Murad Canşad / Nuştox

Wextê ma de dersa ziwanê xerîbî (yabacı dil) sinifa şeşine ra dest pêkerdêne. O wext sîstemê perwerdeyî sey ewroyî nêbî. Hetanî sinifa pancine “mektebo verên” vatêne. Sinifa şeşine ra hetanî sinifa heştine ra zî “mektebo mîyanên” bî. ziwanê xerîbî mektebê mîyanênî ra dest pêkerdênê. Nika sîstem vurîyayo. Sinifa yewine ra hetanî sinifa heştine mektebo verên o. Ziwano xerîb zî sinifa çarine ra dest pêkeno. O wext zî sey ewroyî îngilîzkî, almankî û franskî estbî. Mektebo ke ez tede bîya, tena îngilzkî estbî. Ziwanê bînî çin bîy. Îngilîzkî estbî la boya Heqî mi rojêk bîle rîyê malimê îngilîzkî nêdî. Bizano mezano, yew malimî a derse girewtêne xo ser, îngilîzkî musnayênê ma!

Mi rê zaf zor ameyêne. Qet teba nêkewtêne sereyê mi. Ziwanêko ecêb o! “Fire” nuşnenê “fayr” wanenê, “scissors” nuşnenê “sîzîrz” vanê! Mi kitab girewtêne xo ver, ver de sereyê xo rencnayêne ha rencnayêne, ci ra teba fehm nêkerdêne. Badê-badê ke ez hebêk îngilîzkî bander bîya, mi ê kitabî newe ra girewtîy xo ver, piro nîyada. Pepûk mi rê biwano! Ma o babegîto ke ê kitaban ra înglîzkî bimuso kam o! Seke mêrikan bîlxasa cad kerdo ke ma qet teba memusê!

Ez sinifa heştine de bîya. Vat, ê ke wazenê naye ra tepîya îngilîzkî ra azade yê. Senî ke va, kam wazeno? Mi hema destê xo wedart. Mi bi destwedartiş zî qîmê xo nêard, ez werişta payan. No hal-hewalê mi bi malimî ecêb ame. Pêşaş-pêşaş rîyê mi ro nîyada. Seke vanê kerge hewnê xo de qut dîyo! Yê mi zî a mesela bîye. Çîyo winasî nêbî, kes îngilîzkî ra azade nêgirewt.

Çîyo ke ma hemîne rê tewr zêde ecêb ameyêne, derê no ziwano winasî çîyê ma rê lazim o? “No ziwan çîyê ma rê beno?...” Hem mi hem zî embazanê ma na perse wina zaf maliman ra pers kerdêne ke ma êdî goştê canê feqîran werdîbî.

Cewabê înan timûtim eynî bî: Ziwanêko rind o, meşte-bîro şima rê lazim beno, turîstî ke amey şima ver de lat û tat nêmanenê, tede qisey kenê… Û maliman çimê ma de turîstî girs kerdêne ha girs kerdêne!

Qedr û qîymetê mêrikan çiqas berz bî! Ma kewtbî ver, ziwanê înan musayêne ke çi wext bêrê welatê ma, wa tengîye meancê! Ganî ma xizmet û hurmeto pîl bikerdênê ke seba ma û welatê ma çîyo menfî, çîyo xirabin meameyênê înan vîr.

Turîstî zaf kesê hesasî bîy. Eke merdim reyêk çimê înan ra gina war ro, êdî piştîya xo rast nêbîyênê. Êdî bîyênê warkorê warkoran! Coka yê ma wezîfeyo mîlî bi! Ganî ma rîyê milet û welatê xo sîya mevetêne. Ma do timûtim hazir û amade bîyênê ke çi wext ê welatê hewtin ra vejîyay amey, ma hema xo bieştêne destanê mêrikan ver.

Ma hende xo werd qedêna, çimê ma rayîr ra perray; ê qinzernênî rojêk nêvejîyay nêamey! Hetanî ke mi mektebo mîyanên qedêna, mi rojêk nêdî ke turîstêk ameyo mi ra çîyêk pers kerdo û mi zî wezîfeyê xo yo mîlî ardo ca! A roja bexteware qet nêbîye nesîbê mi! Wax ezo warkorê warkoran! Wax lîlikê mi biverdîyayêne mîyanê wele û herre!...

