Katya

Mihendiso Awusturyayij ke bi mi diyabi şinasnayiş, çend şewî bî ke cafe de ameyne masaya ma de roniştêne. Zafê reyan ez û di hevalê xwu ma ronişte biyêne, o zî ameyne, destûr waştêne û masaya ma de roniştêne. Seba ke waştêne ziwanê Farisî bimûso, miyan ra mehnaya tayê kelîmeyanê Farisî ma ra persayne. Seba ke çend ziwanê xerîbî zanayne û îdîa kerdêne ke xaseten ziwanê Tirkî ziwanê dayka xwu ra başêr zano, coka mûsayişê Farisî ey rê hende zehmet nêameyne.

Yew merdimo polê ci hîrayî, aseyişê ci cidî, sereyê ci pîl û çimê ci keweyê tarî bî, seke rengê awa Royê Danûbî eksê xwu dabi çimanê ey. Sûretê ey sûr û gunin, porê eyo gewr dorê çareyê eyê qoqê berzî ro ameyne war. Hereketanê ey ê giranan û wicûdê ey o sey sportmenan nîşan dayne ke yewo qewetin û sihetin o.

La bedenê ey û xemgînîya ke çimanê ey ra aseyne, yewbînan dir tenaquz de bî. Emrê ey teqrîben dorê çewres serrî yan zî bineyna zêde bi. La ciwantir aseyne. Tim cidî û sakîn bi, seke yew heyato bêteşqele vîyarnayo. Kişta çimê eyê raştî de rêça yew birîne estbî. Mi wina texmîn kerd ke meslekê mihendisîtî ver, gama ke rayir virazenê, teqayiş ra yew kerra perraya yan zî ko ra ameya war û kişta çimê ey de birîne viraşta.

Ey yew eleqeyo xisûsî nîşanê edebîyatî dayne. Vatişê ey gore, tede haletê di kesan û şexsîyetan estbî ke biroj biyêne mihendis û karê xwu ser o formulanê matematîkî şixulîyayne, bişewe zî biyêne şair û bi kaykerdişê setrencî wextê xwu vîyarnayne.

Şewêk ez tenya masaya xwu de ronişte biya. Mihendiso Awusturyayij ame, destûr waşt û masaya mi de ronişt. A şewe tesadufen ma tenya mendî, hevalan ra kes hetê ma ra nêame. Demeyêk bêke ma tu çî qisey bikerê, ma muzîk goşdarî kerd. Nişka ra orkestraya Stenka Razinî dest pê kerd, yew deyîra meşhûre a rûsan cenite. O wext, mi çiman û riyê ey de keyfî dir piya yew haletê derdî dî. Seke ey zî ferq kerd yan zî hewce dî ke derdê zereyê xwu qisey bikero. Bi yew hawayo bê îtîna va “Ti zanê, enê muzîkî dir yew xatiraya ke mi xwu vîr ra nêkerda esta. Yew xatiraya ke cînîyêk dir eleqedar; yew halo mexsûsê xemgînîya ciwanîya mi.”

Mi va “La ena deyîra rûsan a.” Ey va “Belê, ez zana. Ez wextêk Rûsya de sey esîr cûyaya.” Mi va “Herhal ti wextê Cengê Cîhanî yê serra 1914 de esîr kewtê.” Va “Belê. Destpêkê enê cengî de ez cebheyê Sirbîstanî de biya. Badê, ez cengê rûsan de esîr kewta. Ti zanê ke esîrtî de heyat hende asan nîyo.”

Mi va “O qeyde yo, hem zî esareto Sibîrya de! Gelo to kitabê Fyodor Dostoyevskî Xatirayê Keyeyê Merdeyan wendo?” Ey va “Belê, mi wendo. Labelê bi temamî sey ucayî nêbi. Çimkî seba ke ma esîrê cengî biyî, heta dereceyêk azadîya ma estbî. La o, mujîkan dir hepisxane de bi. Ma miyan de profesorî, ressamî, kîmyagerî, heykelteraşî, kuaforî, cerrahî, muzîsyenî, şairî û nuştoxî estbî. Kişta çimê mi ke ceng de perçeyê şerapnelî ginabi piro, înan uca emelîyat kerd.”

