Qadir Büyükkaya: "Kilîtê ziwanî şuûrê mîllî yo."

Keko verê verkan ma to nas bikerê.

Lazim o ez sere de şima rê sipasey bikera. Şima firsetêndo wina dayo mi ku ez xo şima rê îfade bikera. Ez Sêwregij o, sûki ra yo. Dewda Qerexanî de Allay ez daya. Nufûsî gore ez 1960 de maya xo ra biyo la beno ke 1958 bo. Mi 37 serrî ravey sereyê xo giroto û welat ra vejîyayo. Ez Holanda de manena, jew fînê meymaney rê yeno welat.

Ti uja de çi kar kenê, xebatê to çi estê?

Keko ti zanê, nêweşîna ma kurdan esta, ma wazenê bol çî bikerê. Qandê ney jî ma çîyê nêkenê. Dermanê na nêweşîna ma çin yo. Girdanê ma vatê daruyê ci jî çin yo. Kes wexto çîyê bido xo ver, şeno ey mezbût ray ra bero û ci ra marîfetê vejo. Feqet nîyetê kesî çinê bo kes çîyê ra marîfetê vejo, kes jew çî ra vêşêr çî ano xo ver. Texmîno ke ez kena, şima şopnenê, ez helbestan nusena, şîîran yazî kena. Par Îstanbul de kitabêndê mi vejîya. Ez bi ziwanê tirkî ya şîîran nusnena labelê sewbîna çîyan jî nusnena; tayê istanikê kilmî, tayê istanikê dergî, meselî, ez çîyanê wina jî nusnena. Fina bi ziwandê tirkî ya. Jew teselîya mi esta ku tayê moral dana mi. Ez ziwandê marda xo ya beste û muzîkî ya meşgûl bena. Yanî ez şena bi ney a xo bireyna!

Belê, par kitabê to yê şîîran “Geceden Sabaha Şiirler” vejîya.

Willi ez to rê raşta ci vaja, verê ney des serrî ravey tayê dost û embazanê min sereyê xo bi şîîr a tewnayê, mi vatê nê xîntî yê. Yanî kes şîîr a sereyê xo hend tewneno! Mi rê winî ameyê. Yanî ma vajê embazî şîîr nusnayê, min jî jew fin şîîrê înan wendê jî, mi rê bimana nêameyê. Ez dûrê şîîran bîya la nêzdîyê edebîyatî bîya, xeylê jî nêzdîyê romanî bîya. Edebîyatî mîyan de branşo ke ez ci ra dûrî bîya şîîr bî. Ez ney raşt vaja. Feqet çîyê bî sebeb ke mi xo şîîrî mîyan de dî. Rojê ez bîya nêweş, winî asayê ke ez do bişîyayê. Xestexane de doktoran nêşa çareyê bivînê, çimkî sebebê nêweşîye nêzanayê. Cayêndo sey Ewropa de çar rojî nêşay sebebê nêweşîya mi tespît bikerê ku na çi nêweşî ya. Qandê coy, mi fehm kerd ku ez dê şira. Feqet bol heyfê mi ame, mi va, ez a şina û mi çîyê xo dima nêverda. Mi hemşîra ra qeleme û kaxit waştî. Va kaxit çin yo. No kaxitê ku destê xo pak kenê ya, vanê selpak. Mi ey ser o şîîra xo ya siftekêne “İşte ben de ölüyorum” kitabê min o sifteyin de, o ke par vejîya, ey de esto, mi nusna. Şîîrêna bol derge bî. Mi kerd cadê xo bin, badê mi ra, ez ke şîya, jew vîneno û vano no ci dima mend. A şîîre mi rê jî weş ameye, çoşme rê jî weş ameye û a bî sebeb ke ez şîîran binusna.

Ti nêmerdî, tewr ti bî şaîr.

Ez nêmerda. Nêweşîye bîye sebeb ke ez şîîran binusna. Nêweşîna ke Ewropa de çewres-pancas serrî yo werişta, raştê ci nêameyê, a nêweşî bî. Ez ameya welat, mi şito xax şimito, a nêweşî şito xax ra ravêrda mi, ewropayijê feqîrî qet îhtîmal nêdanê ke nêweşînda winî hema zî bibo.

Kitabê to “Bir Yanım Süleymaniye, Bir Yanım Halepçe” jî vejîya.

