Mewlidê Kirmanckî

Mewlid, çekuyêka erebkî ya. Manaya xo welidîyayîş o, dinya ameyîş o.

Dîn û edebîyat de mewlid yeno manaya eseranê menzuman ke nê eserî dinya ameyîş û heyatê Hezretî Muhemedî ser o ameyê nuştene. Bîyayîşê Hezretî Pêxamberî hîkaye kenê. Beyte bi beyte yenê nuştene, her beyte, xo mîyan de wayîrê qafîye ya.

Mîyanê muslumanan de seba bimbarek kerdişê roja bîyayîşê Hezretî Pêxamberî, tewr verê, demê Fatimîyan de dest bi merasîman beno. Tewr verê, wextê înan de merasîmê mewlidî yenê tertîb kerdene û na roje yena bimbarek kerdene. Nê merasimî benê tore û mîyanê muslumanan de vila benê. Her welat de mewlidî yenê nuştene. Her şar bi ziwanê xo ya nuşeno. Mavajê, kirdaskî de mewlidê Mela Ehmedê Bateyî namdar o, tirkî de yê Silêman Çelebî…

Kirmanckî de Mewlidî

Kirmanckî (zazakî, kirdkî) de mewlid manaya corine ra teber wayîrê manayêka bîne ya xususî yo. Mewlid bingeyê edebîyatê kirmanckî yê nuştekî yo. Sey hîma esasî yo. Edebîyatê kirmanckî bi mewlidan a dest pêkerdo û mewlidan ser o awan bîyo. Kirmanckî de eserê tewr verênî, eserê tewr pîlî mewlîd ê.

Sey xeylê ziwanan kirmanckî zî seserra newêsine de dest bi dayîşê eseranê nuştekîyan kerdo. Qedîyayîşê seserra newêsîne de û destpêkê seserra vîstine de di eserê hêcayî pê ardê. Seke sebebê xo yeno zanayene, nê di eseran dima kirmanckî xeylê wext bê eser menda. 1970 ra dima hem eserê klasîkî xeylê hem zî eserê modernî têdima dayê. Ewro kirmanckî xeylê waran de wayîrê eseranê muhîman a.

Ewro, kirmanckî de mewlidê ke ameyê weşanayene û yenê zanayene panc tene yê. Ez wazena ke ma nê nuşteyî de mewlidanê kirmanckî ser o bivindê, nê eseranê hêcayan û nuştoxanê nê eseran kilma-kilm nasbikerê.

Serwerê Edebîyatê Kirmanckî: Ehmedê Xasî

Mewlid û esero kirmanckî yo tewr verên mewlidê Ehmedê Xasî yo. No eser destpêkê edebîyatê kirmanckî yo û 1899 de Dîyarbekir de neşr bîyo.

Ehmedê Xasî, anagoreyê tayê çimeyan 1863 de, anagoreyê tayêna zî 1867-8 de Hezan (Licê) de ameyo dinya. Yeno vatene ke kalikê xo Çewlîg ra bar kerdo, şîyo Hezan de ca bîyo. Ey leyê pîyê xo de dest bi wendiş kerdo, tehsîlê xo Dîyarbekir de temam kerdo û demêk Licê de muftîyîye kerda.

Ehmedê Xasî alimêko welatperwer bîyo. Coka dewleta Osmanîyan 1909 de o nefî kerdo bi grawa Rodosî. Dima serbest mendo û tepîya agêrayo bi Dîyarbekir.

Mewlido ke Ehmedê Xasî nuşto, nameyê xo “Mewlidê Nebî” yo. 18 qisman û 378 beytan ra yeno meydan. Hergu rêza xo yewendes heceyan ra pê yena.

Ehmedê Xasî kirmanckî ra teber bi kirdaskî û fariskî û tirkî zî şîîrî nuştê. Şaîr Cîgerxwîn vano ke ey bi kirmanckî “Cengnameyê Kurdan û Armenîyan” zî nuşto. Labelê no eser hetanî ewro nêameyo vînayene. Yeno vatene ke tayê nuşteyê xo yê ke ey dayê bi merdiman û nas û dostanê xo, înan ê nuşteyî tersê dewlete ver veşnayê.

Edîbo pîl Ehmedê Xasî 18.02.1951 de bîyo rehmetî.

Mewlidê ey ra çend beytî:

Key yeno ca Rebbî heqê şukrê to? / Ger ezel ra ta ebed ma zikrê to

tim biker, qet xafilî nêbin mudam. / Her mehalo ger eda ker ma temam.

Labelê ma zanê rehma bêhisab, / to heta esta û ma bî dilkebab.

Wazenê ma lutfê to hergo hewe, / tim bi zarîy û fixan roc û şewe.

