Bîlal Zîlan: "Çerxa asîmîlasyonî geyrena!"

Kek Bîlal, kitabê to xeyrin bo. Ma do kitabê to ser o qisey bikin la verê cû ti bineyke behsê xwu bike, wa wendoxê ma to nêzdî ra bişinasnê.

Sipas. Ez 1985 de dewa Nêribê Axan de ameyo dinya. Na dewe girêdayeya qezaya Hênî yê Dîyarbekirî ya. Mi tehsîlê xo heme Dîyarbekir de temam kerd. Ez 2007 de Fakulteya Huqûqî ya Unîversîteya Dîcle ra mezûn bîyo. Badê stajî mi dest bi avûkatî kerd. Tayê kedkaranê ziwanê ma reyde mi serra 2010 de ronayîşê Komela Ziwan Huner û Kulturî (Ziwan-Kom) de û 2011 de zî bi nameyê komele vetişê rojnameyê NewePelî de ca girewt. Mi 2012 de Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî de beşê “Ziwan û Kulturê Kurdan” de dest bi lîsansê berzî kerd û 2016 de bi tesdîqbîyayîşê tezî ez mezûn bîyo. No tez emser sey kitabî çap bi.

To key dest bi nuştiş kerd, ti hîna zaf çi nusenê, kamcîn weşanan de nusenê?

Wexto ke ez hema şîyêne unîversîte mi kovara Vateyî şinasnaye. Bi nê wesîleyî mi 2007 de dest bi nuştişê kirdkî/zazakî kerd. Reya verêne yew şîîra mi hûmara 30. ya kovara Vateyî de bi nameyo mexlas weşanîya. Dima zî tayê şîîrê mi û çend metnê folklorîkî ke mi arêdayî kovara Vateyî de neşr bî. Dima tayê kovaran de û Zazaki.net de çend şîîr û nuşteyî mi vejîyayî. Labelê 2011 ra dima mi hîna zaf kovara Şewçila û NewePel de nuşt. Nuşteyê mi hetanî nika hîna zaf waranê şîîre, arêdayîş û cigêrayîşî de yê. Bi nê wesîleyî ez wazena vajo, bêxeyja kovare û kitaban, destpêk û averşîyayîşê nuştişê mi de tesîr û keda serredaktorê kovara Vateyî mamosta Mehemed Malmîsanijî û redaktorê Şewçila û NewePelî mamosta Roşan Lezgînî rasterast esto.

Ti avûkat ê. Ti hem avûkatî kenê hem ti destpêk ra xebata Newepelî de yê, ti rojnameyî mîzanpaj kenê. Xebata Zazakî.Net de zî to zaf ardim kerd, xebata komele esta, ancî to lîsanso berz kerd, ti ha yewna unîversîte wanenê, ti kewenê îmtîhanê ziwanan. Welhasil fealîyetê to zaf sixlet ê. Ti se kenê, senî xwu dîsîplînîze kenê? Bineyke behsê nê xebatan bike, çi tecrubeyê to virazîyayî.

Hetê şuxulnayîşê wextî ra, ez xo ra zaf memnûn nîyo. Labelê merdum wexto ke ehemîyet bido çîyêk, her tim fisendêk gêreno ke ê “çî” ser o bixebetîyo. Semedê mi zî xebata ziwan û kulturî wina ya. Karê avûkatî ra teber çend wextê mi bimano ez wazeno bi hawayêk nê xebatan ser o xerc biko. Ma miletêkê bêdewlet û bêstatu yî. Ziwan û kulturê ma binê taluke de yo; hetêk ra zî miletê ma ser o kayî estê. Eke kê nê çîyan bizanî, xîretê kê qebul nêkeno kê bêveng bimanî, cayê xo de ronişî û mesulîyetêk hîs nêkî. Ma rê hem xebatê aktuelkerdişê ziwan û kulturî lazim ê hem zî yê akademîkî. No sebeb ra hetêk ra mi waşt mîyanê xebatanê komele û rojnameyî de ca bigîro. Hetêk ra ez wazeno ziwan, kultur û edebîyatê kirdkî ser o bi hawayo akademîk û ilmî bixebitîyo. Semedê ney zî ez înglîzkî û fariskî xebitîyeno û teber ra beşê ziwan û edebîyatê tirkî waneno. Nika tayê projeyê kitabî verê mi de yê, ez wazeno înan biqedêno. Ez nê xebatan ra bander bîya ke, fikrê kurdan çend cîya bo zî şênê tayê erjanê muşterekan ser o bêrê têhet û pîya bixebtîyê.

