Mistefa Gomayij: "ZIWAN Û ERD RA TAWÎZ NÊDÎYENO!"

Kek Mistefa, kitabê to xeyrin bo, bimbarek bo. Ti çi hîs kenê?

Homa to ra razî bo bira. Ez zaf keyfweş bîyo. Raşta qale, Darule kewt mi dest, seke yewna tutî mi bêro na dinya. Darule mi dest de, ez şîya serra 2011î. Roja ke Dîyarbekir ra yew embazî xebere şawite va, ma ha yew rojnameyê zazakî vejenî. Xarpêt de ma rê yew ardimkar lazim o. A roje ra nat heta ina hile sey fîlmî çimê mi ver ra vîyart. Ez na xabata xwu de seba ardimê ey mamostayê xwu yê erjaye Roşan Lezgînî rê minetdar a. Eke teşwîq û moral û motîvasyonê ey ra nêbîyêne se, ez nêeşkayêne xebata winasî bikerî. Nameyê kitabî, mamosta Roşan Lezgînî na pa. Wa wendoxî bizanî ke Darule de yew îronî esta. Manaya daruleyî, seke tirkî vanê "bostan korkuluğu" yo. La sey nameyê kitabî, merdim ke çi bela bêro ey sere, tepkî nêdo, xemsar û bêxem bo, yanî sey ma zazayon. Yew kişte ra zî Darule hêvî ya, xoverrodayiş o. Derheqî daruleyî de şaîr û nuştoxo namdar Xelîl Cîbran vano, "Şaîrî yew roje daruleyî ra va 'No hêgayo qej û bej de ti nêbetiliyayî?' Daruleyî va 'Zewqî tersnayişî de yew xorîney û dewamî esta, ez çi ray nêbetelîyêno.' Şaîr vono 'Ez to fahm keno.' Şaîr vono, 'Darule agêra va 'Êyê ke zereyê înan de simer esto, tenya ê mi ra fehm kenî.' Şaîr vono 'Ez saw bîyo, mi xwu rê va, eceba inê ez medh kerdo yan hîciv kerdo. Yew serre ra pey darule bibi yew fîlozof. Ez uca ra vîyarta ke çi vîno! Eke di hebî qerpelason bindê şewqada daruleyî de halîn viraşto." Bira ez yew darule yo! Mi zî yew halîno qitek viraşt. Ma pêrune rê xeyrîn bo.

Madem ke ti darule yî, bineyke behsê kek Mistefayî zî bike, wa wendoxî bineyna zêdi bişinasnê.

Ez 1964 de dewa Paliyî Goma de ameyo dinya. Mi mektebo verên dewa xwu de wend, mektebo mîyanên Xulaman de, lîse zî Xarpêt û Pali de wende. Beyntarê serranê 1984-1986 de Fakulteya Perwerdeyî ya Unîversîteya Çukurova de mi wend la ez bi qerarê YÖKî Fakulte ra ameya eştiş. Dima 1987-1991 de mi Fakulteya Îlmê Îqtîsadî û Îdarî ya Unîversîteya Uludağî de wend û ez beşê Îdareyê Rayaumûmî (Kamu Yönetimi) ra mezûn bîyo. Pancês serrî mi holdîng û şîrketan de sey îderakar û pisporê çimeyanê merdiman, finans û ekonomî de xebitîyayo. Nika ez Xarpêt de perwerdekarîya astengdaran keno.

To senî dest bi nuştiş kerd, senî dewam kerd? Prosesî nuştişî senî vîyart?

