TERCUMEYÊ YEW QESÎDEYA CIZÎRÎ

Mi bi tercumekerdişê ena qesîdeya Melayê Cizirî (1570-1640) waşt ke ma bivînê, dê hela ma eşkenê şiîranê ma yê klasîkan ke diyalektanê bînan yê ziwanê ma Kurdî de nusîyayê bi eynî form û sin’etî tadê Zazakîya ma ser. Coka ez sere de vajî, wa wendoxî enê tercumeyî sey yew cerebnayişî bivînê.

Seke yeno zanayiş, heme ziwanan de şiîrê klasîkî bi yew ziwano giran ke famkerdişê ci hende asan nîyo ameyê mûndiş. Seba ke fam bibê hewceyî bi ferhengan û şerhî esto, yanî gereka hem hetê ziwanî ra hem hetê sin’etê şiîre ra yew îzeheto zelal bibo ke merdim şiîra klasîke ra fam bikero. Coka bi eynî form û sin’etî tadayişê yew şiîra klasîke yewna ziwan yan zî lehçe ser zaf zehmet o, heta ke mimkun nîyo. La mi ena qesîde bi eynî form û sin’etê şiîre, Kurmancî ra tada Kirdî ser. Yanî senî ke Kurmancî de qesîde[1] ya, Kirdî de zî bi eynî hawa qesîde ya; misraya diyine yê her beyte[2] her di misrayanê beyta verîne dir eynî qafîye[3] de yê. Hetê hece û redîfî[4] ra zî qet ferq mabeyn de çinê yo. Mesela, qesîde orîjînalê xwu de yewindes heceyan ser o awan biya, mi zî bi eynî heceyan tada. Cizîrî qafîyeya zengîne “-anê” şixulnaya, mi mecbûren qafîyeya tame “-an” şixulna, la mi redîf eynî şixulna. Zafê kelîmeyanê ke ena şiîre de şixulnîyayê her di diyalektanê ma de zî eynî yê. Hetê sentaksî ra zî hema vajêne ke zêde ferq çinê yo la ancî zî cayê edatan ver tayê misrayan de mehna tam sey Kurmancî nêvejîya.

Netîce de ez yeqîn biya ke ma eşkenê diyalektanê ma yê bînan ra bi eynî form û sin’etî şiîranê klasîkan tadê Zazakîya ma ser û bi eno qeyde do Zazakîya ma zî şiîra klasîke de bêro xerecnayiş. Yew het ra, eno cerebnayiş îsbat keno ke Zazakî û Kurmancî di varyantê yew ziwanî yê.

Seke yeno zanayiş, dewro verîn de, yanî wexto ke şiîrê klasîkî ameyê nuştiş, Kirdîya ma de çiyêk nênusîyayo. Badê, tayê mewlidî nusîyayê. Mewlidan ra belkî Mewlidê Kirdî yê Ehmedê Xasî sey mesnewî tayê sin’etê şiîra klasîke bi zanayiş tede ameyê şixulnayiş. Şiîrê ke badê pey nusîyayê zî, terzê edebîyatê şarî de tenya bi weznê hece û qafîye nusîyayê. Yanî, şiîrê ma yê ke bi qafîye û weznê hece estê, form û sin’etê şiîra klasîke ra dûrî yê. Kilmê mesela, ma nêeşkenê vajê Zazakîya ma de şiîra klasîke esta. Eno semed ra, eger tercume bo zî, Zazakî de biyayişê şiîranê klasîkan her hetî ra muhîm o.

