Murad Canşad / Nuştox

Şerefname, eserê mîreyê Bidlîsî Şerefxanî yo. Şerefxanî (1543-1603/4) no esero tarîxî 1597 de temam kerdo. Eser di cîldan ra yeno meydan; cildo verên tarîxê kurdan ser o yo, cildo diyin tarîxê Osmanîyan û Îranî ser o yo.

Şerefname bi fariskî nusîyayo. Qey bi fariskî? Çunke o wext kirdaskî (kurmanckî) zî pira-pira ameyêne nuştene ke ziwanê Şerefxanî zî kirdaskî yo.

Yew, o wext fariskî ziwanê qesr û qonaxan, ziwanê tebeqeya elîte bî.

Di, fariskî ziwanê îlm û îdare û edebîyatî bî.

Hîrê, nuştoxê Şerefnameyî qesranê Safewîyan de amebî dinya, verê destê Şah Tahmapsî de pîl bîbî.

Pîyê Şerefxanî Emîr Şemsedîn mîreyê Bidlîsî yo. Osmanîyan îdareyê Bidlîsî destê ey ra girewto dayo bi destê kesêkê bînî. Naye ser o Emîr Şemsedîn xo erzeno bextê şahê safewîyan Şah Tahmapsî. Lajê ey Şerefxan Îran de bajarê Qumî de yeno dinya.

Şerefxan hîna ke duwêsserre yo, terefê Şîrwanî (Şîrwanê terefê Azerbaycanî) de îdareyê Salyan û Mehmudabadî gêno xo ser. Uca hîrê serrî maneno. Dima şino bi Hemedan, leyê xalê xo. Xalê ey walîyê Hemedanî yo, Şerefxan uca zî hîrê serrî maneno. Uca ra şino bi Qezwîn, leyê pîyê xo. Qezwîn de di serrî îdarekarîye keno. Mintiqaya Gîlanî de îsyan virazîyêno, Şah Tahmaps Şerefxanî şaweno uca. No îsyan yeno şikitene û Şerefxan uca hewt serrî maneno. Dima ancî şino bi Şîrwan. Gama ke Şîrwan de yo, Şah Tahmaps mireno. Îdareyê împaratorîye keweno bi destê Îsmaîl Mîrzayî. Îsmaîl Mîrza xebere şaweno ke Şerefxan şiro bi leyê ey. Çîyo ke yeno vatene, Şerefxan beno mîreyê mîranê kurdan. Kurdîstan, Loristan û Goran kewenê binê îdareyê Şerefxanî. La no çî nêno ca, Şerefxan seba îdareyê Nexçîwanî tayîn beno, serrêk û çar mengî îdareyê ucayî ser o maneno. Uca xebere gêno ke siltanê Osmanîyan Muradê 3. beratê ey veto û mîreyîya Bidlîsî dîyaya bi ey. Serra 1579 de Nexçîwan ra keweno rayîr, yeno îdareyê Bidlîsî gêno destê xo. Şerefxano ke qesranê Safewîyan de pîl bîyo, hetanî 36 serrîya xo verê destê şahanê Safewîyan de îdarekarîye keno, na rey zî beno tabîyê Osmanîyan.

Tarîxê kurdan de cayê Şerefnameyî xeylê muhîm o. Kesê ke tarîxê kurdan ser o vindetê yan vindenê, muheqeq nê eserî ra îstîfade kerdo û kenê. Hetanî çendan serrî verê cû çîyê ke tarîxê kurdan ser o amebîy nuştene, hema-hema çimeyê xo tena Şerefname bî.

Cîldo verên yê Şerefnameyî ke tarîxê kurdan ser o yo, çar qisiman ra yeno meydan. Nuştox mîtolojî ra dest pêkeno, tarîxê kurdan ser o vindeno; eslê kurdan, cematê kurdan, tarîx de kurdê namdarî… Dewletanê kurdan ê xoseran ser o vindeno, hukimdar bi hukimdar wextê înan û hedîseyanê ê wextî ser o malumatan dano. Dewletanê xoseran dima mîreyîyanê kurdan ser o vindeno, tarîxê înan zî mîre bi mîre nuseno. Peyêna peyêne, xuxsusen tarîxê mîreyîya Bidlîsî ser o vindeno, derheqê pîr-pîrbabanê xo û heyatê xo de malumatan dano.