Kitabêndo 375 sayfe yo. Xeyalê mi de bî ke ez kitabêndo wina binusna. Rind yan xirab bî, keso ey biwano, teqdîrê ey înan rê kewno. Temenîyê ma, umudê ma o yo ke şarê ma pa qayîl bo. Konseptê kitabî, mesela kitabî Kurdîstanê Başûrî ser o yo.

Wexto ke ma kitab wanenê, ti şinê Başûr û ney ra dima dest pêkeno. Heta a game, kitabêndo wina to aqil de estbî, yan badê şîyayîşî to qirar da?

Fikrê şîyayîşî tim bibi la tayê çî bî sebeb ke ez nêşaya şirê. Fikrê kitabî, ez şîya tepîya vejîya. Tayê çî bî, ez tepiştê, mi nêşayê şirê. Çimkî kurdê ma Kurdîstanê Başûrî bol îstîsmar kenê. Yanî ê ke ma vajê wextê wextan înan rê nengî çînayê, zeman ravêrd, pêro babetêna nêzdîyê înan bî! Meselaya îstîsmarî de ez tersayê ke şîyayîşê mi bibo sebebê spekulasyonî. Ti zanê, ez û keko Necmedîn ma dezayê pê yê. Necmedîn şexsîyetêndo asaye yo. Hem uja de şexsîyetêndo gird o, hem jî tîya ma hete de şexsîyetêndo bol gird o. Tersê min o gird zî, ez bêhemd bişa nameyê Kek Necmedînî bikera aletê şîyayîşê xo. Qandê coy jî ez nêşîya. Bol camêrdî, bol dostê ma yê kehanî uja de bî. Çend finî ez dawet kerda, kitab de jî mi bol finê behs kerdo. Qisaya mi jew bî, mi vato ez nêwazena bêra çimkî ez nêwazena tek jew merdim vajo Qadir Buyukkaya bi namedê Necmedîn Buyukkaya ya, bi şopa ey a şino uja. Ez nêwazena spekulasyon bikerê. Mi nêwaşt, qandê coy a, mi xo tepişt. Heta eleqeyêndo şexsî, sebebêndo şexsî virazîya, hema ez şiya.

Mi fehm kerd. To behsê Kek Necmedînî kerd, ma zanê ke Kek Necmedîn sîyasetê kurdan de cayêndo taybet û muhîm gêno. Ti dê ma rê Kek Necmedînî senî bidê silasnayiş?

Necmedîn merdimêndo, sîyasetmedarêndo îstîsna bi. Bi heme babetanê xo ya îstîsna bi. Mutewazî bî, nefsê ci bol werdî bi. Qeçî ya qeç, girdî ya gird bi û hes kerdê, heme çî ra hes kerdê. Merhebaya ci bi xo ya bi. Ma vajê, na sûka Sêwregi de Necmedîn Buyukkaya waxtê xo de sey sîyasetmedarêndo gird ameyê silasnayene feqet hemalî, dewijî, sûkijî, xocayî dostê ci bî. Çi rê? Xo jî silasnayê, ê hemberê xo jî silasnayê. O do çiçî bido înan û înan ra çiçî bigêro zanayê. Bol weş şayê pê mîyan ra vejo, eyar bikero. No xususîyetêndê ci yo muhîm bi. Xususîyetê ci yo bîn, ma vajê, hesabê dûr û dergî kerdê. O hesabê dûr û dergî de nêşayê jew çî de vajo no mi rê lazim nîyo. Girêdayê edetandê xo, ziwandê xo bi. Ma vajê, ziwanê kurdî temam sey ziwan qebul kerdê. Dimilîya ci bol rinde bî. Mesela, tîya ra çewres serrî ravey materyalê dimilîyêna bol pake, dimilîyanê ma û pîyanê ma nêşayê qisey bikerê, bi a dimilî ya hem qisey kerdê hem jî nusnayê. Kitabê ci “Kalemimden Sayfalar” esto, uja de xebatêna dimilî, lêkolîn kerdo. Ma vajê, şarî ra vateyî dayê pêser. Tena dimilî nê, lehçeya kirdasî dereceyêndo bol rind, tena qisey kerdene nê, nusnayîş jî bol mezbût bi. Soranî zanayê. Dayen û girotena ci bi şarê ma yê Başûrî bîya, soranîyênda mezbût qisey kerdê. Şima zanê, şarê ma yê Başûrî alfabeya erebkî kar anê. Necmedînî bi ê herfan a nusnayê. Xo rê kerdo wazîfe, madem ez kurd a, kurdêndo temam ba, kurdêndo mezbut ba. Kurd bîyayîş bi ziwan dest pêkano. Vato verê, gerek ez ziwanê xo bizana. O wext de ez bawer nêkena jew merdim bibo soranî hem o derece de qisey bikero û hem jî binusno. Mesela, ma mîyan de bî, ma vînayê mektubê ku qandê embazanê Başûrî ameyê nusnayiş pêro Kek Necmedînî bi destê xo ya, bi herfê erebî ya soranî nusnayê. O wext de jew merdim bî, belkî nika jî jew merdim o. Winî welat ra hes kerd ke cuyêndo standart Swêd de bi, terk kerd, serra 1975 de ageyra ame welat. Diwêsê êlule de teber a bi, îqameyê ci Swêd de bi. Bol rehet şayê standardê Swêdî ra îstîfade bikero. Camêrdê roja tenge bi. Dostê xo rê dost, embazê xo rê embaz bi, însanêndo fedakar bi.