Yew vateyê pîlondê ma esto, vonî "Kes halê kesî nêzano!" Na qale raşt a. Kê nêeşkeno tam qalê hal û rewşa xwu pêro bikero. La verî cû nuşteyê min ê tirkî gelêk rojnameyan de neşir bîyêne. Ma serron reyde qutî xwu werd, şarî rê hakî kerdî! Çi sereyê to bidejno, mi kirdkî zî 2011 ra nat, rojnameyê Newepelî dir dest pêkerd, nuşt. Roja ke Newepel de fiqraya min a ewilî vejîyaye, a roje ra pey mi soz da xwu, mi va ez tirkî nênusena. Yew zî serra 2008 de UNESCOyî reporê xwu de zazakî mîyanê ziwananê ke binê tehlukeyî de yê hesibna, a roje ez sews bîya. Mi meraq kerd, ha se beno, ma se kenê. Xora ma keye de zazakî qalî kenî. Dewa ma zî wextî Şêxî ra heta eyro eslî xwu ser o ya. Dewijî ma ça benî wa bibî yewbînon de zazakî qalî kenî. Dewe û bajar ferq nêkeno. Ez bajar de bîya pîl, la seba ke dadî û babîyê mi tim bi ziwanê ma yê qedîmî ya qalî kenî, kirdkî cuya mi de cayêko bingeyî de ya. 1978 de Şêx Selahedîn ame dewa ma, mi bi zazakî nuşteyê ey Beytname dî. Zaf serrî dima mi nameyê kovara Vateyî eşnawit. La heta 15 adare 2011, mi qet zazakî yew rojname, kovare ûsn. çiyêk nêdîbi. Ma de qalîkerdiş her waxt bibi û esto. La ti vajî nuşte, kitabî, kovarî çin bî. Hila ke mi dest bi nuştişê zazakî kerd, ez perîşan bîya. Çunkî ez tirkî fikirîyêne la mi zazakî nuştêne. Saeton reyde ez nêşîyayên yew fiqra binusa. Ez şima rê eşkera vajo, mi sey yew qijî newserreyî game bi game, çeku bi çekuye ino ziwan newe ra nas kerd. Hema ra zî kêmanîyê mi zêdî yê. La ez zaf zaf mesud o.

Sey zafê nuştoxanê ma to zî rojnameyê Newepelî de dest pêkerd û Newepel de dewam kerd. Bî da-vîst kesî ke Newepel de dest bi nuştiş kenê û êdî yew yan zî çend hebî kitabê înan estê. Derheqî Newepelî de fikrê to çî yo?

Ez eşkera vono, mi rî Newepel yew akademî ya. Ma kerdî wayîrê şaxsîyetî û zonê ma rê zî bîyo estone. Hûmara yewine ra heta eyro xabatê başî û ercîyayeyî kerdê. Nê rojnameyî de folklor û tarîxî ma, ziwan û edebîyatê ma kirdon ona zelal û rengîn a omeyo naskerdiş. Bi tesîrê nê rojnameyî ma xwu hesîyayî. Mi vîr yeno, şermî ver ma kirdkî qalî nêkerdinî. Yew barîyero psîkolojîk vernîya ma de estbî. Newepelî ino barîyer rijna, şermê qiseykerdişî şikit. Moral û motivasyon da ma. Her mintiqa ra nuştoxanê ma meselayî, sanikî, fablî, fiqrayî arêdayî û rojnameyê Newepelî de weşanîyayî. Raşta qale, zaf çîyê ma yê folklorîkî vindîbîyayiş û merdiş ra xelisnayî. Newepel rispênîya ma ya. Ma heta ke qedir û qîmetê ziwanê xwu, tarîx û folklorî xwu, eşîr û rêça xwu, erdî xwu, destan, efsaneyî, estonîk û edetanê xwu nêzanê se, ma xemsar bibî se, şare ma bêkok maneno. Mileto serdest heme çîyê ma ma ra gêno û keno êyê xwu. Newepelî hefizaya ma kerda zînde. No are de ma xizmetê keyepelê Zazakî.Netî zî zikir bikerî. Keyepelê Zazakî.Netî de, tenya vate û nuşteyê çinê yî. Ziwan, edebîyat, tarîx, cografya ra bigê heta kultur û sosyalîye ra her tewir nuşte, cigêrayiş, xeber û babetê aktuelî tede estî. Yew zî heta eyro Newepel û Zazak.Netî xwu nêkerd binê tesîrê îdeolojî û partîyan, helwêsta xwu neteweyî yo. Coka verê xwu hîra, muhtewaya xwu dewlemend a. Newepel heta eyro zî xwuser o, yanî partî, rêxistîn û îdeolojî ra dûrî xabata xwu kerda. Coka hetê çi kesî ra fînanse nêbeno. Pêro xabatkar û nuştoxê ma keremê zerrîya xwu ra gureyenê, bi fedekarî ya xizmetê ziwanê xwu kenî. Kişta bîne ra zî raşta qale, înternet û keyepelî zî derheqê ziwanê ma de sey sungan vejîyayî, bîyê zafî la zafê înan bêtehm û bêruh ê.

