Îsmaîl Beşîkçî / Nuştox

Wextanê ke Ewropa rastê îslamî ameya û nata fehmê Rojhelat-Rojawanî, nakokîyê Rojhelat-Rojawanî bîyê problemêko muhîm. Na babete de munaqeşeyê cidî virazîyayê. Ferqê mîyanê Rojhelat-Rojawanî de her wext rojeve de bîyê. Nê munaqeşeyî nika zî dewam kenê. Ewro Ewropa de nufûsê muslumanan tayê welatan de zêdîyeno. No zî beno faktorêko muhîm o ke nê munaqeşeyan aver tehn dano.

Ferqanê muhîman yê mîyanê Rojhelat-Rojawanî ra yew, dorê termê zanistî de şekl gêno. Rojawan de, mîyanê înanê ke manastiran de perwerde dîyo ra, înanê ke manastiran de perwerde dîyo ra, cuya xo ya hîna aver de, yê ke bi zanistîyanê pozîtîfan yê sey fîzîk, tib û astronomî reyde mijul bîyê, yê ke problemanê cematkîyan, problemanê sosyalan reyde mijul bîyê, estbîyê. Feqet Rojhelat de, binê nameyê “îlm”î de, fikrê derheqê şîroveyanê îslamî yê sey Quran, fiqih, hedîs, kelam û tefsîrî aver şîyê. Rojawan de, manastiran ra, dezgeyanê ê dewrî yê perwerdeyî yê winasîyan ra, kesê sey Batlamyus (Îsayî ra pey seserra diyine) Galenor (129-200), Roger Bacon (1214-1294), Leonardo da Vinci (1452-1518) Kopernik (1473-1543), Kepler (1571-1630), Giordano Bruno (1548-1600), Galieo (1564-1642), Toriçelli (1608-1647), Newton (1642-1721) û Darvinî (1809-1882) yê ke zanistîyanê pozîtîfan reyde eleqedar bîyê, vejîyayê. Bacon, mîyanê terîqetî de rahîbêko basît o bêrutbe yo. Kopernik, ruhbanêk ke seba gureyanê berzan yê dêreyî weye bîyo. La Rojhelat de, dezgeyanê perwerdeyî de, mavajî ke, medreseyan de, seba zanistîyanê pozîtîfan eleqe qet aver nêşîyo. Misêwa derheqê Quran, fiqih, hedîs, kelam û tefsîrî de fikrî amey xuliqnayîş. Seke berê medreseyanê îslamî zanistîyanê pozîtîfan rê girewte bo. Rojhelat de gama ke seba merdimêk vanê “alimêko baş o”, yanî vanê, no merdim wareyanê sey Quran, fiqih, hedîs, kelam û tefsîrî de pispor o, merdimêkê dînî yo baş o. Rojhelat de keyeyî, mavajî kurdî, seba ke mîyanê cematî de nîşan bidê ke çiqas weçînite yê, çiqas birêz ê, bale ancenê ser ke mîyanê ferdanê keyeyê înan de çiqas mela û şêxî estê. Mîyanê cemato tradîsyonel yê kurdan de mela û ‘merdimê îlmî’ bîyayîş, malim bîyayîş, muhendîs, doktor, abûkat bîyayîş ra hîna bi qîymet o.

Rojhelat de gama ke medreseyan fikro ke dînî referans gêno hêzdar kerdêne û vila kerdêne, ê wextan Rojawan de, manastirî, atmosferê manastiran şênayo rayîr bido zanistîyanê pozîtîfan. No atmosfero fikrî ke referansê xo bawerîye ra gêno, bîyo manîyê averşîyayîşê muxalefetêkê sîyasî zî. Muhtewayêka sîyasî û cematkî yê muxalefetî esta. [Muxalefet], eynî wext de prosesêko sivîl û sekuler o. No zî ancax o atmosfero ke zanayîş û zanist şênî tede aver şêrî de şekl bigîro. Rewşa Hellacê Mensûrî (858-922) ke goreyê bawerîya xo hereket kerdêne, xovero dayne û rewşa Galileoyo ke îstîqametê fehmêkê zanistî de hereket kerdêne, xovero dayne, yewbînî ra zaf cîya yê. Nê cîhetî ra muhtewaya termê “îlm”î û termê “zanist”î yewbînî ra cîya yê. Îlmî şekl dayo cuya fikrî ya Rojhelatî, zanistî şekl dayo cuya fikrî ya Rojawanî.

