Ferhengê Termanê Edebîyatî

Eke merdim bi şiûrêko tam ziwanê dayika xwu rê hakim nêbo, merdim kamcîn ziwanî de çiyêk biwano û bimûso, ê çî bi ê ziwanî fikirîyeno. Coka wendiş û mûsayiş masûm nîyê! Yanî ziwano ke merdim tede mana û tarîfê çekuyan, terman, îdyoman, vateyê verînan û îlim bimûso, enê çiyan de çerxê sîstemê fikirîyayişê merdimî zî bi ê ziwanî geyreno.

Ma kurdê Bakurî hetêk ra bi Tirkî perwerde benê labelê hetêk ra zî ma bi destê xwu mana û tarîfê çekuyanê xwu bi Tirkî îzeh kenê. Bi eno qeyde, bêke ma ferq de bê, ma ziwanê xwu hem kêmî û seqet mûsnenê hem zî neslê ma yê neweyî ziwanê xwu kêmî û seqet mûsenê! Beno ke bivajîyo kurdê Bakurî xwura heme Tirkî zanê, coka Tirkî ser ro mûsayişê mana û tarîfê çekuyanê Kurdî çiyêko normal o. La wexto ke merdim nizdî ra ewnîyeno amadekerdişê ferhenganê Kurdî-Tirkî û Tirkî-Kurdî ra, yanî bi Tirkî mûsnayiş û mûsayişê çekuyanê Kurdî zirarêko cidî sîstemê fikirîyayişê ma de viraşto, la ma bi derba xwu nêhesîyayê!

Mabeynê ziwanan de ancax se ra 30-35ê çekuyan motamot eynî mana û tarîf de yê. Mesela, Tirkî û Kirdî de sey çekuya basîte "su: awe (m)" - "awe (m): su". Merdim enê hawa çekuyan ziwananê bînan ra zî bimûso beno, hende zirarê xwu çinê yo. La seba ke se ra 65-70ê çekuyanê ziwanan hetê mana û tarîfî ra pê nêgênê, coka gereka merdim çekuyanê yew ziwanî, ê ziwanî bi xwu ra bimûso. Çimkî enê tewir çekuyî ancax ziwanê xwu de îzeh bibê û bêrê famkerdiş. Mesela, vera fîîlê Tirkî "örmek" de bi Kirdî enê çar fîîlî estê: 1.açînayene, 2.mûndene/mûnitene, 3.riştene, 4.vawitene

Fîîlê "açînayene" seba kincan de yan zî qumaş de bi hawayê pêrabestişî yanî sey pînekerdişî bi lak û derzînî girewtişê qulikanê qijekan yeno vatiş.

Fîîlê "mûndene" seba karê sey mûndişê gilaya porî, viraştişê reseneyî û sn. ke dergankî ser mûnîyenê, yanî qeydeyêk gore têro yenê piştiş, îfade beno.

Fîîlê "riştene" bi destan yan dezge de seba mûyan, peşmî, peme û çiyanê bînan ra viraştişê lakî yeno vatiş. Ancî, seba viraştişê lepikan, pûncan, lûfik û sn. zî yeno vatiş. 

Fîîlê "vawitene", seba têro vîyarnayişê lakan dir verinîye ser vawitişê çiyanê sey torre, qenevîç, palase, cacime, xalî û qumaşî îfade beno.

Heta ke mana û tarîfê enê hawa çekuyan û fîîlan Kirdî de îzeh nêbo, neslê neweyî nêeşkenê Tirkî ser ra kamilen fam bikerê û bimûsê. Bi hezaran nimûneyê winasî estê ke ancax bi eqlê Kirdî îzeh bibê. Xwura îdyom û vateyê verînan bi yewna ziwan îzeh nêbenê. Coka zaf zehmet o ke ciwanê ma, neslê ma yê ke mektebanê tirkan de wanenê bieşkê Kirdî bi wasitaya Tirkî tam fam bikerê, bimûsê, raşt qisey bikerê û raşt binusnê. Çimkî însanê ma Tirkî ser ra Kurdî bimûsê, yanî bi ferhenganê Tirkî-Kurdî mana û tarîfê çekuyanê ma bimûsê, nêeşkenê enê hawa detayan ferq bikerê. Coka bi hawayêk xelet û seqet ziwanê xwu mûsenê. Netîce de hişê înan de sîstemê fikirîyayişî zî xelet şixulîyeno. Yanî ziwanê xwu bi wasitaya Tirkî senî fam kerdo, o qeyde zî qisey kenê yan zî nusnenê. Bi eno qeyde, qiseykerdiş û nuştişê înan xelet beno. Eynî seke yew tirk yan yewêko xerîb Kirdî sey turîstan qisey bikero û binusno.

Prosesê keyepelê Zazakî.Net, kovara Şewçila, rojnameyê Newepelî û Weşanxaneyê Roşna de bi hezaran nuşteyî ameyî verê destê mi. Mi dî ke nuşte, şîîr û hîkayeyê ke newe nusîyenê de fikirîyayiş ne Kirdî ne Tirkî yo; hetê şixulnayişê ziwanî ra bi hawayêko mexlute, têmiyanek û seqet nusîyayê. Ancî, mi ferq kerd ke ziwanê eseranê ma yê folklorîkan de fikirîyayiş Kirdî yo. Yanî, eserê ke verîna ziwan de ameyê meydan, Kirdî bî. La çiyê ke nuştoxan bi xwu nuşto, sîstemê şixulnayişê ziwanê enê hawa nuşteyan seqet bi. Ez behsê şixulnayişê formê çekuyan ke sey "standard" qebûl biyê nêkena, ez behsê îmla û gramerî zî nêkena. Ez behsê nuşteyan de fikirîyayişê Kirdî, bi eqil û sîstemê Kirdî şixulnayişê ziwanî kena.