 Seke to nê meselayî arêdayî îlhamê to çi bi? O bîn zî, to bi nê meseleyan derheqê folklor û ziwanê ma de çi hîs kerd?

Edebîyat, nuştiş heyatê me de her dem bibi. Mi bi tirkî derheqê ekonomî û siyasetê aktuelî de meqaleyî nuştêne. Ti zî zanê, her merdim pê yew çî ya xwu îfade keno. Meraqî mi zî nuştiş o. Roja ke mi soz da xwu ez ziwanê dayîka xwu de edebîyat virazo, biwano û binuso, ez tepîya şîya kokî xwu ser. Îlham, kê folklorê xwu ra, erdî xwu ra, tarîx û rêça xwu ra gênî. Senî ke mi tirkî ca verda, qijîya mi kewte mi vîr. Waxto ke çilaya qazî ver de extîyaronî ma aşmanê payîz û zimistanî dewe de ma pêro ameynî yew ca, pîr û kalikonî ma saeton reyde estanikî, milqotikî, fablî û meselayî vatêne û ma zî bi keyf goşdarî kerdêne. Çi ray mi vîr ra nêşonî. Sîyabend û Xece, Mem û Zîne, Ker û Kulik, Bûz Begê Kemalûn û Xûna Dêrûn, Keçelek, Hemolek, Elik û Fatike, Faris Axa, Kekû ûsn. Arêdayişê meselayon de mi zaf zahmet nêont. Senî ke ez konsantre bîya, zaf çî leyîreyda mi ra mi vîr de bî. Verê ez uslûê arêkerdişî û dima zî qaydeyanê ziwanê ma bander bîyo. Merdim cayo ke tede ameyo rîyê dinya, hende rehet nêkeno xwu vîr ra. Cayo ke kê roniştî û wariştî, ginayî erd ro, bermayî û huyayî, kayî kaykerdî û xemgîn û şa bibo, uca welatî însanî yo. Qey uca çi ray kê vîr ra şono? Pê inê hîsan a mi estanikî arêdayî. Kişta bîne ra, folklor zaf muhîm o, temelî yew miletî yo. Hendayê erdê yew miletî muhîm o. Mîsal, yahudîyon hezar serron reyde cografyada xwu ra dûrî bî. Feqet folklorî xwu tim muhafeze kerd û hîna agêrayî ameyî erdê xwu ser. Gere ma zî waharî folklorê xwu, ziwanê xwu vejî. Vizêr û eyroyê xwu, ma mezgî xwu ra nêvejî. Qala peyên na ya, eke ma pêro wayîrê ziwanê xwu vejî se, vernîya ma ha akerda ya. Her çî destê ma de yo. Binkewtiş û serkewtiş zî.

Hima-hima her mesela de huyayişî reyde fikrêko xorîn, mesajêko îronîk esto. Ti vanî se?

Mîzah û îronî her komel de estê. La cuya ma kirdon de zêdi ra xwu nîşan danê. Û ewilî ra heyatî ma kirdon hetê îdeolojîyan ra radîkal nêbîyo. Aye ra mîzah her dem cuya ma de bibîyo. Vera mîreyan, axayan, şêxan, melayan de cesaretê îtîrazî  zêdi ra pê hîciv û mîzahî bîyo. Meselayan û fiqrayan de xaye tena galgal û teraqe nêya. Eynî zeman de fikirnayiş û rexnekerdiş esto. Wa cuya ma ra mîzah û huyayiş kêmî nêbo.

Winî aseno ke nê meselayî û sanikê ke kitab de ca gênê, tena yê mintiqaya şima Mîyaranî nîyê, derûdorê Xarpêtî ra zî zaf estê, ne?