Sedemê nê heme çîyan no yo ke, îslam tadayêka pête vera fikrê azadî de tetbîq keno. Ferman dîyeno ke tu fikr nêşêno xîlafê Quranî de bo. No ferman keno ke fikr bicemedîyo, beno manî ke munaqeşeyo azad aver şiro. Fikro azad, bêguman, manastiran de zî binê tada de bi. Labelê ancîna, mîyanê yê ke manastiran de perwerde dîyo de derheqê fehmkerdişê babetanê se tebîet, dinya, însan û cematî de meraq aver şiro. Îslamî, mavajî, gama ke munaqeşeyê heywanê ke tebîet de yê û masey yenê werî yan ney, nê çî gune yê yan ney, goreyê Quranî, goreyê hedîsan ê yan ney kerdêne, ê wextan mîyanê kesanê ke manastiran de perwerde dîyêne de babetê şertê cuya heywananê ke tebîet de yê û yê maseyan, derheqê zêdîyayîşê heywanan de meraq û îstîqametê nê meraqî de cigêrayîşî şênayê aver şirê.

Rojawan de terîqetê Fransiskenî 1209 de terîqetê Dominikenî 1215 de ronîyaya. Terîqetê Fransiskenî fikrê azadî rê hîna akerde yo. Averşîyayîşê zanistî de zî rolêko muhîm kaykerdo. Na rey Rojhelat de hemeyê mezheban, hemeyê terîqetan fikro azad girewto binê tehakumî. O ke Rojhelat de aver şîyo, fehmê îlmî yo. (Cemal Yıldırım, Bilim Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1983, r. 82 û dewam ci.)

Rojhelat de zî kesê ke bi zanistîyanê pozîtîfan reyde eleqedar bîyê, eke zaf tay bê zî, estê. Nimûne, Înb-ul Heysem (965-1093). Lê tesîrê Înb-ul Heysemî fikrê îslamî ser o hema vajêne ke çin o. Înb-ul Heysemê fîzîkkarî tim tesîr ro zanyaranê Rojawanî kerdo. Îbn Ruşdî (1129-1198) vato, dîn kesane yo, problemêko dinyaya zereyî ra eleqedar o. Tekîd kerdo ke bi hawayê teolojîkî îzehkerdişê dinya, na senînîya dinya xeripnaya, naye zî fehmkerdişê dinya zehmet kerdo. Tesîrêkê Îbn Ruşdî zî fikrê îslamî ser o çin o. Îbn Ruşdî zî tesîr ro zanyaranê Rojhelatî kerdo. Metamatîkzan, astronom û şaîr Omer Xeyyam (1048-1131) mutefekirêko winasî yo ke her wext ameyo qedexekerdiş. Mutefekiro ke tewr zêde tesîr ro fikrê îslamî kerdo, Xezalî (1058-1111) yo. Babetanê Quran, fiqih, kelam, hedîs û tefsîrî ra teber qedexekerdişê averşîyayîşan û fehmkerdişanê bînan de helwêsta Xezalî bitesîr bîya. (Peter Adamson-Richard C. Taylor, İslam Felsefesine Giriş,  Tercüme Cüneyt Kaya, Küre Yayınları, Mart 2007)

Farabî (875-950), Bîrûnî (973-1048) û Îbn Sîna (980-1036) hîna vêşî tesîr ro derûdorê zanistî yê Rojawanî kerdo. (Selahattin Hilav, Felsefe El Kitabı, Yapı Kredi Yayınları, Nisan 2009)

Îbn Xaldun (1332-1406) zî mutefekirêkê Rojhelatî yo. La tesîrêko cidî yê Îbn Xaldunî zî fikrê îslamî ser o çin o. Îbn Xaldun hîna zaf tesîr ro mutefekiranê Rojawanî kerdo. (Ümit Hasan, İbn Haldun’un Metodu ve Siyast Teorisi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara 1977)