Xebata amadekerdişê ferhengan gereka ewilî Kirdî de bibiyêne. Yanî, mana û tarîfê çekuyan, terman, îdyoman û vateyê verînanê ma bi hawayêko kamil gereka bi Kirdî îzeh bibiyêne. Badê pey ferhengê sewbîna ziwanan û Kirdî amade bibiyêne. Enê davîst serran de mimkun bi ke ferhengê Kirdî biameyêne meydan. La hende enerjî û mesref pêro seba amadekerdişê ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) xerc bi. Û wext sey awe herikîya, şertê amadekerdişê qamûsê Kirdî destê ma ra şiyî.

Amadekerdişê ferhenganê Tirkî-Kirdî û Kirdî-Tirkî merdimî rê zaf normal yeno, çimkî heme ziwanan de ferhengê ziwanêk bi ziwananê bînan estê. Mesela, ferhengê Tirkî-Erebî, Tirkî-Farisî, Tirkî-Înglîzî, Tirkî-Fransî û hema zaf ziwananê bînan estê. Labelê miletanê bînan verê verkan, heme waran de ferhengê xwu bi ziwanê xwu amade kerdê. Yanî tewr verî, mana û tarîfê çekuyanê xwu bi ziwanê xwu îzeh kerdê. Coka wendayanê înan binge de çekuyê xwu bi ziwanê xwu şinasnayê. Neke tenya çekuyî, mana û tarîfê terman, îdyoman û vateyê verînanê xwu zî bi ziwanê xwu îzeh kerdê û mûsayê. Metnê îlmî, edebî, hunerî; welhasil heme dîsîplînî bi ziwanê xwu amade kerdê, bi ziwanê xwu wendê û mûsayê. Mesela, eke ziwanê tirkan ziwano resmî, ziwanê perwerdeyî nêbiyêne zî ancî ê zirar de nêbî. Çimkî her çiyê xwu verê verkan bi ziwanê xwu amade kerdo.

Ma zî eşkayne o qeyde bikerê. Yanî, ma zî zaf rehet eşkayne verê verkan ferhengê çekuyanê xwu ziwanê xwu de amade bikerê. La çi heyf ke ma winî nêkerd, ma xwu rê karo asan tercîh kerd! Û derba tewr bêdermane zî ena ya ke xebata amadekerdişê ferhengê "Tirkî-Kirmanckî (Zazakî)" herinda xebata "Qamûsê Kirdî" de îqame biye. Yanî, karo talî herinda karê eslî de îqame bi ke şarê ma vano qey Kirdî de ferheng tenya eno qeyde amade beno.

Belkî sey ewroyî ez nêeşkayne îzeh bikerî yan zî mi hîç texmîn nêkerdêne ke bi wasitaya Tirkî mûsayişê çekuyanê Kirdî do hende zirar bido xebata ma ya ziwanî ro, la verîna ez fikirîyayne, gereka heme ferhengê ma ewilî bi ziwanê ma amade bibê. Coka serra 1999 de wexto ke mi dest bi arêdayişê îdyomanê ma kerd, mi îzehetê mana û tarîfê înan zî bi Kirdî nuşt. Yanî mi o ferheng temamen bi Kirdî, bi eqil û kapasîte û îmkananê Kirdî amade kerd.

La nika mi temamen bi şiûr eno ferheng amade kerd ke wendekarê ma, edeîbê ma bieşkê nuşteyanê xwu de termanê edebî bi Kirdî binusnê. Term çi yo? Çekuya "term"î Înglîzî ya, yena manaya "kavram"ê Tirkî. Yanî, çekuya ke manaya xwu taybet û mehdûd ke sey mefhûm yan zî istilahî yew babeta warê zanist, huner û meslekî de yena bikarardiş.

Ena xebate de 595 termê edebîyatî û qismêk termê ke edebîyat û huner ra eleqedar estê. Heme bi hawayê alfabetîk rêz biyê û xebata ferhengî gore mana û tarîfê înan îzeh biyê. Îzehkerdiş de, yanî bi terzê ferhengî şixulnayişê ziwanî, Kirdî de hende asan nîyo. Hetêk ra termî bi xwu kewenê warê îlmî, hetêk ra zî ziwanê ma enê waran de nêameyo şixulnayiş. Heto bîn ra, ferheng de gereka merdim hem ziwanî zaf krîstalîze bişixulno hem zî îzehetî zaf zelal binusno ke tu çiyêk xelet fam nêbo; yanî her çî kamilen raşt bêro famkerdiş.

Termê ke ez cinsîyetê înan ra emîn biya, miyanê parantezî de sey "(n) nêrkî" û "(m) makî" nuşt. Ancî, miyanê parantezî de kilmnuşteyê ziwanan û ê ziwanan de term senî nusîyeno zî nuşt. Bi eno qeyde, eke wendoxî biwazê, eşkenê mana û tarîfê eynî termî ziwananê bînan de zî biwanê. Kilmnuşteyî ziwanan wina yê: Fransî: fr., Înglîzî: îng., Îtalyanî: îtl., Tirkî: tr., Yûnanî: yûn.". Çekuyê ke Erebî, Farisî yan zî ziwananê bînan yê mintîqeyê ma ra yenê, mi îşaret nêkerdî.

Ez zaf keyfweş a ke badê çapê hîrakerde yê Ferhengê Îdyomanê Kirdî, ancî badê amadekerdişê Ferhengê Çekuyanê Mewlidê Kirdî, ez eşkaya Ferhengê Termanê Edebîyatî zî safî bi Kirdî amade bikerî. Wa ziwanê ma rê, edîban û edebîyatê ma rê xeyrin bo.

Diyarbekir, 21.12.2017