Kitab tezê lîsansê berzî yo, Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî de qebul bi. Dima to sey kitab weşana. Ti eşkenê bineyke behsê serebutanê xwu yê lîsansê berzî, peydakerdişê nê her di kitabanê Muhemedê Şêx Ensarî, ancî prosesê çapkerdişê kitabî bikerê?

Reya verêne serra 2010 de Unîversîteya Artukluyî de binê nameyê Enstîtuya Ziwananê Ganîyan yê Tirkîya de Şaxê Mayzanistê Ziwan û Kulturê Kurdan (Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dalı) abi ke wendakaran bi kilmekî ci ra vatênê “beşê kurdolojî”. A serre, hamnanî seba kurdkî yew kursê lektorîye (okutmanlık) abî, bi îmtîhanê kurdkî (kurmancî û zazakî) pancas kesî girewtî, ez zî înan ra yew bîyo. Serra bîne kurdkî de programê lîsansê berzî abi, serranê bînan de programê bêtezî îlawe bi, reyna beşê lîsansî abi. Mi zî 2012 de seba lîsansê berzî kontenjanê zazakî ra muracat kerd û badê îmtîhanî ez qebul bîyo. A serre mamosta Malmîsanijî zî uca dest bi mamostayî kerdbî. No bitaybetî seba wendekaranê zazakî talihêko pîl bi.

Ma goreyê sîstemê lîsansê berzî serrêk (2012-2013) ders dî, serra bîne zî her gû yew wendekarî mewzûyê xebata xo weçîna. Mi zî mewzûyê xo vîjnabi û mi çimeyî arêdayêne. La hamnanê 2014î de wexto ke ez eseranê Raro Raşt û Meʿlûmatê Dînîye yê Muhemmedê Şêx Ensarî ra xeberdar bîyo û kewtî mi dest, mi qerar da ke ez mewzûyê tezê xo bibedilno û nê eseran ser o bixebitîyo. Nê kitabê menzûmî serranê 1947-1948 de nusîyaybî; hetê kronolojîkî ra, zazakî de kitabê hîrêyin bî û hetanî ewro lîteratur de behsê înan nêvîyartbi û ser o xebatêke nêvirazîyaybî. Cora mi waşt ke nê kitabî vejîyê meydan.

Peydakerdişê kitaban bi kilmekî wina bi: Wefatê Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî ra dima, kitabxaneyê ey ra gelek kitabî der û dor ra vila benê, la yew kitabo cîldkerde ke bi zazakî nusîyayo hetê lajê ey Mehmed Ruştu Ensarî (Arslan) ra muhafeze beno. Nê cîldî mîyan de di eserê Muhemmedê Şêx Ensarî bîbî. M. Ruştu beg embazê xo Cevad Yıldızî rê behsê nê kitaban keno. Cevad beg û pîyê mi embazê yewbînan ê. Cevad begî dima xebere daye ma, ma heme roniştî û qerar da ke no kitab biweşanîyo û bêro şinasnayîş. Verê neşrkerdişê kitabî mi înan ra musade waşt ke ez sey tezî nê kitaban ser o bixebitîyo.

Xebata tezî, bi nameyê “Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: “Raro Raşt”  û “Meʿlûmatê Dînîye” (Metn û Cigêrayîş)”, 2016 de sey Tezê Lîsansê Berzî qebul û tesdîq bî. Na xebate emser hetê Weşanxaneyê Vateyî ra sey kitab çap bîye. Peynîyê prosesê nuştişê tezî de, yewna nusxaya kitaban zî kewte mi dest. Wexto ke ma waşt xebata tezî sey kitab çap bikê, ma na nusxaya diyine ra zî îstîfade kerd, tayê çîyî îlawe kerdî.