Michael Servetius (1511-1553) rahîbêko spanyol o. Vanê tarîxê tibî de ey herikîyayîşo qij yê gonî dîyo. Hem xebata xo ya wucûdê însanî ser o hem zî şîrovekerdişê Încîlî ver, bi emirê Jean Calvinî (1509-1564) gane-gane ameyo veşnayîş. Na bîyene ser o yewna roşnvîr Sebastian Castellioyî (1515-1563) Calvinî bi qatîlîye sucdar kerdo, paştgirîya Servetiusî kerda. Tekîd kerdo ke Servetius beyankerdişê fikranê xo de azad o. Sebastian Castellio na helwêsta xo ver maruzê mexdûrîyetanê zaf giranan bîyo. La Sebastian Castellio fek mudafeakerdişê Servetiusî ra veranêdayo, bi qatîlîye sucdarkerdişê Calvinî ra zî xo apey nêdayo. Stefan Zweig (1881-1942) kitabê xo Calvin’e Karşı Castellio, Ya da Köleliğe Karşı Özgür Düşünce (Çeviri: Seyla Kaya, Çiviyazıları, 1998) de nê têkilîyan dergûdila qisey keno. Na bîyene, peynîya seserra 19. de, Fransa de, Emile Zola (1840-1902) ke sergord Alfred Dreyfusî (1859-1935) mudafea kerdêne, ano vîrê merdimî. Mumkin nîyo ke merdim cîhanê îslamê de rastê têkilîyêka winasî bibo.

Rojawan de zanist, Rojhelat de îlm aver şîyo. Fehmkerdişê tebîet, cemat û însanî de, yê zanistî û yê îlmî yewbînî ra zaf cîya yê. Rojawan de, ronesans û îcadê metbea, averşîyayîşê zanistî de, bêguman, rolêko pîl kaykerdo. O dewr de, cîhanê Rojhelatî de dogmatîzmêko tarî esto. Dogmatîzm, bêguman xiristîyanî de zî esto. La atmosfero ke Rojawan de bi, şênayo mucadeleyê vera nê dogmatîzmî bido destpêkerdiş. Feqet Rojhelat de dogmatîzm binê fehmê “îlm”î de dewam kerdo şîyo.

Îslam dînêko winasî yo ke bi zorê şimşêrê vila bîyo, bi zorê şimşêrî bi şaran dîyîyayo qebulkerdiş. Verê Îslamî Rojhelato Mîyanên de sabiî, herranî estibîy. Nimûne, mintiqaya Herranî de babetanê se matematîk, fîzîk, tib û astronomî de averşîyayîşêko zaf gurr estbi. Mezopotamya de zîret aver şibi. Do key varitî bivaro, varita ke varane do tesîrê aye senî bo, cigêrayîşê rîyê asmênî, yê astronomîyî aver berdibî. Dewrê xelîfe Omerî (634-644) de nê şarî qey îslamî dawet bîyê, înanê ke îslamîyet qebul nêkerdo, dîyîyaybî fekê şimşêran. Kitab û kitabxaneyê nê şaran ameybî veşnayîş. Vatêne “Xora her çî Quran de nuşte yo. Naye ra hewce bi nê kitaban nîyo.” Fehmê “çîyo ke nê kitaban de nuşte yo eke xîlafê Quranî de yo, a game, ganî bîyerê veşnayîş, bîyerê çinkerdiş” serdest bi. Mijulîya zanistîyanê pozîtîfan reyde, dewrê averşîyayîşê îslamî de, rîyê tada ra, her ke şi, kêmîya. Zemanî reyra, wendeyê şaranê sabiî, herranî û asûrî-suryanî zî babetanê se fîzîk, tib û astronomî ra visyay û babetanê se fiqih, hedîs, kelam û tefsîrî reyde êdî eleqedar bîy. Serebutê cuya Sabit bîn Qurra Herranî (821-901), lajê Sabit bîn Qurra Herranî Sînan (merg: 943), lajê Sînanî Sabit (907-943) û lajê Sînanî yo bîn Îbrahîmî (908-946) roşn fînenê na bîyene ser. (Kazım Sarıkavak, Düşünce Tarihinde Urfa ve Harran,  Türkiye Diyanet Vakfı Yay.  s.30-43,  Ramazan Seşen, Harran  Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay. s.52-82) Unsal Ozturk na babete de xebatêka erjaya keno.

