Murad Canşad / Nuştox

Mîye (mêşna) heywanêka kedî ya. Bi şit û peşmî (pirç) û goşt û çermeyê xo ya çend hezar serrî yo ke xizmetê dolê merdimî vînena. Çend hezar serrî yo ke sera-ser heme dinya de dolê merdimî emeg û nîmetanê mîye ra îstîfade keno. Ewro Zelandaya Newîye ra bigê hetanî Îslanda û Kanada, Kore û Japonya ra bigê hetanî Şîlî û Arjantîn heme ca de mîye esta, heme ca de mîye ciwîyena. Heme dinya bîya welatê mîye.

Derê, welatê mîye yo tewr verêno esîl çi ca yo, kamcîn cografya ya? Hîna ke mîye kovî (koyî) bîye û nêamebî kedî kerdene, kotî de ciwîyayêne?

Anegoreyê cigêrayîşan, sey xeylê heywananê kedîyan, welatê mîye yo tewr verên Mezopotamya û dormeyê aye yo. Mezopotamya welatêko hîra yo; erdê kurdanê kirmancan (zazayan) ra dest pêkeno, hetanî kendawa Îranî şino (şono). Dormeyê aye zî xeylê hîra yo; Efxanîstan û Pakîstan ra dest pêkeno, hetanî deryayê Sipî şino.

Jared Diamond kitabê xo “Tüfek Mikrop Çalik” de dergûdila xususîyetanê na cografya ser o vindeno. Vano, na cografyaya ke sereyo yewer gola Lutî yo û xorînîya xo 400 metreyî ya, sereyo bîn koyê Qafqasya yê û berzîya înan 5.600 metreyan ra zêde ya; bi deşt û koyan û çeman û cêvîyan û gemanê xo namdar a. Tede her çeşîd heywan ciwîyeno, her çeşîd vaş û dar yeno. Tîya, hetê hewywanan û nebatan ra zaf dewlemend o.

Anegoreyê Diamondî, Şorişê Neolotîkî na dewlemendîye afernaya. Dolê merdimî na cografya ser o heywan û nebatî kedî kerdê, dewî awan kerdê, dest bi cite û weyekerdişê heywanan kerdo, heyato verên o ke arêkerdoxî û seydbazîye ser o awan bîbî teriknayo, dest bi heyatê neweyî kerdo. No heyato newe, bingeyê xo dewe ya, ey ra vanê “komelo neolotîk”. Tarîxê merdimîye de şorişo verên o. No heyato newe hem bi xo hem zî bi eser û îcadanê xo giran-giran heme dinya ra vila bîyo. Diamond vano, ewro heywanê kedîkerdeyê ke seraserê dinya de ciwîyenê, zafaneyê înan, sey mîye, bize, manga, estor, kerge, kutik… welatê xo yê tewr verên na cografya ya. Hîna ke nêamebîy kedî kerdene na cografya de bi hawayêko kovî ciwîyayêne.

Gordon Childe zî kitabê xo “Tarihte Neler Oldu” de na cografya ser o vindeno û tarîxê sivîlîzasyonî tîya ra dano dest pêkerdene. Anegoreyê ey, bi xirabebîyayîşê hewayî Rojhelatê Nêzdî û Afrîkaya Vakurî de ziwayîye (wişka) dest pêkena. Ziwayîye ser, dolê merdimî dormeyê çemanê Mezopotamya de kom beno. Tîya de munasebetê xo heywanan a aver şono. Merdimî heywanan hîna nêzdî ra naskenê, înanê vaşweran, înanê goştweran ra miqat kenê û kedî kenê.

Bê şik, nê heywanan ra yewere zî mîye ya, ke bi şit û peşmî û goşt û çermeyê xo ya Şorişê Neolotîkî de cayê xo muhîm o.

Îbnî Xeldun zî eserê xo “Muqeddîme” de xususîyetanê na cografya ser o vindeno û mezîyetanê aye rêz keno. Vano, pêxamberî na cografya ra vejîyayê.