Yew album vejîya. Muzîk û besteyî aîdê to yê, vengdayena ci aîdê Mikaîl Aslanî ya. O Dêrsim ra ti Sêwregi ra, şima senî ameyî pê hete.

Rojê ez şîbîya çayxaneyê hollandijan, uja de mi raya embazê pawitê. Ez ewnîyaya jew rojnameyê ewropijan masa ser o yo. Mi dî ziwanan ser o jew raporê UNESCOyî tede esto. Uja de vano, temamê dinya de 23 tene ziwanî estê, nika xeter de yê. Zamanêndo kilm de nê dê orte ra vinî bê. Ê ziwanan mîyan de jew jî zazakî ya. Tesîrêno bol gird mi ser o virazîya. Qeçekeya mi ameye mi vîrî. Hewt serreya mi, ma vajê, no hewşo ke ma tede roniştê, ma yê qalê nê çîyan kenê, ma qeçekî bî, kalikê ma ma rê istanikî vatê. Mem û Zîne vatê, Sîyahmed û Xece vatê û bi seyan a istanikê kilmî, dergî pêro bi dimilî ya, bi ziwandê marda ma ya ma rê vatê. Mi va, hesab bike, badê zemanêna no ziwan do nêmano, pekî, mesûl kam o? Mesûl ma yê. Ma do ney ziwanî rê mesûley bikerê, êy ma jî nêkenê! Yanî o fikir uja de mi aqil de virazîya. Mi verî waşt istanikê ku kalik û pîrikê ma, ma rê vatê bi dimilîya înan binusna. Feqet ez ewnîyeya no babet do hend tesîr nêbo çimkî miletê ma mîyan de dereceya wenden û nusnayena dimilî bol kemî ya. Mi waşt çîyo ku dîrekt tesîrê însanandê ma bikero, miletê ma bikero, bi waştênena xusûsî nêbo jî xîtabê ci bikero. Muzîk ame mi vîrî. Mi waşt ma albumêndo dimilî virazê. No fikir wina vejîya. Bi raştî sifte mi waşt Şivan Perwerî ya na xebate bikera. Şima zî zanê Şivan hem hemwelatîyê ma yo, hem jî dostêndo min o şexsî yo. Mi ci rê na mesela berde, ey jî sazê xo girot û ame keye. Şewê, şan ra heta şewra ma ser o qisey kerd. Va, no karê mi nîyo, çimkî ez kurmancî qisey kena, dimilîya mi jî xurt nîya. Dima tayê çî bî sebeb ke, sewbîna dostan va no kar, Mîkaîl Aslan eşkeno bikero. A winî orteyê Dêrsim û Sêwregi de pirdê kulturî virazîya, ma dest eşt ci û album virazîya.

Mamosta derheqê ziwan û miletî de fikrê to çi yo? Goreyê to meselaya kurdan esas çi ya?