Astronomî, Rojhelat de zî wareyêko muhîm yê mijulîye bi. La no gureyêko sey falbazîye bi. Mavajî, hukimdar seba ke bimuso şer de ser keweno yan ney, yew lajê ey, welîahdêk ci rê beno yan ney, qesre de remldarî zî îstîxdam kerdêne. La herranî û asurî-suryanîyan de cigêrayîşê astronomî seba zîretî lazimî bîy. Varitî, laser, firtone, vewre û va seba zîretî faktorê muhîmî bîy. Na rey Rojawan de astronomî seba fehmkerdişê tebîetî, seba na babete de bi ca ardişê meraqî, wareyê muracatî bi.

Îslamîyetî ra ver mintiqaya Herranî de babeta zanistîyanê pozîtîfan de averşîyayîşêko gird estbi. Sabiî û herranîyê ke suryankî, erebkî û yunankî zanayne, tercumekerdişê eseran seba erebkî, suryankî û yunankî de rolêko pîl kaykerd. Wextê seferanê Îskenderê Makedonî (Îsayî ra ver: 336-323) bi Rojhelatê Mîyanênî û Hindistanî de zanyaranê yunanîyan û zanayaranê herranîyan yewbînan şinasna. Naye ra pey mîyanê zanyaranê yunanîyan û zanayaranê herranîyan de têkilîyêka pête virazîya. No têverameyîş, seserrêk verê Agêrayîşê Deshezaran zî virazîyabi. Hem zemanê Agêrayîşê Deshezaran de hem zemanê dewrê Îskenderê Makedonî de, qismêkê zanyaranê herranî berdibîy Yunanîstan. Qismêkê zanyaranê yunanîyan amey Herran. Mîyanê her di qisman de têkilî xurt bîye. Kitabê ke her di hetan de nusîyaybî, seba suryankî, yunnankî û erebkî amey tercumekerdiş. Tercumeyan reyde averşîyayîş û vilabîyayîşê zanistîyanê se fîzîk, tib û astronomî, felsefe û matematîkî virazîya. Verê îslamîyetê Harran bibi merkezêko zaf muhîm ke tede zanistê pozîtîfî, matematîk û felsefe aver şîyêne. Goreyê qenaetê mi ra, îslamîyetî no averşîyayîş vindarna. Rojhelat de averşîyayîşê dogmatîzmî wina virazîya. Dogmatîzm, bêguman, Rojawan de zî estibi. Feqet Rojawan de atmosfero ke şêno vera dogmatîzmî de mucadele bikero zî aver şi. Roşndarbîyene na ya. Rojhelat de roşndarbîyene nêvirazîya. Prosesê nê têkilîyan de, Rojawan de, merdim şêno vajo ke wesfê însanî yê qiralanê dewrê roşndarbîyene, qiralanê mutleqîyetdaran bineyna aver bîy.