Usman Efendîyo Babij

Kirmanckî de mewlid û esero nuştekî yo dîyin yê Usman Efendîyê Babijî yo. Nameyê mewlidê ey “Bîyîşê Pêxemberî” yo. Ey mewlidê xo 1903 de nuşto. 8 qisman û 196 beytan ra yeno meydan. Hergu rêza xo yewendes heceyan ra pê yeno. No mewlid xeylê wext neşr nêbîyo, dima 1933 de Şam de neşr bîyo.

Usman Efendîyo Babij 1852 de Sêwregi de ameyo dinya. Pîyê xo Hecî Eyub Efendî muftîyê Sêwregi bîyo. Ey 1882 de tehsîlê xo temam kerdo û 1884 de dest bi memurîye kerda, bîyo azayê Mehkemeya Bîdayetî yê Sêwregi. 1905 de dest bi muftîyîya Sêwregi kerdo, hetanî wefatê xo (1929) vîst û çar serrî muftîyîya Sêwregi dewam kerda.

Mewlidê ey ra çend beytî:

Goşê xo ser nên cema’et, Rebbê ma / Kerd xezîne xo mîyanî eşkera

Kaf û nûn ard pê het, emrê kerd / Bibî îcad ‘erd û azmîn, germ û serd.

Nûrdê xo ra kerdbî nûrê Ehmedî / Ay nûr ra xelq kerd ta Muhemedî.

Bado, cey Adem xeliqna herî ra / Ame o nûr çaredê bedrê rî wa.

Sertacê Edebîyatê Kirmanckî: Mela Mehemed Elî Hunij

Kirmanckî de mewlid û esero nuştekî yo hîrêyin mewlidê Mela Hunijî yo. Ey mewlidê xo 1971 de nuşto û nameyê xo “Mewlidê Pêxemberî” yo.

Mela Hunij 1930 de Xarpêt-Pali de nehîyeya Hunî de ameyo dinya. Ey Dîyarbekir de dest bi wendiş kerdo; Silîvan, Sêrt, Berwarî û Cizîra Botanî de wendo û tehsîlê medreseyî temam kerdo.

Tehsîlî dima Mela Hunij yeno dewa xo (o wext Hun dewe bîya), dest bi îmamîye keno. O dewa xo de vîst û hîrê serrî derse dano û fexrî îmamîye keno.

Mewlid ra teber xeylê eserê Mela Hunijî estê. Eserê xo pêro menzum ê û bi kirmanckî nuşîyayê. Mewlid ra teber eserê ey:

-Heketey Yûsuf û Zelîxa

-Hîkmet û Edebîyat

-Xezay Uhudî

-Qesîdeyî…

Mela Hunij aşiqê ziwanê xo yo. O giranîye dano ziwanê xo ser û tima-tim nê eşqî îfade keno. Kirmanckîya ey pak û zelal a. Tede çekuyê xerîbî zaf-zaf kêm ê, îstîsna yê. O wazeno ke ganî kirmancî her dem qedrê ziwanê xo yê delalî bizanê. O vano:

“Wazin cewherû ca kî

Wazin çiman xu akî

Biwan inî zazakî

Neqişnayo pey nakî”

Mewlidê Mela Hunijî 5 qisman û 266 beytan ra yeno meydan. Hergu rêza xo şîyês heceyan ra pê yena. Hetê heceyan ra mewlidê Mela Hunijî ê bînan ra cîya yo. Ê bînî bi yewendes heceyan a ameyê nuştene û qalibê xo eynî yo. Xususîyetêko bîn; Mela Hunij mewlidê xo de zî ca dayo eşqê ziwanê xo, muhîmbîyayîşê kirmanckî ardo ziwan.

Mewlidê Mela Hunijî ra çend beytî:

Yin Homay ra waştin sebr, şewa paşemî wi şi qebr

Xelîfe bi Ebûbekir, dinya ra şi pêxembêr ma

Medîna sukey pêxembêr, îslamî heyna bîy sey vêr

Xelîfetî resay ‘Umer, dinya ra şi pêxembêr ma

Medîna sûkey Qur’anî, hezek’ pêxember bi ganî

Xelîfetî kewt ‘Usmanî, dinya ra şi pêxembêr ma

Medîna yew suka guler, tede defin bi pêxember

Xelîfe bi Elî Heyder, dinya ra şi pêxembêr ma

‘Elî Heyder Hezretî ‘Elî, ya Reb, qey vil ‘ef bik’ telî!

Zazakî vûn Mehmed ‘Elî, dinya ra şi pêxembêr ma

Mela Kamilê Puexî

Mela Kamilê Puexî 1938 de Puex de ameyo dinya. Puex Çewlîg de nameyê yew mintqa û eşîre yo. Ey Puex de dewa Duedûn de dest bi wendiş kerdo. Wendişê xo Az, Sipênî û Xezik de dewamnayo. Dima, Dîyarbekir û Mêrdîn de tehsîlê medreseyî qedênayo.