Tarîxê merdimîye de di şorişê pîlî estê. O verên, Şorişê Neolotîkî yo ke cor bi kilmîye ma behsê ey kerd. O dîyin, Şorişê Endustrî yo ke 200-250 serran ra ver, bi rayberîya Îngilîstanî Ewropa de dest pêkeno. Îngilîstanî, endustrî û ekonomîyê xo çulagîye ser o awan kerdo. Seba çulagîye rês û peşmî lazim o. Seba rês û peşmî zî mîye lazim a. Yanî, Şorişê Endustrî de cayê mîye xeylî muhîm o.

Şorişê Neolotîkî dima tayê komelan giranîye daya citêrîye ser, tayênan zî daya şiwanîye ser. Senî ke Îran û Kurdîstan de awe zaf a û erdê xo bereketin o, giranîye daya hêga, rez û bostanî ser. Heywanî zî weye kerdê feqet kulturê xo de giranîye citêrîye ser o ya. Komelanê dormeyî yê sey tirkan û ereban giranîye daya şiwanîye ser. Çike erdê xo bejûbeyar o, awa xo kêm a, tede cite zêde nêbena.

Nê ferqî ser, ma ke kulturê kurdan û tirkan a muqayese kenê, ma vînenê ke her di kulturan de cayê mîye eynî nîyo. Bîlxesa, kulturê kurdanê kirmancan (zazayan) û tirkan de…

Çike, mîyanê kulturê kurdan de zî ferq esto. Kirmanc û kirdasî motamot eynî nîyê. Mîyanê kirmancan de koçerîye çin a. Mîyanê kirdasan de hîna ca-ca esta. Mavajê, heme Dêrsim de tena di eşîrê koçerî estê, her di zî kirdas ê. Mavajê, deyîranê kirdasan de behsê xeyme zaf yeno kerdene, feqet deyîranê kirmancan de xeyme ney, ware esto; ware zî nêyeno manaya koçerîye. Mavajê, mîyanê heme kirmancan de seba “tarla”yî, yanî cayo ke tede cite yena kerdene, tena yew çekuye esta; hêga. Manaya çekuye zelal a, “tarla”yî ra teber sewbîna manaya xo çin a. Na çekuye xususen seba “tarla”yî yena vatene. Kirdaskî de “zevî” yeno vatene, “bêwan” yeno vatene, “kelg” yeno vatene… Nê çekuyî zî xususen seba “hêga”yî nîyê. “Zevî” ca-ca yeno manaya “hêga”yî, ca-ca yeno manaya “erd”î, ca-ca yeno manaya “erazî”yî… Eynî çî çekuya cuwenî de zî esto.

Senî ke tirkî qewmê Asyaya Mîyanêne yê û uca de zî giranîye şiwanîye ser o ya, kultur û edebîyatê tirkan de cayê mîye xeylê-xeylê muhîm o. Kultur û edebîyatê kirmancan de zî cayê hêgayî, cuwenî, nîreyî, sirsî, arêyî, ûêb. muhîm o. Sanikanê kirmancan de tewr zêde hêga esto, cuwen esto, cite esta, arê esto… Îdyomê xo zî wina yê. Tede behsê cite û termanê citêrîye zêde-zêde yeno kerdene.

Kultur û edebîyatê kirmancan de mîye bi gêjî û kêmaqilîya xo yena zanayene. Teşbîho ke derheqê mîye de yeno kerdene, gêjîye ser o yo. Yê tirkan zî ca-ca wina yo, feqet xeylê cayan de zî çîyê musbetî (pozîtîfî) îfade kena. Sanikanê tirkan de cayê mîye xususî yo. Mîye bena wesîleyê çîyanê weşan. Mavajê, xeylê sanikan û hîkayanê tirkan de sayeyê mîye ra heskerdeyî resenê pê. Mîye bena sebeb ke heskerdeyî resenê miradê xo.

