Ferhengê Zazakî - Tirkî & Türkçe – Zazaca Sözlük Vejîya

Ferhengê Zazakî - Tirkî & Türkçe – Zazaca Sözlük ke hetê Roşan Lezgînî ra amade biyo Diyarbekir de Weşanxaneyê Roşna ra vejîya. Ferheng ebadê 13.5 x 21 cm de 504 rîpelî yo û di qisman ra yeno meydan. Qismê Tirkî - Zazakî de 13.664 madeyî, qismê Türkçe – Zazaca de 12.419 madeyî estê.

Zafê kelîmeyanê Zazakî ke ferheng ca gênê gelek eserê ke bi Zazakî nusîyayê ra arêdiyayê û formê ziwanê nuştişî de qeyd biyê. Ferheng bi eno xisûsîyetê xwu semedê înanê ke wazenê Zazakî binusnê eynî wext de rêberê raştnuştişê kelîmeyan o.

Roşan Lezgînî rîpelê hîrêyin yê ferhengî de ena xebata xwu tornanê xwu rê dîyarî kerda û wina nuşto:

"Ez ena xebate her hîrê tornanê xwu rê; Jîyan Amed, Ahmed Efran û Arasî rê kena dîyarî. Ma eno ziwanê ma yo rindek senî ke verînanê xwu ra dewr girewt, ser o zêdna û neqlê înan kerd, ez hêvîdar a ke ê zî neqlê tutan û tornanê xwu bikerê."

Rîpelê pancine yê ferhengê de yew tablo de herfê alfabeya Kurdî ameyê nîşandayiş. Dima zî, bi sernameyê "Derheqê Ferhengî de" eno nuşte esto:

"Bi yew mehnaya pêroyî, esero ke tede kelîmeyê yew ziwanî bi hawayê alfabetîk yenê rêzkerdiş û mehnayê înan îzeh benê yan zî yewna ziwan de muadilê înan yenê dayiş ra ferheng yeno vatiş. Eno esero ke destê şima de yo de kelîmeyê ke Kurdîya Zazakî de yenê şixulnayiş yan zî şixulnayişê înan muhtemel o, ameyê rêzkerdiş û muadilê înan yê Tirkî ameyê dayiş, dima kelîmeyê Tirkî ameyê rêzkerdiş û muadilê înan yê Zazakî ameyê dayiş.

Enê ra ver, helbet ferhengê ke bi eno hawa ameyê amadekerdiş estê la enê umûmen hetê bikarardiş û îstîfadekerdişî ra caardişê îhtîyacê wendoxan û nuştoxan ra dûrî yê. Tayê bi yew envantero teng û amatorane amade biyê. Tayê bi yew niyeto baş la zanayişê îlmê ziwanî û îlmê amadekerdişê ferhengî ra dûrî sirf seba ke Zazakî de hûmara kelîmeyan zêde nîşan bidiyo kelîmeyê ke kêrê çiyêk nînê ameyê viraştiş û amade biyê. Tayê zî, amadekarê ci bêke qaso ke îcab keno waqifê sîstemê ziwanî yê Zazakî bê, bêke leksîkolojîyê Zazakî baş analîz bibo, bêke kelîmeyî bêrê tesnîfkerdiş, bi yew terzo jakobenîst yê muhendîsî, qelebalixê kelîmeyanê çargoşeyan ke qaşo bi sloganê “standardîze” kerdişî ameyê viraştiş yan zî şeklanê ciyayan de ameyê girewtiş ra îbaret ê.

Eno ferhengo ke semedê yew îhtîyaco raşt û pratîk yê wendoxan û nuştoxanê Zazakî amade biyo di qisman ra îbaret o. Qismo verîn de 13.662 kelîmeyê ke Zazakî de yenê şixulnayiş yan zî şixulnayişê înan muhtemel, bi hawayê alfabetîk rêz biyê û muadilê înan ê Tirkî, qismo diyin de zî muadilê Zazakî yê 12.419 kelîmeyanê Tirkî ameyê dayiş. Ferheng de pêro piya 69.439 kelîmeyî ca gênê. Zafê envanterê kelîmeyanê Zazakî gelek eserê ke bi Zazakî nusîyayê ra ameyê arêdayiş û formê ziwanê nuştekî de ameyê nuştiş. Eno ferhengo ke destê şima de yo, bi eno xisûsîyetê xwu semedê înanê ke wazenê Zazakî binusnê eynî wext de rêberê raştnuştişê kelîmeyan o.

Beno ke eno envanter mitewazî biaso, yanî helbet mimkun o ke hûmara kelîmeyanê ke Zazakî de yenê şixulnayiş yan zî şixulnayişê înan muhtemel hîna zêde bo, la her ziwan de zêdiyayiş yan zî bedeleyîyayişê envanterê kelîmeyan peralelê bikarardişê ê ziwanî gore vurîyeno. Coka her ziwan de xebata ke ferhengî ser o bena zî yew rewşa dînamîke erz kena. Heto bîn ra, seba ke eno ferheng yew bikarardişê pratîkî rê minasib amade biyo, tenya ca diyayo kokê kelîmeyan, kelîmeyê neweyî nêameyê viraştiş û ca nêdiyayo fiîlanê terkîbî û tehbîrkî zî.

Kurdîya Zazakî de kelîmeyê nameyî seba ke halo sade de zî xisûsîyetê nêrkî (n), makî (m) û zafhûmarkî (zh) nîşan danê, vernîya enê tewir kelîmeyan de miyanê parantezî de herfê “(n), (m), (zh)” ameyê ronayiş û eno xisûsîyetê înan ameyo nîşandayiş. La kelîmeyê sifetî seba ke bikarardişî gore xisûsîyetê nêrkî (n), makî (m) û zafhûmarkî (zh) gênê, coka bi halê xwu yo sade ameyê nuştiş. Kelîmeyê ke grûba edatan ra yê, seba ke hetê cinsîyetî ra yew xisûsîyetê înan çinê yo, bi halê xwu yo sade ca gênê. Labelê kelîmeyê fiîlî bi peybendê “-iş”î ke hem mesderê fiîlan hem zî seba fiîl ra viraştişê nameyî yeno şixulnayiş, mesela, sey “akerdiş (n): açma[k]” ameyê dayiş. Yanî kelîmeya “akerdiş”î, bikarardişî gore, Tirkî de hem yena mehnaya “açma”yî hem yena mehnaya “açmak”î. Seba ke enê tewir kelîmeyê Zazakî eşkenê Tirkî de di mehnayan biyarê ca coka qismê Zazakî-Tirkî de peybendê “-k” yê kelîmeyanê Tirkî bi hawayê [k] gêrîyayo miyanê parantezê goşedarî.

Semedê qismê Tirkî-Zazakî yewna xisûso ke gereka bêro zanayiş zî eno yo. Mesela, muadilê kelîmeya “kaymakam”ê Tirkî Zazakî de sey “qeymeqam” ameyo dayiş la muadilê kelîmeya “kaymakamlık”ê Tirkî Zazakî de sey “qeymeqamî (m), qeymeqamtî (m), qeymeqamîye (m)” ameyo dayiş. Çimkî Zazakî de enê tewir kelîmeyî bi peybendê “-î” mehnaya nameyê miceredî, bi peybendê “-tî” mehnaya nameyê meslek, kar, wezîfe û heta ke reftarî, bi peybendê “-îye” zî mehnaya nameyê ca û mekanî gênê."

Semedê siparişî tiya bitiknê.