Dewleta ke seba kesanê welatê hewtine hende hesas têwgêrena, şima caran dîyo ke seba hemwelatîyanê xo hesas têwgêraya?

Mi qet nêdîyo.

Qet memuranê xo ra vato ke şima şonê çarqirneyê “welat”î de wezîfe kenê, seba ke şima rind wezîfe bikerê hebêk ziwanê înan bimusê?

Ney!

Caran telebeyî bi nê ziwan û zagonî perwerde kerdê?

Ney, mi qet nêdîyê.

Ma weşî û tedawî bivajê…

Weşî û tedawî de ziwanê yewbînî zanayîş zaf muhîm o. Ganî hekîm û nêweş ziwanê yewbînî bizanê. Xora ke her di hetî ziwanê yewbînî mezanê, uca de ne weşîye bena ne zî tedawî.

Xeylê hekîmî estê ke tehsîlê xo qedênayo, ameyê stajê xo Tirkîya de kerdo. Coka dest pêkerdo, tirkî musayê.

Tirkîya seba stajê hekîman nîmetê nîmetan a! Hekîmo ke stajê xo Tirkîya de kerdo, wayîrê îqbalê pîlî yo. Nêweşîye ra nêweşîye, qeza û bela ra qeza û bela… her çeşît hedîse beno. Çîyo ke mebo çin o. Ti nîyadana ke yewerî yewer kişto, sere dayo piro sey gude eşto linganê xo ver, kewto bi kuçe û kolanan… Yewrî kardî û cilêt girewto, kewto ver xo cira kerdo… Yewerê bînî kardî û cilêt girewto, xanima xo xax û xilar kerda. Xora qezayê trafîkî qîyamet o! Her roje da-çend des merdeyî, da-çend sey birîndarî… Malzeme, dinyaya Homayî!

Mi bi xo çiman wa dîyo. Cinîke Kore ra ameya, a do çend serrî Tirkîya de staj bikera, dima belkî eleqeyê xo bi Tirkîya qet nêbeno; kewta ver tirkî musaya. Kam çi zaneno bi çiqas zor û zehmet… Tirkî ziwano asan nîyo ke! Hetanî ke merdim çend çekuyan museno, ruhê merdimî vejêno. Ziwanê cinîke nêşino ser, cil û wîl kena, to ver de yena şino.

Ma kurdî?

Şima qet dîyo ke yew hekîmo ke welatê kurdan de wezîfe keno, seba ku nêweşê ey kurdkî ra teber ziwan nêzanenê, cad kerdo û kurdkî musayo?

Ez yê xo bivajî: Mi nêdîyo!

Rast a, çi kirmanac (zaza) çi kirdas (kurmanc) hemîne eskerîya ra, hepisxaneyan û mekteban ra zaf anto. La hekîman û nêweşxaneyan ra zî zaf anto. Hekîman ver de ameyê pêser, ne eşkayê derdê xo ci rê bivajê ne zî eşkayê derdê xo rê dermanêk peyda bikerê. Mesrefo ke kerdo zêde ra zêde awa dereyan de şîyo. Nêginayo tebayî ver.

Vanê, hekîm şirîkê sirranê nêweşanê xo yo. Mabeynê înan de çîyo nimite nêbeno. Ganî hekîm hetê weşî û nêweşîye ra her çîyê nêweşê xo bizano. Û ganî hekîm sirrê nêweşê xo medo teber. Baş o, hekîmo ke ziwanê nêweşê xo nêzano, çitur do sirrê nêweşî bizano?

Ez vana, çîyo ke nêweşxaneyan de, hekîman ver de ameyo miletê ma sere de, ne hedê xo yo ne hesabê xo yo.

Ez wazena hepisxaneyan ra çend nimûneyan bida.

Hepisxaneyan de nêweşxane çin o. Revîr esto. Revîro ke vanê zî sey ofîsêk yew çime yo. Kîştêk de sedye, dolaba daruyan, rîyê dêsan ra afîşê weşîye, seba hekîmî masa û sandalîyêk… Ca-ca mehkumanê edlîyan ra yewerî danê destê hekîmî ver. Ca-ca hekîm zî çin o. Herinda hekîmî de kesêko “sihhîye (sağlıkçı)” wezîfedar o. ha hekîm ha “sihhîye”, karê xo eynî yo, ferqê xo çin o. Ne kêmî ne zêde.