Esasê xwu de nê meselayî û estonikê dadîya ma pêrune yî. Heme minteqayanê Kirdoneyî û Kirmancîye de vajînê. Zêdî ra anonîm ê. Mintiqaya Mîyaranî û Weşîn de mektebê tirkî 1960 ra pey ameyî. No tarîx ra ver, pîlonê ma, ma pê meselayan û estonikan a perwerde kerdêne. Ma de, estonikî eynî wext de aqil, terbîye, tecrube û şîret ê. Hewl û xirabeya ma pê inê vateyon şekl girewtêne. Senî ke ma ziwanê dayikda xwu ra dûrî kewtî, heme çîyê ma bi vîn. Dinyaya xeyalanê ma rijîyaye. Mi sanikê derûdorê Xarpêtî û qezayon ra zî arê dayê. La ino kitab de Sîvrîce û Depe ra meselayî û sanikî çinê yê. Se ra hewtayê Sîvrîce kird o. Kayê Mûmikî ke ci ra vanê "Çayda Çira" ina mintiqa de vîyarta. Xarpêt, Pali û Maden Mîlad ra ver estê. Îtya de yew kulturo qedîm yê zazayon bibîyo. La ha nimite yo. Gere ma vejê meydan, bira.

Bitaybetî nê da-des serranê peyênan de xebata kirdkîya nuştekî zaf aver şîya, zaf eserê ma yê folklorîkî arêdîyayî, qeyd bîyî. Labelê seba ke kirdkî vîndî nêbo, nê xebatî qîm nêkenê. Ti vanî ma se bikin?

Zanayişê mi gore kirdkî hetê teorî ya aver şîya. Nuşte û nuştoxî zêdîyayê. Zaf eserê ma arêdîyayî û merg ra xelisnîyayî. Tayê unîversîteyan de beşî abîyê. Zaf cayon de kursê ziwanî estê û derse danê. Roj bi roje rojname û kovarî vejînê, kitabî çap benê. Radyo û televîzyonan de derheqî ziwanî de programî virazîyenê. Û keyepelî zî ver ra zêdîyenê. La pratîk de nuxsaney esta. Wa çew xwu nêxapeyno, yew ziwano ke qijon qisey nêkerd se, mireno. Ziwan bîyayiş û vindîbîyayişê yew miletî yo. Hobî nîyo. Fedekarey wazeno. Na zî pê hîs û zanayiş ra yena aver. Ziwanê ma binê xeta vindîbîyayişî de yo. No hal gerek dej bido ma pêrune, qey nê? Gerek ma qij û pîl, wende û nêwende, memur û karker pêro têdir, dest bierzê ziwanê dayîkda xwu û miletê xwu rê xizmet bikerê. Eliezer ben-Yehuda vono "Ziwanê ma, key ke miletê ma kerd ganî û agêrayî erdê xo ser, bi ganî, maneno.” Seke ma rê vajo, qey nê?

 Kek Mistefa, rewşa kirdanê Xarpêtî senîn a? Eke mumkin o, bineyke behsî kirdanê Xarpêtî bike.