Ya, Şerefname derheqê kurdan û tarîxê înan de eserêko muhîm o. Zaf kesan nê eserî ra îstîfade kerdo, no eser bîyo delîlê zaf çîyan. La çi heyf ke Şerefname nê babetan ser o eserêko objektîf nîyo, çîyo ke tede ameyo nuştene, xeylê cayan de xelet o. Nuştox bi hawayêko objektîv heme kurdan nêano verê çimî. Şerefxan, o kes nîyo ke derheqê kurdan de zanayîşê xo kêmî bo. Emrê xo mîyanê kurdan de vîyarnayo: Şîrwan, Hemedan, Nexçîwan, Bidlîs.

Kurdî, Rojhelatê Mîyanênî de mileto tewr rengîn o. Hetê ziwan, kultur û bawerîye ra cîya-cîya komelê kurdan de estê. “Kurd” nameyê muşterek yê nê komelan o. Veng û rengê kurdan ke hende cîya-cîya yê, ewro nêvejîyayê meydan yan zî Şerefxanî ra pey nêvîrazîyay. Tarîxî nê veng û rengî kurdan rê kerdê dîyarî. Şerefxanî qet behsê nê xususîyetî nêkerdo. Şerefxan vano, zafê kurdan sunî yê, mezhebê îmam Şafîî ra yê. La dorûverê Mûsil û Şamî de qisimêkê înan êzidî yê. (Şerefxan, Şerefname, Hasat Yayınları, Îstanbul, 1990, r. 21)

No malumat zaf-zaf kêmî yo. Mîyanê kurdan de hetê bawerîye ra tena sunî û êzidî çin ê. Elewî estê, yaresanî estê, şebekî estê, şîayî estê… Mîyanê kurdan de zafaneyê nufûsî sunî yê. Na bawerî çend se-seranê peyênan de mîyanê kurdan de zaf vila bîya. La ancîna, ewro, kurdî bi zor teqrîben se ra 30 sunî yê. Wextê Şerefxanî de nîsbetê xo hîna zêde bî. Mumkin nîyo ke merdimêko sey Şerefxanî cayêkê sey Hemedanî de bimano û yaresanan ra bêxeber bo, cayêkê sey Bidlîsî de bimano û elewîyan ra bêxeber bo. Ey qet nameyê yaresan, şîa û şebekan nêgirewto xo fek. Ca-ca bi kîn û nefret nameyê elewîyan dekerneno, vano “qizilbaşî”. Çîyo ke “qizilbaşan” ra qest beno, sefewî yê, îranij ê, tirkman ê. Kurd nîyê! Keso ke Şerefname waneno, vano qey mîyanê kurdan de kesê qizilbaşî/elewî çin ê.

Şerefxan bi kîn û heqaret behsê kurdanê êzidîyan keno. Merdim gama ke nê kîn û heqaretê ey vîneno, vano çiqas baş bîyo ke behsê ê bînan nêkerdo! Vano “sapık yezidî” (r. 294), “iğrenç yezidi” (r. 351)… Malumatê ke eslê êzidîyan ser o dayê zî rast nîyê. Vano, êzidî tabî û murîdê Şêx Adî bîn Misafirî yê ke eslê ey şino reseno bi xelîfeyanê Emewîyan (r. 21). Goreyê Şerefxanî, pîlê êzidîyan Şêx Adî silaleya xelîfeyanê Emewîyan ra yo, ereb o!