Mi va “Seba şima zêde zehmet nêbi?” Ey va “Zehmet ra meqsedê to çi yo? Destpêk de ewnîyayne ma ra. Eger ti raşte bipersê, vernîyan de, heta dereceyêk ma halê xwu ra memnûn bî. Herçiqas ma temamê roje hepsî bê zî kampê xwu de azadîya ma estbî. Ma tiyatro awan kerdbi. Ma xwu rê bereqayî viraştbî. Îlaweten, her aşme 25 rûbleyî pereyê cêbî diyayne her efserî. O wext Sibîrya de ercanî û hîrayî estbî. Herçiqas zafê wextan pereyê cêbî nêdayne ma zî ancî ma gelek werd peyda kerdêne. Û ti zanê, seba ke ma şêrê teber destûr çinê bi. Bifikirîye, ma mecbûr biyî ke bi serran hepis bimanê. Ez rincan û hal ra kewte biya, mi temamê roje bi wendişê kitaban vîyarnayne. Eke wext vîyart, yanî şeş aşmî badê, wexto ke êsîrê tirkî daxilê ma kerdî, seba ke ez ziwanê Tirkî bimûsî mi înan dir dostanî rona. O miyan de mi yew xorto ereb şinasna, nameyê ci Arif bîn Arif bi, şarê Yerûşalîmî bi. Mi dest bi tehsîl kerd û yew mideto kilm de ez ziwanê Tirkî mûsaya, hende ke ez eşkayne bi ziwanê Tirkî konferans bidî. Seba ke ma miyan de kesê ke tehsîlê xwu temam nêkerdo estbî, destûr diya ma ke ma derse bidê înan. Bi eno qeyde, dersan û konferansan dest pê kerd. Mi tiyatro îcra kerdêne, cînîyanê rûsan teber ra kostum û kincê tewr rindekî û çiyê ke lazim biyêne ma rê şirawitêne. Zafane yew çiyo bikalîte ameyne meydan, coka teberê kampî ra kesî ameyne temaşekerdişê tiyatroyê ma.”

Mi va “Yanî, şima xwu gore xwu rê yew heyato xisûsî ardbi meydan.”

Ey va “Ti texmîn kenê. Mi tenya behsê çiyê derheqê xwu de kerdî. Ti kenê xwu vîr ra ke ma yew kamp de hepis biyî. Kamp yew tepeyî ser o bi. Qasê di kîlometreyî bajarê Krasnoyarskî ra dûrî bi. Dorê kampî dîrekê şeş metreyî berz erd de ameybî çikitiş û têldirik amebi antiş. Çend metreyan ra cayêk de bircî roniyaybî, tede nobedarî estbî, destê înan de tifingî. Labelê ez bereqaya xwu ra nêvejîyayne teber û mi heme wextê xwu bi wendişê kitaban vîyarnayne yan zî ez metnê konferansanê xwu ser o şixulîyayne. Tenya çiyo ke zerrîya mi weş kerdêne eno bi. Mi dîyêne ke enê heme kesê wendeyê sinetkarî, ciwan û bextewar, yan extîyar û xemgîn, ma yew qedero mişterek de cûyayne.”

Mi va “Ti kenê xwu vîr ra ke xetereyê cengî, hesirê çiman, vengê guleyan, gazê jehrinî û kişîyayiş tim verê çimê şima de biyo. Qey şima enê hemîne ra pawite bî?”

