘Şima nêzanê ke erdê kesê bînî ser o viraştişê banî xirab o! Tîya erdê min o, şima erdê mi ser o senî (çitur, çi tewir) ban virazenê! Şima kam ê, kamî ra musade girewto?’ Dawud nîya dano ke Mikaîl nişto bi şêrî, emir dano bi dêsî ke dês ver bi ci bişiro. Dês şino, verê Mikaîlî de vindeno (…) û naye ser o Mikaîl şino secde.” (4)

Eynî hîkaye mîyanê kirmancanê (zazayanê) elewîyan de zî qisey bena. Çend varyantê xo estê. Mîyanê kirmancanê (zazayanê) elewîyan de herinda embazê Sehakî Dawudî û serekeşîrê Cafan Mikaîlî de Kurêş Baba û Baba Mansur estê. Her di zî ewlîya yê. Her di zî wayîrê ocaxe yê. Mîyanê kurdanê elewîyan de di ocaxî (ocaxa kurêşan û ocaxa babamansuran) sereke yê. Mîyanê kurdanê elewîyan de ocaxî hem pîrîye kenê hem zî wayîrê pîran ê, pîrê xo estê. Babamansurijî pîrê kurêşijan ê.

Munzur Çemî yew kitabê xo de na hîkaye wina nuşta:

“Bamansur [Baba Mansur] rojêk dest pêkeno û xo rê ban virazeno. Seba ke kêranan mintiqaya Kurêşê Zarguvîtî de darê holî zaf bîyê. Bamasur weşêneno ci rê kêranan bibirno bîyaro.

Kurêş heme kêranan birneno, di maranê derganê barîyan dano bi ver, bi xo zî nişeno bi ci û ver bi Muxundîye (dewa Baba Mansurî ya -M.C.-) şino. (…) Naye ser o Bamasur zî nişeno bi dêsî, vano “Şo!” û dês ver bi Kurêşî şino. Bamasur wazeno ke kerameta Kurêşî ser destê ey maçî bikero. Labelê Kurêş tavil de xo erzeno û destê Bamasurî maçî keno.

Kurêş vano, ‘Kerameta to kerameta mi ra pîl a. Mi kêranî pê çîyanê candaran girewtî ardî, to çîyêko bêcan fişna bi rayîr.’ ” (5)

Varyantêkê na hîkaye zî wina yo: Kurêş nişto bi heşî, mar zî sey qamçî girewto bi xo dest. Baba Mansur nişto bi dêsî, ver bi ci şîyo…

_________

(*) Munzur Çem kitabê xo de behsê kitabê M. Reza Hamzeh’ee keno, ca-ca metnê îngilîzkî yê orîjînalî ra tayê çîyan neql keno. Kitabê M. Reza Hamzeh’ee tercumeyê xo yê tirkî (tercume: Ergîn Opengîn) 2008 de Tirkîya de neşr bî. Yaresanan ser o cayêk de çîyo ke Munzur Çemî neql kerdo û tercumeyo ke Ergîn Opengînî kerdo, yewbînî nêgêno. Ez wazena her di paragrafan tîya neql bika:

“Çeşitli kaynaklarda ‘Yaresan’ın’ bu inancın son ortaya çıkan adı olduğu belirtilir. M. Reza Hamzeh’ee ‘Thi Yaresan’ adlı İngilizce çalışmasında ‘Yaresan’ adının 19. Yüzyılda, konuyla ilgilenen Avrupalı araştırmacılar tarafından kullanıldığı belirtir. Ona göre, topluluk mensupları da özellikle dışa yönelik ilişkilerde bu adı kullanmaktadırlar. (Çem, Munzur, Dersim Merkezli Kürt Aleviliğ, Vate Yayınları, İstanbul, 2009, r. 205)

“ ‘Yaresan’, Ehl-î Heqq cemaatinin adı olup Ehl-î Heqq ismi ilk defa ondokuzuncu Yüzyılda Comte Gobineau tarafından Avrupalı araştırmacılara sunulmuştur. O zamandan beri cemaat bu isimle tanınmıştır. Cemaat üyeleri de bu ismi yazılarında ve özellikle dışarıdan insanlarla ilişkilerinde kullanırlar. Kendi aralarında ise (özellikle Güney Kürdistan’da yaşayanlar) Yaresan ya da kısa şekliyle ‘San’ veya ‘Taifeh-ye San’ı yani ‘San’ın halkı’ isimlerini tercih ederler.” (Hamzeh’ee, M. Reza, Yaresan (Ehl-i Hak), İngilizceden çeviren: Ergin Öpengin, Avesta Yayınları, İstanbul, 2008, r. 72)

(1) Hamzeh’ee, M. Reza, Yaresan (Ehl-i Hak), İngilizceden çeviren: Ergin Öpengin, Avesta Yayınları, İstanbul, 2008, r. 86-87

(2) esero corên r. 72

(3) Çem, Munzur, Dersim Merkezli Kürt Aleviliğ, Vate Yayınları, İstanbul, 2009, r. 204

(4) Hamzeh’ee, M. Reza, Yaresan (Ehl-i Hak), İngilizceden çeviren: Ergin Öpengin, Avesta Yayınları, İstanbul, 2008, r. 380-381

(5) Çem, Munzur, Dersim’de Alevilik, Pêrî Yayınları, İstanbul, 1999, r. 167