Şerefxan vano, kurdî hetê ziwan, edet û toreyan ra benê çar qisimî: Kurmanc, Lor, Kelhor, Goran (r. 20). Ma kirmancî (zazayî)?. Ê kurdan ra nêhesibîyênê? Merdim cayêkê sey Bidlîsî de 24-25 serrî mîreyîye bikero, çitur kirmancan ra bêxeber maneno? Ma vajîme ke nuştox elewîyan ra xudig gêno, kirmancî zî nême ra nême elewî yê, la nême ra nême zî sunîyê şafîî yê. Nînan cengê Osmanîyan û Safewîyan de hetê Osmanîyan girewto, rolê înan muhîm o. Şerefxan bi xo behsê mîreyê Gêlî Lala Qasim (r. 208) û mîreyê Palî Cemşîd Begî (r. 210-211) keno, înan goyneno. Ma înan çi qisey kerdêne, ziwanê înan çi bi?

Cografyaya ma de çi milet yan çi cematî estê, Şerefname de behsê înan bîyo, nameyê înan vîyarto. Armenî, gurcî, suryanî, tirkmanî, romî (osmanî), îranijî, erebî, kirdasî (kurmancî), lorî, goranî, kelhorî… La kirmanc (zaza) çin o. Keso ke Şerefname waneno, vano nê erdî ser o ne kirmancî ne ameyê dîyene ne ameyê vînayene. Ahd û wad bo ke cematêko winasî çin o!

Şerefxanî ca-ca dest eşto bi etîmolojî! Nameyê cayan û bajaran ser o vindeto. Ganî merdim nê xususî bîyaro verê çiman ke o wext îlm zêde aver nêşîbî; xo mîyan de kategorîze nêbîbî. Çîyo ke zêde ameyêne vatene, çimeyê xo miqlatik, rîwayet û hîkayeyî bî. Ê zî rast-xelet fek ra fek neql bîyêne. Çîyo ke bi merdimî ecêb yeno, etîmolojî de hişê Şerefxanî tim û tim şîyo tirkî ser. Merdim ke pê mezano çar sey serran ra ver Şerefxanî nuşto, vano qey wextê komara tirkan de “profesoran”ê tirkan nuşto, meqsedê înan zî no yo ke nê erdî ser o şaranê bînan înkar bikerê, her çî bikerê tirkkî û yê tirkan.

Rîwayeto ke Şerefxanî Gêlî (Eğil) ser o nuşto, wina yo:

“No Eğil kemerêkê çewtî ser o kelayêka saxlem a. Wina berz o ke kam pira nîyabido (biewnîyo), recefîyeno. Çîyo ke mîyanê şarî de yeno vatene; ewlîyayêk uca ra vîyarto, kemer nîşan dayo û bi tirkî vato ‘Eğil!’ Naye ser o kemer bîyo çewt.” (r. 203)

“Eğil” yanî Gêl qey beno tirkî, çi eleqeyê xo bi tirkî esto? Ziwanê şarê Gêlî û dorûverê ey kirdkî (zazakî) û kirdaskî ya. Verî, armenî estbîyê. Hîna verî, asurî estbîyê. Tirkî uca çin bîyê. Cayo ke tede tirkî çin bê, tirkî qisey nêbo, rîwayetê xo qey bi tirkî benê?

Eşkera yo ke no malumat şaş o. Beno ke rîwayetêko winasî qet çin bîyo! “Eğil” nameyê tirkî nîyo. Eslê xo “Îngîla” yo. No name kitabeyanê asurîyan de vîyareno. (B. Herzfeld, Neqlkerdox: Receb Maraşlı, Ermeni Ulusal Demokratik Harekatı ve 1915 Soykırımı, Pêrî Yayınları, İstanbul, 2008, r. 482) No name, yanî “Îngîla” badê vurîyayo û bîyo kilm, ziwanê ma de bîyo “Gêl” yan zî “Eglê”.

Erdê kirmancanê cêrî nêzdîyê 600 serrî bi destê Mirdasîyan îdare bîyo. Pîlê Mirdasîyan Pîr Mansur o, cayê ey Pîran o. Tornê Pîr Mansurî Pîr Bedir Gêlî gêno û ucayî keno merkezê Mirdasîyan, mîreyîya xo ronano. Badê, Palî û Çêrmûge zî kewenê bi destê Mirdasîyan, bi destê înan îdare benê. Mîreyanê Gêlî ra xususen “Buldikanî” yeno vatene. No name leqemê înan o.