Bineyke behsê muhtewaya kitabî zî bike. Çimkî tena her di kitabekê Muhemedê Şêx Ensarî nîyê, esas înan ra ver, to bi kirdkî termê edebîyatê klasîkî heme şirove kerdê, ancî to derheqê eseranê ma yê klasîkan da melumatê zaf muhîmî dayê.

Raro Raşt derheqê eqîde de, Meʿlûmatê Dînîye zî derheqê fiqihî de yo. Nê hetî ra wareyanê xo de kitabê yewin ê ke bi zazakî nusîyayê. Di kitabê bînî ke verê înan nusîyayî mewlid ê. Cora beşê yewin yê kitabî de bi kilmekî termînolojîyê akaîd û fiqihî ra behs beno, dima kurdkî de û ziwananê bînan de, derheqê eseranê eqaîd û fiqihî yê menzûman de melumat dîyeno. Bi nê hawayî merdum şêno muqayese biko û têkilîya nê eseran ke yewbînan de esta tesbît biko. Mavajî wexto ke ma eqaîdnameyanê kurmanckî û zazakî danê têver, ma vînenê ke heme eynî tradîsyonî mîyan de yewbînan ra tesîr girewto. Senî ke Eqîdeya Îmanê ya Ehmedê Xanî, Nehcu’l Enamê Mela Xelîlê Sêrtî ser o tesîr kerda; Nehcu’l Enamî zî Raro Raşt yê Muhemedê Şêx Ensarî ser o tesîr kerdo, hetta tayê beytê Raro Raştî rasterast Nehcu’l Enamî ra tadîyayî zazakî ser. Bitaybetî hewl dîya ke kurmanckî û kirdkî de no war de çiqas eserî estê tesbît bibê. Eserê ke bi zazakî nusîyayê heme dîyayî şinasnayîş. Beşê diyin de, heyatê Muhemmedê Şêx Ensarî (1879-1976) ra behs beno û eserê ey dergûdila dîyenê şinasnayîş. Beşê hîrêyin de hetê şekilî û huneranê edebî ra metnê kitaban tehlîl beno. Termînolojîyê edebîyatê klasîkî muşterek o, cora mîyanê edebîyatê klasîkî yê dinya de semedo ke ma bişî sewîyeyê edebîyatê kirdkî tesbît bikê, nê tehlîlî muhîm ê. Beşê çarin de zî metnê kitaban bi usulê tenqîdî transkrîbe bîyê. No beş de metnê Raro Raşt û Me’lûmatê Dînîye alfabeya erebkî-kurdkî ra tadîyayê alfabeya latînkî-kurdkî ser û ferqê nusxayan ame nawitiş. Peynî de qismê îlaweyan de zî nusxayanê orîjînalan ra tayê nimûneyî û tayê belge û fotografî ca gênê.

Seba ke miletê ma bindest a, ziwanê ma qedexe bi, sey enê xebatanê Muhemedê Şêx Ensarî kurdkî de xebatê nuştekî nimitkî bîyê. Gelo sewbîna xebatî zî estê?  

Ez bawer keno ke sewbîna xebatî zî estê. Mavajî 2014 de şîîrê Mehdî Özsoyî ke tede Mem û Zîne zî bî hetê Roşan Lezgînî ra sey kitab amade bîy û Weşanxaneyê Roşna ra vejîyayî. Reyna tayê şîîrê Mela Huseynê Hênî (Amedî) hetê Mehmed Selîm Uzunî ra kovara Vateyî de weşanîyayî. Yew dîwanê Mela Mehmedê Nêribî esto ke hema çap nêbîyo. Nê heme nê serranê peyênan de vejîyayî meydan. Beno ke rojêk sewbîna xebatî zî vejîyê meydan.