Çîyo ke ez zana, ti qederê miletî ser o projeyê virazê, na proje de çîyê, êyê bînî ra kemî nêbo. Yanî ti nêşenê vajê na meselaya ziwanî wa tîya de vindero, verî ma tayê meselayanê bînan ravey berê, dima ma do dest bierzê na mesela jî, ma dê xo biresnê na meselaya ku pey de menda. Ez şena rehete ya nimûne xo ra bida. Serra 1977 ra tayê kesê ma, merdimê ma, dostê ma Swêd de roniştê. Swêd cematêndo wunî yo ku dewlete îmkanan dana înan û ê jî xeyrdê ê îmkanan ra kultur û ziwanî ser o vinderdê û kultur û ziwanê kurdî ravey berdo. Allah rehma xo ya şa bikero, Olof Palme îmkanî daybî kurdan û înan jî nê îmkanî kar ardê, qandê ziwanê kurdî mektebî akerdê, dibistanî akerdê. Kultur, govend û sewbîna çîyanê winasîyan de. Kurdê ma yê ke uja de bî, sêwregijê ma yê ke uja de bî, na mesela de bi raştey xo ravey berdê. Wexto ameyê tîya, ma henekê xo bi înan a kerdê. Sêwregijî vanê, ma qeşmereya xo bi înan a kerdê. Ma vatê, tew tew tew! Gerek tîya de no lej bibo, heta no lej tîya de nêbo, uja de çîyê nêbeno. Ê merdimi jî kewtê xo ver, şermayayê. Ma dima dî, roj ame, zeman ame, sewbîna dezgeyê ma virazîyayî, ma ê merdiman ra îstîfade kerd.

Bitaybetî nê vîst serranê peyênan de ziwanê kurdî ser o, baxusûs zî leheçeya kirmanckî (zazakî) ser o xebatî benê û hêdî-hêdî zêdîyenê. Ti nê xebatan senî vînenê? 

Gerek heqê camêrdan bidîyo, kovara Vateyî kovarênda qedîm a, kovarêna kehan a. Akademîsyenê ma yê qedirgiranî tede kar kenê, nusnenê. Konferansî virazîyenê, semînerî virazîyenê, lêkolînî benê, şarî mîyan ra kelîmeyan anê pêser û munaqeşe kenê. Belkî qandê şarî xebatê werdî bê feqet miletêno sey ma rê, şarê sey ma rê, tarîxê edebîyatî, tarîxê ziwanî newe yo û ziwan jî parçe-parçe bîyo. Kaxuyê ma gerek jew-di rojan nêbo, yê pancas serrrî bo, se serrî bo. No babet a ma kar û girwe bikerê, ma rehet kenê. Eger winî nêbo, ma menfîeto rojane bikerê, ma do yan reklamê xo bikerê yan ma do reklamê çoşmedê xo bikerê. Edebîyat jî reklam hewanêdano. Heme çî şeno reklam hewado, heme çî de şenê bi reklam a xo ravey bifînê, labelê edebîyat reklam hewanêdano. Edebîyat û huner objektîfey wazeno.

Sêwregi de, wextê to de, ziwan senî bi nika senîn o?

Kes ewro ewnêno na meselaya ziwanî çend eleqe esto, çend çin yo, kes keyfweş nîyo. Yanî nika ez vaja nê-nê bol rind ê, zaf weş ê, ez to rê vaja, ti dê werzê mi rê vajê; eger rind bî, Akademîya Ehmedê Xanî badê di serrî çi rê kilît kerde? Ti dê mi rê aye vajê. Ez o nêşa cewabê to bida, mehcûb ba. Yanî ma qonaxêndo rind de nîyê, ma qonaxêndo mezbût de nîyê. Sebebê ci şima jî zanê, ma vajê, ê hemberê ma, qarşîyê ma jî veng nêvindenê. Mesela, ma înternet ra îstîfade bikerê, ama şar jî ey ra îstîfade keno, hemberê ma qarşîyê ma kar ano. Ê televîzyon o, jîyan o, heyato sosyal o, to ser o ferz keno û beno sebeb ke ma vajê ziwan pey ra bimano. Ama roja siftî ra yo, xortaneydê mi ra yo, prensîbênê mi esto, ma heme çî nêşenê bikerê sûcê ê ku qarşîdê ma de yê. Ti ewnîyayê maya ci dimilî ya, pîyê ci dimilî, o bi xo tirkî qisey keno. Ti ci ra pers kerê, eminê ci hazir o: asîmîlasyon! Ewropa de jî estê. Entellektuelê ma yê ku pancas-şeştî serrî yo nê girwan mîyan de yê, maye û pî kirdasî bîyo dimilî bîyo, o ziwandê xo ya qisey nêkeno. Keydê xo de, qeçandê xo ya qisey nêkeno. Ti wexto ci ra pers kenê, vano "Asîmîlasyon!" Ê bavê mi, ti ameyê Ewropa, biewnî ti almankî weş musayê, ti holandkî weş musayê, heta to rê bol bîyo meraq, ti înglîzkî û franskî jî musayê. To xo rê kerdo meraq, merdim esto di serrî mîyan de hîrê ziwanî musayo. Ziwan musayo û kewto unîversîte. O merdimo ke vano, asîmîlasyon, nêzana qedexe, yasax... Ê bavê mi, tîya de yasax çin yo! Ti tîya de şenê keye de, qeçandê xo ya qisey bikerê. Ti şenê bimusê. Na mesela de ez tim vana, gereka qandê nê çîyan a şuûrêndê ma yo mîlîyo xurt bo. Şuûr, yanî şuûr wexta mezbut bo, çîyê vero mane nîyo. Ne asîmîlasyon, ne zor, ne yasax, ne qedexe, çîyê vero mane nîyo. Tena eger şuûrê mîllî xurt bo. Kilîtê ziwanî şuûrê mîllî yo. Eger xurt bo, qelpey çinê bo, nê hal benê. Bedel giran deyayo, çewres serrî yo bedelêndo bol gird deyayo. Goreyê nê bedelî gerek meselaya ziwan, kultur û seqafetî bol ma ravey bikewtê. Mealesef ma uja de nîyê.