Xarpêt de, waxto ke tirk û kirdî resenê pê, yenê têhet bi tirkî xeberî danê. Tirkî, qet kirdkî xeberî nêdanê. Dêrsimij û çewlîgij û paliyijê ke 1980 ra ver ameyê bajarî Xarpêtî, qet zazakî xeberî nêdanê. Zêyd ra asîmîle bîyê. Se ra şeştîyê nufûsî Xarpêtî kird o. La ziwanê bazarî û kuçeyî tirkî ya. Têkilîya kirdon û karkeranê xwu zafane bi tirkî yo. Madenij û sîvrîceyijî zî keyê xwu de û teber a tirkî qalî kenê, eleqeyê yin û kirdkî çinê yo. Urf û edet û ziwanê xwu kerdo vînî. Ez îtya ra vengo berz a Nûredîn Zazayî ra vano, keko to ra aseno halî madenijon û Keyzînon û sîvrîceyijon. Ax dayê no çi hal o! Esteyê doktor Ehmed Nafîz û Nûredîn Zazayî mezel de çizenê! La Nûrî Dêrsmî, xebera to esta Elewîyê ke Xarpêt de yê zî ziwanê dayikda xwu ra bêxeber ê. Xarpêt de tayê estê ke eslê xwu înkar kenê, la nê tay ê. Labelê hetê ziwanê dayîke ra kêmasîyî zaf ê. Xeylê xort û keynayî ziwanê xwu yê dayîke nêzanenê. Zazayonê Xarpêtî de Elewî û Sunî ferq nêkeno, tesîrê asîmîlasyonê tirkî hîna zêde mezgê may û pîyan ser o esto. May û pî, ters yan zî cahîlîye ra, ziwanê baw û bawkalanê xwu neqlê tutanê xo nêkerd yan zî nêkenî. Heto bîn ra, ê ke dawaya zazacîyîye kenê, cemat, ofîs, kuçe, qehwexane ûsn. tu cayêk de û keyê xwu de qijan û tornanê xwu dir, sey malimî zerrî ra pê ziwanê asîmîlasyonî xeberî danê, şarî rê hakan kenî. La êyê ke qaşo sîyaseten dawaya kurdayetî kenê, hetê bikarardişê ziwanî ra, zazacîyon ra ferqê yên çînê yo. Yê zî derheqî zimanê dayîke de xemsar ê. Tena çekuya "heval" înan de esta. Derd û kulê yin partî ya. Teorî û pratîkê înan, qalkerdiş û fikirîyayişê înan tirkî yo.

Kek Mistefa persa min a peyêne, tîya ra pey xebata to çina ya, ciwanan û gelê ma rê yew mesajê to esto?

Xabata mi ziwan û folklor û kulturê ma ser o, heta merg dewam kena. La ez ge-ge xwu rê fikirîyeno, rewşa ziwan û kulturê ma se bena, ez muhasebeyê vizêr û eyroyî kena, hetê averşîyayişî ra keyf gêna, la heto bîn ra asîmîlasyon zaf aver şîyo. Jenerasyono newe qet bala xwu nêdano ziwanê xwu ser. Û xeylê bîyo xemsar. No hal zî keyfê kê rijneno. Merdim emrê xwu de gerek di çiyon ser o zaf vindero û tawîz nêdo. Ewilî ziwanê dayîkda xwu ra tawîz nêdo. O diyin zî erdê xwu ra. Ziwan û erd ra tawîz nêdîyeno! Çunkî heme çî kê ziwan û erdî ser o nîşan dano. Folklor, kultur, tarîx, edebîyat, welhasilî estbiyayişê kê erd û ziwanê kê yo. Her roj ra zafêr eyro ziwanê ma û folklor û kulturê ma waharîye wazeno. Eyro zaf rojêda teng a. Ciwanên, qet xo vîr ra mekerê. Qala peyên, ez vono ke, şaranê bînan hetanî nika seba ziwan û kultur û erdê xwu se kerdo se, ma zî ey bikerê. Gerek ma erd û ziwanê xwu bêkes nêverdî. Êyê ke kirdkî rê wayîr vejîyenê ez pêrune rê zaf sipas keno. Ez hêvî keno ke kirdkî bibo dara mazîyere û bi henzar serrî emr bikero. Seke Şêx Mehdî vono: "Xirbê xwu ser viraz kêy xwu!” Bêrîn ma kêy xwu bêwayîr nêverdê, gelê kirdo! Seba roportajî ez to rê û xebatkaranê Newepelî rê zaf sipas kena. Keyê şima awan bo. Şima weş û war bê.*

_____________________

*No roportaj “Newepel, Rojnameyê kulturî, Hûmare 97, Dîyarbekir, Adare 2017, r. 4-5” de weşanîyayo.

YASAL UYARI: www.zazaki.net kaynağında yayınlanmış herhangi bir haber, yazı veya fotoğrafın site editöründen izin alınmadan olduğu gibi kopyalanarak ya da üzerinde çeşitli oynamalar yapılarak herhangi bir yerde yayınlanması; farklı çalışmalarda alıntı olarak kullanmak amacıyla cümle veya paragrafların kopyalanmasında ise standart bir şekilde kaynak belirtilmemesi durumunda hukuki süreç başlatılacaktır!