“Hersê Zerrî”

Dosya û nuşteyê kirdkî ke yenê verê destê mi, ez tekrar-tekrar ser o xebitêna. La kitabê ke sewbîna cayan ra weşanîyayê, nuşteyê ke weşananê bînan de ca gênê, heta ke mi dest ra yeno, ez wazena înan zî bi dîqet biwanî. Eke firsendê mi bibo, ez ser o nusnena zî.

Enê rojan mi di kitabî pêser o wendî. O verîn, Estanekan de Cuyayîşî Ma yê Faysal Bozkurtî bi ke payizî (2014) Diyarbekir de Weşanxaneyê J&J ra weşanîyayo. O diyin zî Hersê Zerrî [Hesirê Zerrî] yê Zulfîqar Ayyildizî yo ke ey bi xwu par (2014) Ruha de weşanayo.

Ez kitabê ke derheqê serebutanê şexsî de nusîyayê ra zaf hes kena. Enê her di kitabî zî enê kategorî de bî. Coka mi bikeyf wendî. La seba ke zêde ra amatorane yê, coka zaf heyfê mi ame. Ez wazena derheqê enê kitaban de fikrê xwu bi nuştekî vajî belkî seba edebîyatê ma baş bo. Ez enê nuşteyî de tenya behsê Hersê Zerrî kena. Yewna nuşte de, qismet bo, ez do behsê kitabê Faysal Bozkurtî bikerî.

Ez raşt vajî, mi wendişê kitabê Zulfîqar Ayyildizî Hersê Zerrî ra keyf girewt. Çimkî bi ziwanêko tebîî nuşto. Yanî ziwanê ey naylono viraşte nîyo. Xwura meseleyê ke mamosta Zulfîqar kitabê xwu de qisey keno, cuya ey ra yê. Rewşa sûke û çorşmeyê Sêwreke yê dapancas serrî verê cû bi ma dano şinasnayiş. Mekan û atmosferê nuştişê ey xwura cuya dimilkî ra yo.

Edebîyatê dimilkî de, exlebê nuşteyan de, gama ke mekan û atmosferê qiseykerdişê ziwanî vurîyeno ziwan zî beno naylon. Mesela, kitabê kek Zulfîqarî de bîle, qismê “Vervaten” û “Ziwandê Dimilî Ser” de ziwanê ey viraşte yo. La gama ke derheqê dewe de qisey keno, yan sûka Sêwreke teswîr keno, ziwan reseno kewnê xwu, edelîyeno, dereyê xwu ra wina zelal zelal-herikîyeno.

Xeletîyê mamosta Zulfîqarî ke her kes eşkeno bivîno, xeletîyê îmla yê. Eke kek Zulfîqarî rastnuştiş yanî îmlaya dimilkî bizanayne yan zî kitabê xwu bidayne redaktekerdiş, zaf baş biyêne. Mamosta Zulfîqar destpêkê kitabê xwu de behsê gramerî keno û vano “… nûştoxê dimilî, bi xebatta gramerîya pîya bi kişta zuwan zanayena ew zuwan herabîyayena zî xebat bikerê û paştî bidê nûştoxan.” (r. 3) Wina vano la ey bi xwu zaf xelet nuşto û kesî ra ardim zî nêwaşto. Eke xebera kesê ke gramer zanê ci ra çinê bo, senî do paştî bidê nûştoxan? Ez nameyê xwu ser o vajî, eke xebera mi ena dosya ra bibiyêne, mi zerrî ra waştêne ke hetê gramerî ra, hetê rastnuştişî ra, hetta ke hetê pêardişî (kurgu) ra zî ez kek Zulfîqarî rê ardim bikerî. Esas, hema zî erey nîyo, merdim eşkeno ena dosya rast bikero û newe ra çap bikero.

Senî? Ma vajin ke, cumleya ey “Bi neya, Kiştêran zî nara marê awi, kinaredê dolîdi qirimî mîyandi, bi mîyanîya geyrayên nê beqan.” (r. 27) hetê îmla ra wina rast bibo: “Bi ney a, kiştên ra zî na ray marê awî kinaredê dolî di qiramî mîyan di, bi mîyanî ya geyrayên nê beqan.” Seke aseno, bêke mudaxeleyê fekê Sêwreke bibo, bêke hawayê qiseykerdişê kek Zulfîqarî bêro vurnayîş, cumleya ey hetê îmla ra rast biya.

Kek Zulfîqar destpêkê kitabê xwu de bi yew tablo alfabeya kurdkî dano la ey bi xwu rîayet nêkerdo. Mesela, “Söwreg” nuşto, “düşne” nuşto. Ancî zafê kelîmeyî estê ke ey bi xwu çend tewirî nuştê. Mesela, “kedênay” û “qedênay”, “kûwab” û “kuwab” [kebab]. Enê tenya çend nimûne yê.