Yê kamî ke nêweşîya xo esta, siba ra erzuhalê xo dano îdareyê hepisxaneyî. Mîyanê roje de wayîrê erzuhalî benê revîr. Ca-ca her roje erzuhal nêno dayene. Rojê xo tesbîtkerde yê. Ma bivajê, her hewte sêşeme û pancşeme. Wayîrê erzuhalî ke şi revîr, nêweşîya xo çi ya, vano. Hekîm hetanî çend çekuyan goş dano ser, dima hema dest erzeno bi reçete. Xora qeleme dest de hazir a! Pîyase de çiqas daruyê erjanî estê, nameyê hîrê-çar teneyan nuşneno. Çar ra zîyadêrî nêbeno. Pereyê daruyan kîseyê Wezaretê Edaletî ra yo. Coka daruyî çiqas erjan bê hende rind o.

Hekîmê hepisxaneyan zîyadêrî nêweşîya nêweşan ser o nêvindenê. Muayene nêkenê. Xora steteskop ra teber tebayê xo çin o. Ge-ge tansîyon zî peymawenê. To ke va, “zereyê mi dejeno” hekîm hema dest erzeno qeleme û reçete. Pê rind bêro yan nêro, nameyê çend daruyan nuşneno; nêweşî peyser benê. Yan a roje şan de yan zî roja bîne daruyan anê teslîm kenê.

Faydeyê nê daruyan esto yan çin o, ez nêzanena. Tayê embazê ma estê ke daruyê xo tewre bi tewre yo. Gênê ha gênê. Rojêk de hîrê cemî, çar cemî daru gênê! Mi qet nêdîyo ke kes pê bîyo weş. Kamî ke dest bi daruyan kerd reyna piştîya xo raşt nêbeno.

Mi Serdar bi xo nêdîyo, nas nêkerdo. Kurdanê Sûrîye ra bîyo. Şîyo ko, çend serrî koyan ra mendo, dima kewto dest û tewqîf bîyo. Mûş de mendo. Feqîrê mi qet tirkî nêzaneno. Hepisxane de cad keno, hebêk museno. Rojêk nêweş keweno, şino revîr. Hekîm ey ra pers keno ke nêweşîya xo çi ya. O do bivajo dej erzeno bi zerrîya mi. Serdaro pepûk xo sere de ano-beno, peyêna peyêne vano: “Gönlüm ağrıyor!”

La mi Resul nas kerd. Mi o Bursa de dî. Culemêrg (Hekarya) ra bi. Emrê ey yan hîris estbi yan çin bi. Hîna ke xortêko çarês-pancêsserre bîyo, înanê koyî vato “zorunlu askerlik” û bi darê zorî fişnayo (visto) xo ver, girewto berdo. Wextêk koyan ra mendo. Pêrodayîş vejêno, lajek birîndar keweno dest.

Resulî hetanî roja destkewtişî qet bajar nêdîyo. Erebayan ra, fabrîkayan ra, bînayanê berza-berzan ra, rayîranê qîr-qetranan ra dûrî bîyo pîl.

Ey zî hepisxane de cad kerdbî hebêk tirkî musabî. La çi tirkî, çi tirkî! Zerrîya medimî bijîyayêne bi tirkîya ey! Xuyê xo zî o bî, eke çîyêk kerd sereyê xo, ti se kena bike, o yê xo de yo. Yê ey rika huşke nêbî. Eke rîyê to de “ya (belê)” bivajo, “temam” bivajo, senî ke peyê xo kerd hetê to ra, ancî hawayo verên! “Teletekst”î ra vatêne “teleseks”. Verê televîzyonî de roniştêne. Wendişê xo zî çin o, ancî bê teletekst nêvindeno mêrik! Ma ver de wendêne, ma vatêne heyran qurban “teleseks” nîyo, wina mevaje, manaya xo çîyo eyb o.

TE-LE-TEKST… Resul şîyêne-ameyêne ancî vatêne “teleseks”.

