Murad Canşad / Nuştox

Kurdanê Tirkîya 1990 ra nat bi ziwanê xo qeleme girewte xo dest. Helbet naye ra ver zî, bîlxassa dîyaspora de, kar û xebata tayê kesan estbî. 1990 ra nat realîteya kurdan û kurdkî pira-pira amey qebul kerdene. Bi mucadeleyê kurdan, teng bo zî, fetlûfetilîn bo zî, rayîrê kurdkî abî. Rojname û kovaran bi kurdkî dest bi weşane kerd. Dima, kurdan satelaytan ser ra dest bi weşana radyo û televîzyonan kerd. Qelema kurdan, medyaya kurdan roje bi roje aver şîyî, xurt bîyî.

Qeleme û medya…

Nînan rê ziwanêko newe û modern lazim o. Ziwanêko biserûber, viraşte û wayîrê qaydeyan. Term û terkîbê neweyî. No ziwan ziwanê şarî yê edetî ra bineyke cîya yo. Ziwanê qiseykerdişê şarî serbest o; goreyê zerrîya xo qisey kenê. Her kes goreyê waştena xo, goreyê dewe û bajarê xo qisey keno. La ziwanê qeleme, ziwanê nuştişî, ziwanê medya wina nîyo.

Ma do ferqê mîyanê her di ziwanan senî name bikerê?

Mîyanê kurdanê Tirkîya de no ferq, verî, kirdaskî (kurmanckî) de vejîya meydan. Çunke verî kirdaskî bîye ziwanê qeleme û medya.

Kirdasan hema nê ziwanê neweyî rê nameyêk peyda kerd, va “Zimanê aqademîk”, yanî ziwano akademîk. No ziwan seba xeylê kesan ecêb ameyêne. Ci ra teba fehm nêkerdêne. MED Tv 1995 de satelayte ser ra dest bi weşana xo kerdbî. Seba temaşekerdişî ci rê tewqa antenî (çanak anten) lazim bîye, a zî wina asan peyda nêbîyêne. Teşkîlatanê partîya legale ya kurdan hema tewqa antenî herînabî, serê banê xo de saz kerdbî. Nê teşkîlatan de derzîne bierêz erd nêginayne. Miletî goşî vît kerdêne la kesî ci ra teba feh nêkerdêne. Vatêne, “Em jê fêm nakin, ev zimanê aqademîk e!”

No “zimanê aqademîk” badê mîyanê kirdasan de ronişt. Nika kesî rê ecêb nêno, her kes bi nê ziwano waneno û nuseno. No ziwan êdî bîyo ziwano muşterek. Ê ke vanê “Em jê fêm nakin…” zaf-zaf bîyê kêmî.

Çend serrî yo ke mîyanê kirmancan (kirdan, zazayan) de zî prosesêko winasî dest pêkerdo. Roje bi roje ziwanêko newe û modern awan beno. Mîyanê kirmancan de nameyê xo “ziwano standard” o ke ameyo winasî hîna rast o. No name bi xebata Grûba Xebate ya Vateyî vejîyayo meydan. Na grûbe standardîzasyon, rastnuştiş û modernîzasyonê kirmanckî (zazakî) ser o xebitêna.

No ziwano Standard tena ziwanê yew mintiqa nîyo, yê heme mintiqayan o. Tena goreyê heyatê dewan nîyo; goreyê bajaran, perwerdeyî, enformasyon, teknolojî û edebîyatî yo. Xeylê miletan 100-150 serran ra ver bi cîya-cîya usulan ziwanê xo yo standard awan kerdo. Tayênan bi darê zorî, bi asîmîlasyon kerdo. Yew mintiqa bi zorê îqtîdarî hukmê xo, bandura xo mintiqayanê bînan ser o viraşta.

Ma mecburê metodanê winasîyan nîyê. Metodê winasî ma rê lazim nîyê. Ziwanê ma yo Standard bi mişawire û pêameyîşê mintiqayan awan beno ke no metodo tewr rast o, demokratîk o. Ewro qelema kirmancan zî roje bi roje aver şona û bena xurt. La çi heyf ke îmkanê xo yê medya kêmî yê. Eke îmkanê xo bibê, no ziwano standard mîyanê kirmancan de rew ra û hîna rehet ronişeno.

Beno ke no ziwano standard seba tayê kesan ecêb bêro. No, çî normal o. La ganî ma do xo vîr ra mekerê ke qiseykerdiş yewna çî yo, wendiş û nuştiş yewna çi yo. Her kes ziwanê dayîka xo zaneno û qisey keno la her kes bi ê ziwanî wendiş û nuştiş nêzano.