Tebîet, cemat û însanî bi fehmê “îlm”î fehmkerdiş, yeno a mana ke, çarçewaya qedexeyanê fikrî de yenê fehmkerdiş. Badê ke çarçewaya esasêne ya fehmkerdişê Quran, hedîs, kelam, tefsîr, fiqih û sn. xêz bîye, a game qedexeyê fikrî zî yenê rojeve. No fehmêko winasî yo ke cîhetê gune-sewabî ra ewnêno fenomenan û prosesanê cematkî û sîyasî ra. Eke gune-sewab [fikrê merdimî] bellî bikerê, a game qedexeyî zî se dezgeyêk ronişenê. No çî, eynî wext de bi şeklêko hîleyên û bi nakokî fehmkerdişê tebîet û cematî xo reyde anê. Yê ke çarçewaya nê fehmî de ewnênê tebîet, cemat û însanî ra, mavajî ke, xortêk şino yew daruxane vano, wina şampuanêk bidêne mi ke wa tede alkol çin bo. Do vajo, alkol gune yo û şampanî apey îade bikero. Taşrayan de nê helwêstê winasî zaf eşkera yê, zaf estê. Feqet eynî xort, mavajî, gama ke engişte yan destê ey birîndar beno, zaf bi hawayêko asan tenturdîyotî gureneno. Sey naye, demeyê emelîyatî de narkoz yeno gurenayîş. Tu reaksîyonê xortî narkozî rê zî çin o. Eke qedexeyê fikrî sey dezge ronişê, eke fehmê gune-sewabî îstîqamet binawnê merdimî, nê fehmê wina hîleyîn û bi nakokî zî sey dezge ronişenê. Hewna, munaqeşeyê “wexto ke ti şî tuwalet gelo ti do verî linga raste bierzê yan a çepe” çarçewaya fehmê gune-sewabî de benê. Na rey Rojawan de, fehmkerdişê tebîet, cemat û însanî, rewna çarçewaya gune-sewabî ra xelisîyayo. Cuya fikrî de munaqeşeyo azad serdest o. Munaqeşeyo azad, rexneyo azad şertê bingeyênî yê virazîyayîşê atmosferê zanistî yê.

Hetê îslaman ra fehmkerdişê îslamî zî bi nakokîyan dekerde yo. Aşma îlonî ya serra 2005 de, Danîmarka de, rîyê karîkaturanê Muhemed pêxamberî ke rojnameyan de weşanîyay, krîzêko cîhanî qewimîya. Endonezya ra bigêrîne hetanî Fas cîhanê îslamî aşmêk ra zêde payanî ra bi. Rojawan protesto bîyêne. Vatêne ro îslamî heqaret, ro pêxameberê îslamî heqaret bêcewab nêmaneno. Eynî ê wextan, Bexdad de yew mîlîtano sunnî şîyêne camîya şiîyan, mîyanê şiîyanê ke îbadet kenê de xo teqnayne, mavajî ke 70 kes merdêne, 200 kes zî birîndar bîyêne. Eynî kerdene çend rojî badê pey hetê mîlîtanêkê şiî ra camîyê sunnîyan de tekrar bîyêne. Vera nê kerdenan de tu reaksîyonêkê îslamî çin o. Vera nê kerdenanê ke misêwa tekrar benê de îslam, Endonezya ra bigêrîne hetanî Fas, bêveng o. Kerdenê bi nê tewirî sey ro îslamî heqaret, ro pêxamberî heqaret fehm nêbenê. Serra 681 de, Kerbela de, hetê Yezîdê lajê Muawîye ra şehîdkerdişê torinanê pêxamberî zî kerdenêka winasîya ke ganî vera aye de reaksîyon nîşan bidîyo, fehm nêbena. Îslamo ke meselaya karîkaturan de qîyametî keno ra, na bêvengîya ey a vera nê kerdenan de balkêş a, ganî merdim ser o vindero.

Cayo ke tede azadîya fikrî çin bo, sey dezgeyêk ronênişo, uca zanist aver nêşino, felsefe zî aver nêşino. “Felsefeyê îslamî” mîyanê xo de termêko bi nakokî yo. Cayo ke azadîya fikrî sey dezge ronênişo, uca felsefe aver nêşino. Aver şino. La eke şima şênî rîsk bigîrê aver şino, eke şima nê ferasetî de bê, aver şino. Şerto bingehîn yê zanistî zî, yê felsefe zî, hewna, ganî azadîya fikrî estbo. Şerto bingeyîn yê demokrasî zî, hewna, ganî azadîya fikrî estbo, ganî rexneyo azad bi şeklêko bêqusûr bişuxulyo. Nê çî eynî wext de peymê bingeyîn ê, ke Rojhelat û Rojawanî tarîf kenê. (*)

___________________

Tirkî ra tercume: Roşan Lezgîn

(*) Na meqala bi nameyê Doğu’da İlim-Batı’da Bilim kovara Yaba, hûmara weşanîyaya.