Mamosta Zulfîqar vano “Bi neya, ê ki bi kişta zuwando dimilîya xebati kenê, tayêndê ciynan bol bi xorîya ew bol bi vêşeya kewtê gramerdê zuwanî dimi. Neyrayo ki bol merdimî, qandê nêy zerî nêkenê ew nêwetanêki bi na heta xebati bikerê. Neya pîya, tayênê ki bi vêşeya gramerî ser hebati kenê weşeydi qiseykerdenidi bol ravey nêasenê, amorê qisandê ciynan zî hendo ki oyo aseno kemîyo.” (r. 3) Hetêk ra rast vano. Raşt a ke tayê merdimî estê gramerî ser o bol vindenê la nêzanê dimilkî qisey bikerê yan binusê. La kêmanîya kek Zulfîqarî zî ena ya ke baş qisey keno labelê gramerê ey zeîf o. Sey nimûneyî, kurdkî sey tirkî “sondan eklemeli” nîya! Kurdkî de sufîks û prefîksî ne tede heme elementê ziwanî yê eslî xwuser nusîyenê. Eno xisûsîyetê ziwananê Hînd-Ewropa yo. Mesela, îbareyê “Neyrayo” de, “ney” (zemîr), “ra” (edat) û “yo” (kopula) [ek fiil] yewbînan ra cîya, sey “Ney ra yo” nusîyenê. Ma nêvanê wa wina bo, ziwan bi xwu vano ez wina ya. Yanî îbareyê “ney ra yo” sey “bundandır”ê tirkî nênusîyeno. Ziwanê ma bi qaydeyanê tirkî nênusîyeno!  

Kitabê kek Zulfîqarî de melumatê muhîmî estê. Cuya verîne, yanî cuya wextê qeçekîya ey, Sêwreka ê wextan weş ano verê çimê merdimî. Hetê teswîrkerdişî ra zî baş o, hem hisîyatê xwu hem zî çiyê ke dîyê, baş teswîr kerdê. Mi enê hetê ey ra zî hes kerd.

Kek Zulfîqarî waşto fekê qeçekîya xwu ra cuya ê wextî ya Sêwreke û dewa xwu bi terzê romanî binuso. La seke merdim caelamtêk teftal bigîro û bi zor dekero zereyê yew sepete, ey zî heme çî dekerdo zereyê yew roje. Tabî nêşîyo ci, zafê çiyan nat û wet ra pijiqîyayê teber. Sey nimûneyî, roja ke qeçek û pîyê xwu çarwayan gênê benê mezatê Sêwreke, roja îneyî ya. O bi xwu vano “Rojan ra roja ênê [îneyî] bî.” (r. 50) La eynî roje, hela şanî, gama ke beranê wuo gêno û sûke ra ageyreno bi dewe, ena rey bena şewa îneyî. Qey? Çimke waşto ke edetê şiyayişê serê mezelan zî nîşanê ma bido. Vano “Emşo şewa ênê bî ki, bol merdimî ew cenî mezelan mîyandi asayên.” (93) Oxro ke şewa îneyî şanê roja panşemeyî ya. Milet roja panşeme, badê nimajê êreyî, hetê şanî ra, yanî şewa îneyî şino mezelan ser.

Ancî kek Zulfîqar gama ke rayir şino, senî ke her ca bi ma dano şinasnayiş, wazeno rezanê Sêwreke zî nîşan bido. Vano “Bejna tenî, bibi berz, tay mend bi ki qoti kewo. Çiki wextê qoti bi. nêzdîyê gulanî bi.” (r. 96) Yanî vano, xeleyî (genimî) êdî simbil dayo, tay mendo ke biserredîyo. Dima vano “Wêrê [wayîrê] rezan, bolê ci rezandê xwo mîyandi xebati kerdên. Tayînî çoşmeyê mewan merî kerdên.” (r. 97) Oxro ke eno wext de karê merrkerdişê rezan rewna ra qedîyayo. Çimkî peynîya adarî de yan zî serê nîsanî de, hema ke çayirî tam qame nêeşta, hema ke kokê xwu qalind nêkerdo û qert nêbiyo, rezî o wext yenê kendiş, merr benê. Badê ke kendiş yan citkerdişê rezan qedîya, êdî gereka merdim nêşiro nêzdîyê mewan. Çimkî peynîya nîsanî de, yan zî serê gulanî de mewan êdî nerb eşto, vile daya, tam biyê velg. Xelfikê mewan wina teze û nazik ê, bi xeletî dimê merrî bigino piro vanê qirp û şikîyenê. Eke merdim eno wext miyanê rezan de bigeyro, mewî heredîyenê. Ancî, herra ke ameya kendiş zî, gereka êdî hetanî germê temûzî merdim pay nêgeyro ser, çimkî herra kendîye repisîyena.

Seba edebîyatî enê detayî zaf muhîm ê. Eke nuştox enê çiyan dîqet nêkero, pêardiş sehîh nêbeno. Eno semed ra ez vana, teswîr raşt bo zî wext xelet o.