Nê serranê peyênan de hetanî nika bi kurdkî (kurmancî û zazakî) çend tezê lîsansê berzî qebûl biyê? Gelo hetê kalîte ra ti nê tezan senî vînenê?

Unîversîteya Artukluyî ra teber sey Bingol û Muşî sewbîna unîversîteyan de zî programê lîsansê berzî estê û hetanî nika bi kurdkî gelek tezê lîsansê berzî qebul bîyê. Tezê kurmancî yê zazakî ra zafêr ê, la ez tam nêzana ke çend ê. Qaso ke ez zana hetanî nika Unîversîteya Artukluyî de 60 ra zêde bi  kurdkî tezê lîsansê berzî qebûl bîyê. Înan ra 8 hebî bi zazakî yê. Unîversîteya Bingolî de ez beşê Kurmanckî nêzano, la beşê Zazakî de qaso ke ez zano hetanî nika 15 heb tezî qebul bîyê la nînan ra 8 hebî bi zazakî nusîyayê, ê bînî bi tirkî nusîyayî. Beno ke nê serran hûmara tezan zêdîyayo. Semedo ke beşê kurdolojî hema newe yê, tayê problemê xo estê. Labelê ez şêno vajo, beşê kurdolojî de tezê ke Artukluyî de qebul bîyê heme bi kurdkî (kurmanckî û zazakî) nusîyayê û zafê înan hetê standardanê akademîkî ra kalîteyîn ê. Unîversîteya Bingolî de tezê ke bi zazakî nusîyayî, 6 hebî bi alfabeya kurdkî ya standarde nusîyayî, 2 hebî zî bi yewna alfabe nusîyayê. Tayê tezan de hetê usûlê akademîkî ra problemî estê. Malesef unîversîteyî derheqê tezan de malumatêko pêroyî neşr nêkenê, ancax merdim bi xo cigêrayîş biko reseno ci.

To gore rewşa kirdkî senîn a? Seba ke kirdkî bineyna aktuel bo, miletê ma se bikero?

Serranê peyênan de bi kirdkî kitabî, kovarî, rojnameyî û keyepelî zêdîyayî. Unîversîteyan de beşî abî, tayê mekteban de sey dersê weçînîteyî tercîh beno. Yanî yew hereket esto la bes nîyo. Çunke wexto ke ma ewnîyenê tîrajê neşrîyatan kemî yo, reyna kesê ke mekteban de derse weçînenê tay ê. Elbet zaf sebebê na mesela estê. Labelê ma gerek hîna zaf wayîrê ziwanê xo vejîyê. Tewr verî her kes keyeyê xo de û derûdorê xo de bi ziwanê xo qalî biko, gedeyanê xo bander biko. Wendeyê ma wa bi ziwanê xo biwanî û binusî. Zaf zor nîyo, eke merdim bi cidîyet biewnîyo şêno biko. Yew televîzyonê kulturî semedê zazakî şert o. Semedê gedeyan Zarok Tv gamêka baş bî mesela. Labelê rewşa kirdkî bi hawayêko pêroyî rind nêasena. Çunke çend ke şino qiseykerdoxê ziwanê ma kemîyenê, çerxa asîmîlasyonî geyrena, her roje nesla ma tehnena. Wina aseno ke hetanî ziwanê ma nêbo resmî, mekteban de bi ziwanê ma perwerde nêbo û şarê ma xo îdare nêko; ziwanê ma do tim binê talukeyî de bo.*

_____________________

*No roportaj “Newepel, Rojnameyê kulturî, Hûmare 99, Dîyarbekir, Gulane 2017, r. 4” de weşanîyayo.

YASAL UYARI: www.zazaki.net kaynağında yayınlanmış herhangi bir haber, yazı veya fotoğrafın site editöründen izin alınmadan olduğu gibi kopyalanarak ya da üzerinde çeşitli oynamalar yapılarak herhangi bir yerde yayınlanması; farklı çalışmalarda alıntı olarak kullanmak amacıyla cümle veya paragrafların kopyalanmasında ise standart bir şekilde kaynak belirtilmemesi durumunda hukuki süreç başlatılacaktır!