Ferhengok:

Agêrayîşê Deshezaran: Onbinlerin Dönüşü (Anabasis)

ancîna: yine (reyna; hewna)

averşîyayîş: gelişme/ilerleme

babete: 1)konu 2)mevzu

birêz: sayın

cemat: toplum

cematkî: toplumsal

cigêrayîş: araştırma/inceleme

cîhet: 1)taraf 2)yön 3)açı

cuya fikrî: düşün hayatı

çarçewa: çerçeve

daruxane: eczane

dêre: kilise

dergûdila: 1)uzun boyluca 2)etraflıca 3)detaylı bir şekilde

derûdor: çevre

destpêk: başlangıç

destpêkerdene: başlamak

dezge: 1)kurum 2)kuruluş 3)müessese

engişte: parmak (bêçîke)

falbazîye: falcılık

fehm: 1)anlayış 2)kavrayış

fehmkerdene: 1)anlamak 2)kavramak

fikro azad: özgür düşünce

gure: 1)iş 2)vazife 3)görev

gurr: yoğun

helwêste: tavır

herikîyayîşo qij yê gonî: küçük kan dolaşımı

Herran: Harran (Nameyê mintiqa û şaristanêkê qedîmî yo. No şaristan nika qezayê Ruha yo.)

herranî: Harran mintikası halkı

hîna: daha

Îsayî ra pey: Milattan Sonra

Îsayî ra ver: Milattan Önce

îstîqamet: 1)yön 2)istikamet

îstîxdam: istihdam

îzehkerdene: 1)izah etmek 2)açıklamak

kêmîya: eksildi

mavajî ke: 1)diyelim ki 2)söz gelimi 3)faz edelim 4)söz misali

manî: mani/engel

manîyê averşîyayîşî: gelişmesine/ilerlemesine engel

mijul: meşgul

mudafea: savunma

muhtewa: içerik

munaqeşe: tartışma

munaqeşeyo azad: özgür tartışma

remldar: 1)müneccim 2)falcı 3)astrolog

musayene: öğrenmek

mutefekir: düşünür

mutleqîyetdar: mutlakiyetçi

nakokî: çelişki

nêşênayene: yetememe (nêşkayene/bese nêkerdene)

perwerde: eğitim

pêt: 1)sıkı 2)sıkıca

pêxamber: peygamber

peym: ölçü

pîl: büyük (gird)

proses: süreç

qedexe: yasak

qedexekerdene: yasaklamak

qesre: 1)saray 2)kasır

reaksîyon: tepki

rewna: çoktan

reyde: ile

rêz: saygı

Rojawan: Batı (Makalede, Batı, yani Avrupa ülkeleri anlamında)

rojeve: gündem

Rojhelat: Doğu (Meqale de, manaya welatanê rojhelatî de)

Rojhelato Mîyanên: Ortadoğu

roşndarbîyene: aydınlanma

roşnvîr: aydın

sabiî: Sabiîler; Mandeizm dinine mensup olanlar

se: gibi

senînîye: nitelik

ser kewtene: 1)başarmak 2)kazanmak

serdest: egemen

serebutî: 1)başından geçen olaylar 2)hayat öyküsü 3)macera

sergord: yüzbaşı

sey: gibi

sunnî: Sünni (mezheb)

şênayene: yetebilme (eşkayene/bese kerdene)

şiî: şii

şimşêr: kılıç

şîrove: yorum

taşra: taşra

têkilî: ilişki

teolojî: tanrıbilim; ilahiyat; din bilimi

teolojîk: 1)tanrıbilimsel 2)dinbilimsel

term: 1)terim 2)kavram

têverameyîş: karşılaşma

tradîsyonel: geleneksel

va: rüzgar

varitî: yağmur

vera: karşı

vêşî: fazla

weçînite: 1)seçkin 2)elit 3)seçilmiş olan

welîahd: veliaht

wina: 1)öyle 2)böyle

winasî: 1)öylesi 2)böylesi

xurt: güçlü

zanist: bilim

zanistê pozîtîfî: pozitif bilimler

zanyar: 1)bilgin 2)bilim adamı

zîret: 1)ziraat 2)ekincilik 3)çiftçilik