Şerefxanî no name wina analîz kerdo:

“Selçûqî erzenê Gêlî ser, Pîr Bedir Gêlî caverdeno şino bi Meyafarqîn (Silîvan). Şelçûqî dormeyê Silîvanî gênê, Pîr Bedir ceng de şehîd keweno. Mîreyanê Gêlî ra kes sax nêmaneno. Wexto ke Pîr Bedir şehîd keweno, xanima ey dican (hemîle) bena. Çimê Mirdasîyan pîzeyê cinîke ra maneno ke laj o yan kêna ya. Laj yeno dinya, mîyanê Mirdasîyan de keyf û kelebut têra beno, bi tirkî vanê, ‘Çok şükür Huda’ya, istediğimizi bulduk!’ Naye ser o nameyê lajekî beno ‘Emir Bulduk’ û mîreyanê Gêlî rê zî ‘Buldukanî’ yeno vatene.” (r. 205)

Ya, tirkîya mirdasîyan çiqas weş bîya!

Şerefxan etîmolojî ra dewam keno:

“Mîreyîya Gelbaxîyan mîyanê eşîranê Erdelanî de ameya ronayene. Tirkmanan ra mêrikêk, nameyê ey Abbas Aga, xo erzeno bi bextê hukimdarê kurdan. Abas Aga merdimêko çust û comerd beno. Hukimdarê kurdan ey zewejneno, nahîyeya Mihrîbanî (Mîrîvanî) de cayêkê awdarî dano ci. Abbas Aga rez ronano û erdê xo keno rez. Kam ke nêzdîyê rezê ey ra vîyareno, bi tirkî venga înan dano û vano, ‘Bağa Gel!’ Kurdan nameyê mêrikî ‘Gelbaxî’ nayo pira.” (r. 363)

Erdê kirmancanê corî nêzdîyê 600 serrî bi destê Melkişîyan (1135-1673) îdare bîyo. Merkezê mîreyîya Melkişîyan Çemîşgezek o; Pêrtage, Saxman, Dêrsim û Baxên zî destê înan de bîyê. Hetanî Sêwas û Erzingan heme ca binê îdareyê înan de bîyo, 32 qelayî û 16 nehîyeyî destê înan de bîyê. Melkişîyan terefê Sefewîyan girewto. 1514 de şikitewerdişê Sefewîyan dima zî îdareyê xo dewam kerdo.

Eslê Melkişîyan ser o di çî yenê vatene. Goreyê tayînan, ê eslen tirk ê, nîjadê xo şino reseno bi Selçûqîyan. La Melkişî bi xo vanê ma tirk nîyê, nîjadê ma şino reseno xelîfeyanê Ebasîyan.

Şerefxan nê her di îdîayan muqayese keno û wina vano:

“Nameyê hukimdaranê Çemîşgezekî ra bellî yo ke ê tirk ê. Çunke nameyê înan caran nêmanenê nameyanê kurd û ereban.” (r. 189)

Nameyê mîreyanê Melkişîyan ke Şerefxanî hetanî tarîxê nuştişê kitabê xo (1597) nusnayê, wina yê:

“Şêx Hesen (Çemîşgezek destê Aqqoyunîyan ra xelisnayo), Sohrab, Pîr Rustem (bi emrê Yawuz Selîmî ameyo kiştene), Pîr Huseyîn. Şîyês lajê Pîr Huseyînî estê: Xalid, Muhammedî, Rustem, Yusuf, Pîlten, Keyqubad, Behlul, Muhsîn, Yaqub, Ferşad, Alî, Gulabî (Cayêk de Kulay nusîyayo, wina aseno ke metnê orîjînalî ra şaş wanîyayo), Keyxusrew, Keykawis, Perwîz, Silêman (Cayêk de “Yalman” nusîyayo, wina aseno ke metnê orîjînalî ra şaş wanîyayo).” (r. 190-201)

Ma çi eleqeyê nê nameyan û tirkî esto? Nê nameyî qey benê tirkî? Nê nameyî çitur “caran nêmanenê nameyanê kurd û ereban”?