Ey va “Mi to ra va ke ti nêeşkenê halê ma bizanê. Roje de tenya di saetî heqê ma yê ziyaretkerdiş û geyrayişî estbi. Kincê ma pêro niştbî canê ma ra û qirêjin bî. Kincê ma yê binî çinê bî. Zimistanê ucayî binê sifirî de çewres-pancas dereceyî bi, hamnanî hîris dereceyî germ bi. Ma sey heywanan axur de hepsî bî. Îlaweten janê nêweşîyan û qewimîyayişê wehşetane ke ameyne meydan, enê cengî ra bêterêr bî. To dî ke ma miyan ra yew biyo gêj. Şewêk mi hevalan dir kaxidî kaykerdêne. Hevalanê ma ra yew, serê milê ci de tuwerzîn, dekewt zere û yew derba pête da masaya ma ro ke ma her yew cayê xwu ra perayî. Eger tuwerzîn dest ra nêgirewtêne, do ma heme werdi bikerdêne. Macaran ra yew merdim gêj bibi. Teqlîdê kutikî kerdêne û tim lawayne, ma hewîya xwu pê ardêne. Çiyo tewr zêde ke ez teselî kerdêne biyayişê hevalê min ê erebî Arif bi. O hertim keyfweş bi û vera her çî de bêeleqe bi. Cayo ke tede bi de keyfweşî estbî. Mi xatirayê xwu û Airifî yê rojanê ma yê esîrtî yew rojnameyê Vîyana de bi sernameyê Katya neşir kerdî. Zaf derg o, ez nêeşkena qisey bikerî.”

Mi va “Çi sebeb ra Katya?” Va “Raşta ci, mi waştbi ez behsê aye bikerî la ez mesela ra dûrî kewta. A seba min cînîya verîne û cînîya peyîne bî. Mi ser o yew tesîro ke vîrê mi ra nêşino verda. Ti zanê, gereka cînî tim hetê mi ser bêrê, gereka ez esla hetê cînîyan ra nêşêrî. Çimkî eger ez hetê yew cînî ser şêrî, ez wina hîs kena ke a cînî semedê mi xwu teslîmê mi nêkena, semedê pereyî yan tolazîye yan zî semedê yew çiyo mi ra teber xwu teslîm kena. La eger verî cînî hetê mi ser bêro, ez xwu kena qurbanê aye. Hîkayeya ke ez behs kena, enê çiyan ra yew a. Tekane xatiraya min a romantîk a ke ez do caran nêkerî xwu vîr ra. Herçiqas ser ra davîst serrî vîyartê zî hertim verê çimê mi de ya.

O wext ma nizdîyê bajarê Krasnoyarskî de esîr bî. Badê ke mabeynê min û ê xortî erebî de yew tewir têkilîya heskerdişo sey birayan ke cêrabiyayiş mimkun nîyo virazîya, ma her di eynî bereqa de mendî. Ma wextê xwu semedê mûsayişê ziwanî yan bi kaykerdişê kaxidan vîyarnayne. Mi Almanî mûsnayne ey, ey zî ziwanê Erebî mûsnayne mi. Yeno mi vîr, şewêk çilaya ma çinê bî. Ma rûn rişna zereyê diwîtî û lako ke ma gomlekê xwu ra kerdbi ra yew fitîl viraşt û ma vera roşnê a çila de şixulîyayî. Eynî wext de mi Tirkîya xwu zaf aver berdbî. Mi Çîn ra, Swêd ra, Norweç ra û Danîmarka ra kitabî daybî ardiş. Arif yew xorto zarweş, porê eyo siya xelekin bi, hertim şa û rîhuyaye û şên bi.