Tarîx de tayê dewlet û mîrekîyê tirkan estê ke nameyê mîye nayo xo ra. Sey “Akkoyunlular”… Ancî tayê êl-eşîranê tirkan nameyê pesê xo girewto. Sey “Sarikeçililer”… Kirmancan de edeto winasî çin o. Eşîr û ezbatê kirmancan yan nameyê rayberanê (serek) xo gênê yan zî nameyê mintiqaya xo… Yanî, bi nameyê mal-dewarî xo name nêkenê.

Îdyomanê tirkan de cayê mîye xususî yo. Ca-ca mîye heywanêka çusta ciraamayîye yena nîşan dayene. “Koyunun bulunmadığı yerde keçiye Abdurrahman Çelebi derler…” Tîya de mîye yena goynayene û pesnê mîye yeno dayene. Îdyom û hîkayanê kirmancan de zî cayê gayî xususî yo. Kedkarîya (emegdarîya) gayî yena goynayene. Çike ga cite keno, cuwen kuweno (çarneno). Citêrîye piştîya gayî ra yena kerdene. Seba kesanê sistekanê bêhalan vanê “Ti vanî qey emegê gayî nêwerdo!” “Hero qer piştîya gayê sûrî ra zirreno” vanê û kedkarîya gayî anê vîrê xo.

Deyîranê tirkan de zî behsê mîye zaf yeno kerdene. Xeylê deyîran de mîye esta. “Koyun gelir yata yata / Çamurlara bata bata…”, “Koyun geldi kuzu geldi / Haci Osman’ın kızı geldi…”, “Sürüden ayrılan sürmeli koyun / Şafaklar atıyor gel yarim uyu”, “Ak koyun meler gider…”, “Gide gide yokuş bana yol olur / Mor koyun da kuzusuna kurt olur…”, “Koyun verdi kuzu verdi / Yemek verdi ekmek verdi, et verdi…” “Sen bir kara koyun ben de bir kuzu / Sen döndükçe ardın sıra melerim…”

Seba ferqê her di kulturan ma do vateyanê deyîra peyêne tecume bikerê kirmanckî ser: “Ti mîyêka qere ez zî verekêk / Ti ke gêrena ez to dima kalena…”

Eşkera yo ke seba kesê kirmancî nê vateyî zaf ecêb yenê. Feqet seba kesê tirkî ecêb-mecêb nîyê û na deyîre çendayê serrî yo ke Tirkîya de bi zerrîweşîye yena vatene.

Mîyanê komelî de, ca û manaya mîye ser o, ancî, mabênê kirmancan û tirkan de ferq esto. Mîyanê kirmancan de “verek” yan zî “vereke” çiya delale ya. Bi xasekî û nazenînîya xo yena zanayene. Coka dayik û bawkî domanan rê, qijan rê “verekê mi/vereka mi” vanê. “Kavir”î de delalî-melalîye çin a. “Kavir” çîyo musbet nîyo. Kesê gêjê bomê bêhişî rê “kavir” vanê. “Vosn” bi pêtî û hêzdarîya xo yeno zanayene. Feqet kes camêrdan rê “vosn” nêvano. “Mîye” tîmsalê gêjî û serenermîye ya, caran seba goynayîşî nêyena vatene. Kes ceniyanê rê “mîye” nêvano û cenîyan nêşibneno bi mîyan.

Mîyanê tirkan de zî ca û manaya “kuzu”yî, yanî yê “verek”î eynî yo. Feqet seba camêrdan “koç gibi”, “koçum”, “koçum benim” yeno vatene. Bi no tewir (tore) camêrdî yenê goynayene. Ma zanê (zanenê) ke camêrdê tirkan seba cenîyanê xo yan zî seba heskerdeyanê xo “kınalı kuzu”, “sürmeli koyun” vanê û pê şad benê.

Mi nê nuşteyê xo de tena behsê mîye kerd. Feqet zaf çîyê winasî estê ke mabênê kurdan (kirmancan) û tirkan de hetê tarîx, komel, kultur û edebîyatî ra zaf çîyanê enteresanan nawnenê bi ma.