ZAZAKÎ

Mey nêşimitbi Şeyxê Senan xelet

Nêşi Ermenîstanî miyan xelet

Sey Mûsayî ey tecelaya to dî

Eyê ti dî kanî xeta yan xelet

Ey nêdî beşna to û daye qîyas

Hîkmet loma şiyo û burhan xelet

Lerzê Leyle yeqîn be Mecnûn terqna

Eke nê, Qeys nêkewtê yaban xelet

Sey Nîşanî nexş û nîşanê to dî

Eyê yew nîşanê to dî kan xelet

Ez resaya awa heyatî xafil

Xizir ters şiyo bi o heyan xelet

Şahnişînê nazikan ziyan mekên

Wa qelb nêvîno bi ena xan xelet

Elah Elah! Çerx û dolabê dinya

Nuqta nêvînenê der dewran xelet

Roj û şewe tim seyrê dîdarê to

Nêkerdêne o dewr û seyran xelet

Mevajê xemelnayoxe xap kerdo

Têver de ronayê deq û nîşan xelet

Dê canê ma ser o murwet megêre

Mebeste pişkocanê bendan xelet

Sere meberê binê sîya biskan

Ez tersena ke şêro îman xelet

Pehnîya nê çerx û dolabê dinya

Nîsbet bi erbabê arifan xelet

Nusxay alemî heme yew ‘enwan ê

Yew nuqta nêbena der ‘enwan xelet

Behr û vayê muxalifî tey zaf ê

Ti nêşiknê xwu ser o daran xelet

Bizane ti mûye ser o cambaz ê

Ti dest nêdê, lîllahî mîzan xelet

Destê mi de gula geşe pirr xunaw

Heyf ke bilbil şiyo gulistan xelet

Xeletî yê qeleme bî nek mi ra

Mi ê nêkerdî der dîwan xelet

Aye beşna to ser o sîye rona

Rojêk ronêna aye seywan xelet

Ge zerr ge can danê tirkê to bêrê

Nêkenê nê yaxme û talan xelet

Meşrebê tirkan Ferat û Nîl kerdî

Teyşanî şiyî hetê umman xelet

Pîro hîkmetzan meşreban miyan de

Kes nêdî û mey rişna fincan xelet

Raşt a, tek yew qanûn nîyo seranser

Çewtî û fetlî yê perîşan xelet

Pakteb’et û hêzo mewzûn lazim o

Sin’et nêbeno bi yew îdman xelet

Kamî çimê Melay de eksê xwu dî

Sey Nîşanî mendo bi nîşan xelet

KURMANCÎ

Mey nenoşî Şeyxê Sen’an xelet

Ew neçû nêv Ermenistanê xelet

Mislê Mûsa wî tecellaya te dî

Ê tu dî kanî xelet hanê xelet

W’ê nedî bejna te û dayî qîyas

Hikmetê lew çûye burhanê xelet

Setweta Leylê yeqîn Mecnûn tepand

Wer ne Qeys naket beyabanê xelet

Wek Nîşanî neqş û nîşanek te dî

Ê ku nîşanek te dî kanê xelet

Ez giham ava heyatê xef ji dil

Xudrî vajî çûye heywanê xelet

Şahnişînên nazikan dayi’ mekun

Da nebînî dil bi vê xanê xelet

Allah Allah çerx û dolabê dinê

Nuqte nebînî dil bi vê dewranê xelet

Roz û şeb her seyrê dîdarê te tên

Nakirin ew dewr û seyranê xelet

Hûn nebên meşşateî xef danîye

Hemqeran kir xal û nîşanê xelet

Dê bi ser canê me murwet dameêxn

Bişkuwên benda girêbanê xelet

Ser nebî ber kufrîzulfê ‘aqîbet

Ez ditirsim lê ji îmanê xelet

Pehnîya vê çerx û dolabê dinê

Nisbeta erbabê ‘urfanê xelet

Nusxe’ê ‘alem hemî ‘inwanek e

Nuqteyek nabit di ‘unwanê xelet

Qulzum û bayên muxalif tê pur in

Da nekelşin darê sukkanê xelet

Da bizanî pehlewanî mûyekê

Dest nedî lîllahî mîzanê xelet

Hê ji sehwa xameê bû wer ne min

Ev xelet nakir di dîwanê xelet

Wê li ser bejna te ev seywan veda

Wer ne nada rojê seywanê xelet

Geh dil û geh can didin turkên te tên

Nakirin yexma û talanê xelet

Meşrebê turkan Firat û Nîli kir

Teşneleb çû terfê ‘ummanê xelet

Pîrê hikmetbîn li wifqa meşreban

Kes nedî mey rêhte fincanê xelet

Rast e yek qanûn seraser nîne tê

Xwehrî û pîçên perîşanê xelet

Pakîteb’ û quwetek mewzûn divêt

Da nedît sen’et bi îdmanê xelet

Merdumên çehvên Melê ‘eksa xwe dî

Wek Nîşanî ma li nîşanê xelet

________________

Çime: Melayê Cizîrî, Dîwan, Weşanxaneyê Nûbiharî, Îstanbul, 2013, r. 86-90 (Not: Eno metin "Şewçila, Kovara Edebî Kulturî, Hûmare 18, Zimistan 2023, r. 3-7" de weşanîyayo)

[1] Qesîde (m): Yew tewirê şiîre ke exlebê xwu beytê ci mabeynê 33 û 99 de yê, her beyte de zî rêza diyine beyta tewr serîne dir eynî qafîye de ya û hetê tema ra zî hîna zaf tede medhê pîlan yeno kerdiş. Çend beşê qesîde estê: 1.Beşê destpêkî, 2.Beşê medhîye, 3.Beşê fexrîye, 4.Texazul, 5.Dua (Roşan Lezgîn, Ferhengê Termanê Edebî, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2022, r. 91-92)