Amerîka de qabîleyî estê, verê milet bîyê. Dima bî qebîleyî, dima bî çend kesî. Nika vanê jew îxtîyar esto. Ê miletî ra, a qebîle ra jew mendo. Nika ziwannasan o giroto muhefeze, o ziwano ke înan qisey kerdê, boka bigêrê qeydî bin. Jew merdim mendo, wazenê ê jew merdimî ra ziwanê bireynê. Ê ma, ma a mustewa de nîyê, ma hewna o sewîye de nîyê, ama gerek ma bizanê. Eger ma tedbîrê xo nêgerê, ma do jî meşt milet ra bibê qebîle, qebîle jî bibê kesî û dima jî vinî bê.

Ama ti şenê vajê "Kek Qadir, temam, ti wina weş-weş vanê, ama ti kirdasî zanê, ti dimilî zanê, la ti kitabanê xo jî bi ziwanê tirkî ya nusnenê!" Ez vana gerek ma qeyret bikerê. Bi raştey qeyret bikerê û kilîdê ci jî şuûrê mîlî yo. O şuûr kes do xo dest fîno. Çewres serrî ravey ti weynayê milet dimilî ya qisey kerdê, istanikî vajîyayê, meselî vajîyayê. Ti ewro ewnenê ma bol tepîya kewtê. Sebebê ci esto ama hemberê ê sebebî ti do jî sebebê peyda bikerê. Yanî ma daha gencan ra fek veradê, kokimê ma, kokimê ma yo ku verê ney çewres serrî kêberî rê vatê "kêber" nika vano "qapî". Kokimê ma yo ke çewres serrî ravey vatê "saqo" nika vano "palto", vano "çaket". Kokimê ma yo verê ney çewres serrî vatê "sewlî", vatê "leqaşî" nika vano "ayakqabî". Fina ez vana mutleqa sebeb esto. Sebebî bolî yê. Ama gerek ma xo bi sebeban a nêreynê. Çunke qandê entellektuelanê ma sebeb no yo ku o bi xo qisey nêkeno, qeçandê xo ya qisey nêkeno. Eger şuûrêno millî bibo, biewnî, menfîetê ci tey esto, Ewropa de di serrî mîyan de ziwanê ê miletan museno. Ziwan damara esasî ya. To damare kerde wişk, ê bînî nêşenê to bireynê.

Kek Qadir ma to rê zaf sipas kenê ke to wextê xo yo ercîyaye da ma, ma zaf keyfweş bî ke to ya na roprtaj kerd.

Ez şima rê sipas kena, şima no firset da mi. Şima û heme wendoxanê şima rê serkewtene wazena.*

_____________________

*No roportaj “Newepel, Rojnameyê kulturî, Hûmare 94, Dîyarbekir, Kanûne 2016, r. 1-4” de weşanîyayo.

YASAL UYARI: www.zazaki.net kaynağında yayınlanmış herhangi bir haber, yazı veya fotoğrafın site editöründen izin alınmadan olduğu gibi kopyalanarak ya da üzerinde çeşitli oynamalar yapılarak herhangi bir yerde yayınlanması; farklı çalışmalarda alıntı olarak kullanmak amacıyla cümle veya paragrafların kopyalanmasında ise standart bir şekilde kaynak belirtilmemesi durumunda hukuki süreç başlatılacaktır!