Hetê pêardişî ra sewbîna zî xeletîyê muhîmî estê. Kek Zulfîqarî waşto fekê qeçekî ra, bi formê kesê yewinî (ez/mi) derûdor teswîr bikero. Qey waşto sey romanî binuso? Roman xwura wina nîyo, la vîrardişê xwu zî kerdê qurbanê enê fikrî. Yanî dosyaya xwu her di forman ra zî veta, her di îmkanî zî bedilhewa kerdê. Eke meylê ey vîrardişanê ey ser o bi, rasterast, sey orîjînalê ci, xatirayê xwu binuştêne, zaf zaf baş biyêne. Nê, eke meylê ey romanî (kurgusal anlatım) ser o bi, mi gore, bi fekê kesê hîrêyinî (üçüncü tekil şahıs), yanî bi fekê nuştoxî binuştêne, eşkayêne rehet-rehet her çî qisey bikero.

Mesela, qeçek reya verîna ke dewa xwu ra ameyo, sûka Sêwreke de geyreno, çiçî ke vîneno ma rê teswîr keno. Eno qeçeko dewij, eynî bi aqilê kek Zulfîqarê nikayînî ma rê her çî tarîf û teswîr keno. Ma vajin, gencan pankartî girewtê û sûka Sêwreke de numayîş (gösterî) kenê, sloganan çekenê. Qeçek vano “Ê ki çoşmera temaşe kerdên, bolinanê ci eşkera bi ki nê girwîra çîyên fehm nêkerdên” (r. 83). La eno qeçeko dewij heme slogananê nuşteyan waneno û çiçî ke beno, zaf rind zano. Coka ez vana, bi fekê kesê hîrêyinî binuştêne, a game belkî roman zî ci ra bivejîyayne û wina ge-ge dûrê aqilî nêmendêne.

Qeçek her çî yew roje de vîneno. Vano “Mi, dî jewî bi çefîya sereyê û çimê xwo rind piştê ew ci destti qutîyêna, oyo dêsan sero çîyên nuşeno. […] Mi, xeyal kerd ki jewnayo zî kuçedê dûşnî di. Oyo zî dêsî sero nûşneno. […] Behdo mi dêsê nûşnayey wendî ki. Fina bi Tirkîya nûşnayeyê. Kahrolsun emperyalizm. Kahrolsun faşizm. Faşizme son”. (r. 82-83) Hetta ke dima şirove keno vano “No faşîzm, qay çîyêndo zey nê karizî bi ki cira hendayên qahrîyayên?” (r. 89) Qeçek vano, min û embazê xwu yê kurmancî, ma her diyan hem dimilkî hem kurmancî qisey kerdêne. La qet behs nêkeno ke ey mekteb wendo; wendiş û nuştişê ey esto, tirkî zano. Merdim şaş maneno ke eno qeçek key wendiş musa, senî tirkî zano.

Çi beno wa bibo helbet kek Zulfîqarî karêko zaf rind kerdo, ez ey tebrîk kena. Merdim eşkeno zaf hetan ra rexne zî bikero. Tenya mi waşt ez çend nimûneyan nîşan bidî ke belkî faydeyê xwu hem ey rê hem sewbîna nuştoxanê ma rê bibo.

Xulasa, kek Zulfîqar eynî sey kitabê xo Vatenên Verênandê Ma nuştiş û çapkerdişê Hersê Zerrî de zêde ra amatorkî têwgêrayo. Eke bi çend kesan, êyê ke ziwan ra, edebîyat ra fam kenê, dosyaya xwu bidayne wendiş, rexne û krîtîkê înan goşdarî bikerdêne; ancî, dosyaya xwu bidayne redaktekerdiş, hema çap bikerdêne, mi gore kitabêko rindek ci ra vejîyayne û qîymetê xwu zî bol vêşî biyêne. Ez nêvana qîymetê xwu çin o, ez vana qîymetê xwu bol vêşî biyêne.

Tayê embazî estê ge-ge hepisxaneyan ra yan zî teber ra nusenê, yew mektubê tirkî yan mesajêk zî îlawe kenê û mi rê şawenê. Mektubê xwu de vanê “Zazacaya katkımız olsun diye yazdık.” Ez vana gereka ma eno qayde nêfikirîn. Nuştişê dimilkî de, bitaybetî edebîyat de yarenîye nêbena. Ez vana katkımız olsun diye değil gerçekten yazalım. Eke ma nusenê, ez qayîl a ke ma heqê nuştişî zî bidin. Yanî seba pêardişê eserêkê başî çi hewce keno gereka ma texsîr nêkin. Coka ez herinda kek Zulfîqarî de bî, ez enê kitabî newe ra çap kena. Ez vana ena dosya ra kitabêko erjaye vejîno.

Zülfükar Ayyildiz, Hersê Zerrî, Ruha 2014, 144 rîpelî