Tehsîlê medreseyî dima Mela Kamil dewa Mîyûnin de dest bi fexrî îmamîye kerdo. Dima şono dewa Duedûn û uca de newês serrî maneno. Qanuno Bingeyî yê 1982yî yê Komara Tirkîya ke yeno ray dayene, seke çewlîgijan zêde-zêde nê Qanunê Bingeyî rê “ney” vato, umûmê Çewlîgî de şeştî û çar melayî ameyê nefî kerdene. Mela Kamilê Puexî zî nefî bîyo bi Dara Hênî, uca de, dewa Rotcûn de nêzdîyê çar serran mendo. Mela Kamil uca ra teqawit bîyo, demêk esnafîye kerda.

Nameyê Mewlidê Mela Kamilî “Mewlidê Nebî” yo. Ey mewlidê xo 1999 de nuşto. O vano, mi rojêka zimistanî dest pêkerd, mîyanê des-pancês rojan de mewlid temam kerd. Mewlidê ey 104 beytan ra yeno meydan. Hergu rêza xo yewendes heceyan ra pê yena.

Yê Mela Kamilî mewlid ra teber bi kirmanckî xeylê şîîrê xo zî estê.

Mewlidê ey ra çend beytî:

Merheba, ti rehberê her kesûn î / Merheba, ti pîyorê derdûn dermûn î.

Merheba, ti eşrafê wir d’ dinyûn î / Merheba, ti peyinî pêxemberûn î.

Merheba, ti sulala d’ qureyşî yî / Merheba, ti paştê ummet hêvî yî.

Merheba, waştê ummet ancax ti yî / Merheba, wazî’ şerî’et hûncî ti yî.

Mela Mehmedê Muradan

Mela Mehemedê Muradan, Dara Hênî dewa Muradan ra yo û 1952 de ameyo dinya. Pîyê xo melayê dewe bîyo û ey leyê pîyê xo de dest bi wendiş kerdo. Dewa Muedûn de wendo, dima şîyo Mûş û uaca de tehslê xo temam kerdo.

Melayê Muradan 1976 de dest bi îmamîye kerdo û şîyo bi Çêrme. Serre û nîm uca de wezîfe kerdo, dima şîyo bi Arzeg, dewa Bongilane, uca de hîrê serrî mendo. Kenan Evren ke dest dano bi îdareyê dewlete ser, Melayê Muradan nefî bîyo bi Gêxî. Naye ser o îstîfaya xo daya û şîyo Mêrdin-Qiziltepe, medreseyê Şêx Selahedînî de hîrê serrî derse daya. Dima îstîfaya xo peyser girewta û tayînê xo vejîyayo bi Çorum. Melayê Muradan uca de serrêk ra zêdêr maneno, dima tayînê xo vejîyayo bi Parsîyan, dewa Paliyî. Dewe de medreseyê neweyî virazeno, tede panc serran ra zêdêr derse dano. Dima qerarê nefîyîye wedarîyeno, Melayê Muradan tepîya agêreno bi Dara Hênî.

Melayê Muradan wexto ke Qiziltepe de yo, dest bi şîîran û mewlidê xo keno. Hem şîîranê xo hem zî mewlidê xo pira-pira dekeno bandan (kaset), peynîya peyêne, 1999-2000 de mewlidê xo bi nuştekî temam keno. Nameyê mewlidê ey “Mewlidê Zazakî” yo.

Mewlidê Melayê Muradan 7 qisman û 204 beytan ra yeno meydan. Hergu rêza xo yewendes heceyan ra pê yena.

Yê Melayê Muradan mewlid ra teber bi kirmanckî xeylê şîîrê xo zî estê.

Mewlidê ey ra çend beytî:

Allah, nûmê xaliqê ma wo ‘elîm / Hem ‘ezîm û hem kerîm û hem rehîm

Ma pê Yi dest kerdi mewlidî nebî / Ay hebîbî, ay tebîbî, ay umumî

Hemd û şukr û medh û fexrî tim dewam / Rebbî ma rî zu’l-celal bî t-temam

Yi ma kerdî ummetê Ehmed’ hebîb /Ay nebîyî, ay resulî, ay tebîb.

__________

Çimeyî:

- Hunij, Mela Mehemd Elî, Mewlid, Weşanxaneyê Vateyî

- Lezgîn, Roşan, Panela Mela Ehmedê Xasî, Kovara Vateyî, Nr. 12 (32), Zimistan 2009

- Muradan, Mela Mehemdê, Mewlidê Zazakî, Kovara Vateyî, Nr. 1 (21), Payîz 2003