Resul zî rojêk şino revîr. Hekîm ey ra pers keno ke nêweşîya xo çi ya. Roqilayê feqîrê mi dejenê, ca-ca sancî dekeweno bi roqilayanê ey. Resul do derdê xo bivajo la çitur bivajo? Nêzaneno ke bi tirkî roqilayan ra vanê se. Bi kirdaskî (kurmanckî) vanê “rovî”. Aye rind zaneno. Fikirîyeno û fikirîyeno, yeno vîr ke tirkî de “rovî” luye rê vanê. Xo sere de qisaya xo keno pêser û vano: “Tilkilerim ağrıyor.” (Kirdaskî de di manayê çekuya “rovî” estê. Yew, roqila rê vanê; di, luye ra vanê.)

Mi Hemdulah zî Bursa de nas kerd. Kercews (Gercüş) ra bî. Da-çewresserre estbî. Mekteb nêşîbî. Wendiş û nuştiş hepisxane de musabî. Hebêk tirkî zanayêne la hetanî qisaya xo ardêne pêser, can dayêne. Rehet fehm kerdêne la nêeşkayêne qisey bikero. Ca-ca tey mendêne, bîyêne sûr û kef kewtêne fek, to vatêne ke nika fetesîyeno.

Hemdulah kesêko hophopik bî. Qet cayê xo de beyt nêbîyêne (nêtebitîyayêne). Çi ke bidîyêne hema bi dest û lepan kewtêne mîyan. Yê ey ziwan nêbî, maşala motor bî. Gurîyayêne ha gurîyayêne! Heval û hogirê xo zaf bîy! Senî ke vengê ey eşnawitêne, hemîne goşî kerdêne vît. Hemîne nat û wet ra qisayî eştêne ver. Hemdula caran bin de maneno! Perse ra beno, yarenîye ra beno, hal-hewal û perskerdiş ra beno… Qet kes bê cewab nêverdayênê. Wa muxatabê xo kirdaskî qisey bikero, o des merdiman ver de rehet waneno.

Ziwanê xo nêşîyêne tirkî ser. Zaf çekuyî şaş vatêne. “Kas gevşetici” ra vatêne “gaz gewşeticî”. Qenaet ardbî ke tirkî karê ey nîyo. Eke yewerî ey de tirkî qisey bikerdêne, hema mûrê xo vurîyayêne, Hemdulaho şeker-şerbet bîyêne tirş û tiloq.

Hemdulahî nîyadabî ke wina nêbeno. Tewbe kerdbî, tirkî qisey nêkerdêne. Şîyêne verê pirnika mudir û qerdîyanan de tîk bîyêne, dest bi kirdaskî kerdêne. Kes kirdaskî nêzaneno. O ke bizano zî nêvano ke ez zana.

Îdareyê hepisxaneyî êdî bawer kerdbî ke Hemdulah tirkî nêzaneno. Vatbî, wa xo rê tercumanêk peyda bikero. Embazanê ma ra xortêk ke hem bi tirkî hem zî kirdaskîya mintiqaya Hemdulahî rind zanayêne, bibî tercumanê ey. Kam gama ke karê îdareyê hepisxaneyê bi Hemdulahî bibîyêne yan kam gama ke karê Hemdulahî bi înan bibîyêne, o û tercuman pîya kewtêne têver û têdima.

Hemdulahî erzuhal dayo ke nêweş o. Ey bi xo nênuşto, embazanê bînan nameyê ey ser o nuşto. Herinda ey de îmza zî kerdo. Cemê şodîrî ra venga ey danê, ey û tercumanî pîya gênê benê. Hekîm zano ke karê xo derg û dila yo, di sandalîyan zî seba înan dano ardene.

Têver de ronişenê. Hekîm pers keno ke nêweşîya xo çi ya. Hemdulah dest pêkeno, derdê xo vano: “Pîzeyê mi veşeno, sancî dekeweno bi roqilayanê mi…” Hekîm gêreno bi tercumanî ser, vano: “Sor bakalım, makatında kaşıntı var mı?” Tercuman fikirêno û fikirêno. Xortêko şermok o. Beno sip-sûr. Hekîm zî ser o vindeno ke ey ra pers bikero. Axir, hebêk zor dano şermê xo û vano: “Hemdulah, doktor vano, gelo qina to huryena yan nêhuryena?”

De bê ke Hamdula bivajo “Ya, qina mi huryena!”