Axirî, serra 1917 de înan veng da esîranê ereban ke tirkan ra ciya bikerê. Înan pere da ey û şirawit bajarê Krasnoyarsk ke semedê şiyayişî hazirîya xwu bikero. Tirkan mi ra lomey kerdêne vatêne “Dê biewnî, hevalê to seba ke vera me de şer bikero ma ra aqitîya!” Labelê Arif cayo ke tede bi de bi weşikî û bi sîmaya xwu ya şarê Rojhelatî bajarê Krasnoyarskî de bala keynayan ant. Êdî meşgûlê eşq û heskerdişî bi. Rey-rey ameyne zîyaretê ma zî. Rojêk mi bi o wezîyetê xwu yo pertal kitab wendêne. Nişka ra ber abi û mi dî ke yew keyneka rindeka ciwane ameye odaya mi. Ez serê nivîna xwu de wina zuwa biya û sere ra bi lingan keyneke de mat menda. A verê çimê mi de sey yew meleke yan zî sey yew xîyalî ameye. Hîrê-çar serrî bi ke ez bi o wezyeto perîşan sey merdeyî cûyayne. Herdîşa mi sey herdîşa Rasputînî ameybî heta serê sîneyê mi, kincê mi zî canê mi wa zeliqîyaybî. Mi wextê xwu miyanê kitaban û pelanê kaxidî de vîyarnayne. Mi bawer nêkerdêne ke yew keyneka rindeka pîrûpake odaya mi de ya. A keyneke ziwanê Almanî zî zanayne û dest pê kerd mi dir qisey kerd. Labelê ez hende keyfweş biya ke ez nêeşkaya cewabê aye bidî. Aye dima ber abi û hevalê mi Arif dekewt zere, eke huya, mi fam kerd ke seba ke mi ecêb verdo, ey wina kerdbi. Xaseten a keyneke ardbî ke waştîya xwu nîşanê mi bido. Neke seba ke mi xemgîn bikero, tenya seba ke bineyke yarî bikero û keyfê xwu biyaro wina kerdbi. Çimkî mi baş xûyê ey zanayne. Arifî mi ra va ‘Bêre ma şêrê şaristan. Ez seba to destûr gêna.’ Badê çend serran reya verîne bî ke ez do bişiyêne şaristan. Bîlaxire ez û Arif û Katya ke semedê mi destûr girewtbi, ma ver bi şaristan kewtî rayir. Rayir de vewre tayê cayan de helîyayne, êdî serê wesarî bi. Ti nêeşkenê tesewur bikerê ke ez çi halî de biya. Ma qeraxê Royê Yenîseyî ra şiyêne, ez keyfan ra qalikê xwu de nêhewîyayne. Ez bi temamî bibîya bengîyê rindekîya a keyneka delale. Temamê rayirî de keyneke her çî ra qisey kerdêne. Ez sey yew merdeyê ke bi serranê badê pey mezelê xwu ra vejîyayo û ameyo yew dinyaya roşne biya. Cesaretê qiseykerdişê aye dir mi de çinê bi ke ez cewab bidî aye. Axirî ma resayî şaristan. Aye ma berdî yew oda ke lambaya elektrîkî tede takewte, masaya ke ser o rîpêşo sipî raviste, sendelî û textê rakewtişî estbi. Mi sey dewijan ewnîyane ber û dîwaran ra û mi xwu ra persayne: ‘Çiyo ke ez vîneno gelo hewn o yan raştî ya.’ Ez û Arif ma verê masa de roniştî. Keyneke ma rê çay arde. Dima mi dir dest bi suhbet kerd. Ê keynayê keyfweşî ke cemaetî şên kenê ra bî. Dima, mi fam kerd ke keyna nîya, mêrdeyê aye ceng de ameyo kiştiş û yew tutê aye o qijek zî esto. Keyeyê înan de yew muhendîs û cinîya xwu zî cûyayne. Herhal odaya xwu bi kîra daybî înan. Ma a şewe uca mendî. Hem zî yew şewa ke ez nêeşkena tesewur bikerî. Ez aşiqê a cînîya ciwane nêbiya; ez nêeşkayne xwu de rayîr bidî enê fikrî bîle. Ez biya bengîyê aye. A seba mi goşt û esteyan ra nêameyne wicûd, a yew meleke biye. Yew meleka xelaskare ke yew lehze de roşin da cûya min a tarîye. Ez nêeşkayne aye dir qisey bikerî yan destê aye bigêrî.

Serê sibayî ez ageyraya la çi halî de! Çiyo ke ez zana heyatê esaretî êdî nêameyne antiş. Ez ne eşkayne biwanî ne eşkayne binusnî ne zî eşkayne karêk bikerî. Di konferansê hewteyî ke mi dayne, mi nêweşîya xwu kerde mazeret û taloq kerdî. Ena biyena ra pey her çî verê çimê mi de tadîya yew manaya mubhem û mechûle ser. Seke mi enê heme çiyî hewn de dîyê. Di-hîrê hewteyî badê Katya ra mi rê yew mektûb ame.”

Mi persa va “Mektûbî senî şima rê ameyne?”

Ey va “Êsîran binê yew dîrega dûrê çimê nobedaran de çale kendbî. Ma dîrege birnaybî, bi hawayo ke wedarîyo û ancî cayê ci de ronîyo. Her roje ma ra yew nobedar bi, nimitkî şiyêne û semedê êyê bînan çiyo ke îhtîyacê ma pê estbi erênayne ardêne. Mektûbî zî ey ardêne. Reyêk mektûbê xwu de nuştbi ke roja dişemeyî, roja asnewberîye de, ti qeraxê royî de bigeyre, ez do bêrî to bivînî. Qey Arifî aye ra vatbi ke hewte de di rojî heqê ma yê asnewberîye esto. Ena cînî seba ke rindeke bî û zarşîrîne bî, eşkayne seba şiyayişê mintîqeyê qedexeyî destûr bigêro. Seba ke êsîran dir têkilî rono eno rayir amebi vîrê aye. A roja dişemeyî, înan gama ke ma berdî qeraxê royî, ez bi ters û lerz şiya cayo ke aye vatbi. Ez qederêk miyanê daristanî de rayir şiya, mi Katya dî. Ma piya şiyî qeraxê royî de roniştî. Daristanê keweyê gurrî dorê ma girewtbi. Aye ancî dest bi suhbet kerd, mi tenya destê aye kerd miyanê destanê xwu û maçî kerd. Katya deyax nêkerd, xwu eşt verara mi. Xwu teslîm kerd. Raşta ci yew çiyo winasî qet hişê mi ra nêvîyartbi. Çimkî a semedê mi yew însana pîroze ke ganî merdim destê xwu nêerzo ci bî!

A roje ra pey heyatê êsîrtî mi rê hende bi zehmet ke qet nêvîyartêne. Ma eno çî hîrê-çar reyê bînî zî tekrar kerd, rojanê asnewberîye de ma bi nimitkî yewbînî dîyêne heta ke mi yew hewte aye ra xebere nêgirewte. Dima, aye ra yewna mektûb ame, tede nuştbi ke ena reye do bêro û mi rê kincan biyaro. Mi melûmat da hevalanê xwu û va, beno ke ez çend şewî nêrî. Mi rica kerd ke herinda mi de îmza bierzê kaxidê îçtîma. Gama ke ma çareçar hewş de vindertêne û ma ra yewî ma hûmaritêne ra yew tersê ma çinê bi. Çimkî eno tenya wextê ma yê şênayî bi û hûmare tim vurîyayne. Coka caran yew hûmaritişo raşt nêbiyêne. Axirî, roja qewlê ma de, ma qeraxê royî de yewbînî dî. Mi rê yew qatê kincanê dergan yê çerkezan û ser de zî yew kelawa tiftikine ardebî. Mi kincî dayî xwu ra, kelawe na sereyê xwu ser û ma kewtî rayir.

Kampê êsîran ra heta şaristan di saetî rayir bi. Rayir ra eke kes raştê ma biameyne Katya mi dir bi Rûsî qisey kerdêne. Mi zî qet cewab nêdayne, tenya mi vatêne “Sipasîbo.”

Axirî ma şiyî keyeyê aye. Heta serê sibayî ez odaya aye de biya. Roja bîne, muhendîso rûs û cînîya ci û tutê ci dir piya ma vejîyayî teber ke koyan ra bigeyrê. Ma Koyê Hîrê Estûnî ke biyêne hîrê şiqî de geyrayî û ma daristan de kone akerde, adir wekerd. Geyrayişê ma hîrê rojî dewam kerd. Uca sey yew dinayaya dûrî bî. Ma însanan û haylemeyê înan ra vindîbiyaye biyî. Ma werdo weş werdêne û şerabo bikalîte şimitêne û miyanê daran ra temaşeyê beriqîyayişê astereyan kerdêne. Yew vayo honik ameyne. Katya dest bi deyîre kerde. Bi yew vengo efsûnin deyîra “Keştîvanê Volga” û “Stenka Razîn” vate. Muhendisê rûsî zî vengê xwu yo bas kerdêne miyanê vengê aye. Vengê Katya sey vengê naqosê dêreyî goşê mi de çingayne. Ez cayê xwu de mat mendbiya. Reya verîne biye ke mi eno vengo îlahî şinawitêne. Ez keyf û zewq ra lerzayne û mi hîs kerdêne ke êdî ez bê Katya nêeşkena bicûyî.

A şewe heyatê mi ser o tesîr kerd. Mi hende keyf girewt ke ez amade biya a saete heyatê mi êdî biqediyo û eger ez bimerdêne heta ebed ruhê mi keyfweş mendêne. Axirî ma ageyrayî. Ez caran nêkena xwu vîr ra, serê sibayî gama ke ez hewn ra wurişta, Katya semawere de çay girênaybî û mi rê dekerdêne. Mi dî ber abi û Arif dekewt zere. Ez herinda xwu de mat menda. Ey çiyêk nêva. La ewnîya Katya ra, ageyra ewnîya mi ra. Dima vejîya teber û ber girewt. Mi Katya ra persa va ‘Se bi?’ Katya va ‘O sey tutan o. Fek ey ra verade. O heme keynayan dir geyreno. Ez enê tewir xortan ra hes nêkena. Siktir bikere. O yewo ke serê rayirê xwu ra gulan çîneno, boye keno û gêno erzeno.’

Hevalê mi şi. Uca ra pey ez çiqas ey dima geyraya zî mi qet salixê ey nêgirewt.”

_____________

Not: Mi ena hîkaye çimeyê “Sadiq Hîdayet, Segê Vilgerd, Întişaratê Emîrê Kebîr, Tehran, 1964, r. 67-79” ra, tercume kerdbî û "Şewçila, Kovara Edebî Kulturî, Hûmare 18, Zimistan 2023, r. 9-15" de weşanabî. (Roşan Lezgîn)

Sadiq Hîdayet 08.02.1902 de Tehran de ameyo dinya. Wendişo verîn û miyanîn Tehran de, unîversîte zî Belçîqa de wende. La seba ke bala ey zêdetir edebîyatî ser o biya, unîversîte de wendişê mihendîsî caverdaya û şiyo Parîs. Fransa de ziwan û edebîyatê Fransî nizdî ra şinasnayê û eserê xwu yê verînî zî uca nuştê. Badê çar serran ageyreno Tehran la seba ke verîna bala ey yoga ser o biya, serra 1936 de şiyo Hindistan û uca ziwanê Sanskrîtî mûsayo. Sanskrîtî ra çend rîsaleyê Budhayî tercumeyê Fransî kerdê. Badê ke Hindistan ra ageyreno Tehran, demeyêk sey memûr karê dewlete de xebitîyeno û tercumanî keno. La enê karî xulqê ey teng kenê, coka leze fek înan ra veradano. Serra 1950 de ancî şino Parîs. Psîkolojîyê eyo têmiyanek uca hîna zêde gineno têro. Roja 19.04.1951 de pancas serrîya xwu de yew odaya otele de bi gazê hewayî întîxar keno. Xwu dima bê nuşteyê ke kovar û rojnameyan de weşanayê davîst eserê gelek erjayeyî verdayê.

Sadiq Hîdayet yew keyeyo dewlemend yê farisan ra mîrzadeyêk biyo zî la heyatê xwu zaf sade vîyarnayo. Edebîyatê modern yê Farisî de edîbanê tewr muhîman ra yew o. Perspektîfê edebîyatê Sadiq Hîdayetî helbet xorînîya kulturê Îranî ser o yo, la hetêk ra zî bi yew awiro egzîstansîyalîst ewnîyeno meselayanê însanî yê dewrê modernî ra.