BERÊ CENETÎ: ŞIKEFTÊ BIRQLEYNÎ

Şikeftê Birqleynî, hîrê şikeftê ke pêsero yê. Miyanê sînorê qezaya Diyarbekirî Licê de, merkezê qeza ra qasê 26 km hetê bakûrê rojawanî de, rayirê Diyarbekir-Çewlîgî ser o, hetê Diyarbekirî ra kîlometreya 104. de, hetê rojhelatî ser, qasê 100 metreyî rayir ra dûrî de yê. Şiyayîşê bi cayê şikeftan, uca ra geyrayîş û dîyayîşê înan zaf asan o.

Şikefta tewr binîne ra yew awa zelala şîrîne ke şîfa dana herekîyena. Ena şikefte di serçimeyanê Royê Dîcle ra yew a. Şar bawer keno ke ena awe cenet ra zîyena û ancî herekîyena şina cenet "Şikefte zaf xorîn a. Zaf dewijê ê doran vanê merdim saetêk zî tede rayir şêro ancî nêeşkeno peynîya ci bivîno. Wina aseno ke dergîya aye çend kîlometreyî esta."[1] Eke merdim tunelê ena şikefte ra dewam bikero, peynî de cayêk de ancî vejîyeno rîyê erdî. Bi taybetî hamnanî şarê ê doran seba îstîrehetî û honikî şinê ena awe ser.

Fekê berê ena şikefte de, hetê raştî de, serê yew zinarê pehnê tîkî de heykelê qralê asûrîyan Salmanassarê III. (ÎV 859-825) û kitabeyê ey ameyo kendiş. "Salmanassarê III. kitabe de behs keno ke kes nêeşkeno zorê ey bibero, o awa Feratî ra senî vîyarto û bi ardimê homayan ey senî zaf cayî feth kerdê."[2] Tarîxnaso alman C. F. Lehmann Haupt 1899 de ameyo enê şikeftî ziyaret kerdê û nuşteyê ke enê zinaran ser o yê, deşîfre kerdê.

Kitabeyo 1. de wina nuşte yo:

"1) Salmanassar, qralo pîl, qralo hêzdar, qralê Asûrî, qralê komelanê girdan yê şaran, prens

2) Reqîbê Asûrî, homayê ke o înan ra bawer keno; Şamaş û Adado ke paştgirîya ey kenê, gama ke kewt rayir;

3) Çiqas koyê pîlî yê akewtişê rojî ra hetanî awanbîyayiş estê, o bi hakimê hemîne.

4) O ke mexlûb nêbeno, gama ke vernîya artêşa xwu de şer kerd û pey ra kewt dişmenanê xwu dima,

5) Senî ke tofan komê enqazî dano xwu ver beno, ey winî bi yew hawayo mizafer ê pelexnayî

6) Behrê welatê Naîrî ra hetanî welatê behrê pîlî yê awanbiyayişê rojî ey heme welatî fetih kerdî. Temamê welatê Hattî, Melîtene, Dayanî, Suhme

7) Bajarê qralîye yê Aramê Ûrartûyijî Arzaşkûn, Gilzan

8) Hûbûşkia, çimeyê Dîcle ra bigêre

9) Heta bi çimeyê Feratî heme cayî, nînan ra teber, welatê Zaûma ra

10) Behrê qismê ke aîdê xanedanîya ma yê ra hetanî behrê welatê Kalde, heme warî girewtî binê nîreyê xwu.

11-12) Ez şiya Babîl, mi Borsîppa de, Kutha de qurbanî dayî, ez acêr şiya welatê Kaldeyijan.

13) Mi şaristanê înan fetih kerdî. Bacê ke qralanê welatê Kalde dayî, mi qebûl kerdî

14) Tersê çekanê mi resa hetanî behrê şorî.

15) Qralê Şamî Adadîrî pa diyes qralanê welatê Hattî vera mi de wuriştî.

16) Mi înan dir da pêro, mi ê tarûmar kerdî, seba ke ruhê xwu bixelesnê, remayî."[3]

Kitabeyo diyin yê Salmanassarê III. zî wina yo:

"1) Salmanassar

2) Qralo pîl, qralo hêzdar

3) Qralê dinya, qralê Asûrî

4) Qralê komelanê girdan yê şaran

5) Bi ardimê homayan Şamaş û Adadî ke o înan rê îtaet keno

6-7) Bi gamanê ezametinan û serberz kewt rayir û

8) Akewtişê rojî ra hetanî awanbiyayiş

9) O bi hakimê koyanê qudretinan.

10) Gama ke kewt dişmenanê xwu dima

11) Qralo ke kes nêeşkeno zorê ey bibero, seke awa laserî yew şelê herrî rijnena

12) Ey zî winî mizafer royî û koyê ke vîyer nêdanê pelexnayî û vîyart.

13) Lajê qralê Asûrî Tûkûltî-Ninûrtayî

14) Lajê qralê Asûrî Asûrnassirpalî [Salmanassar]

15) Heme cayê behrê welatê Naîrî ra hetanî behrê pîlî yê awanbiyayişê rojî fetih kerdî.

16) Temamê welatê Hattî, Melîtene, welatê Dayanî, welatê Suhme û şaristanê Arzaşkûnî

17) Şaristanê qralîye yê Aramê Ûrartûyijî, welatê Gilzanî, welatê Hûbûşkia

18) Warê serçimeyê Dîcle ra hetanî çimeyê Feratî, behrê xanedanîya ma yê welatê Zaûma ra

19) Hetanî behrê welatê Kalde mi sereyê înan xwu ver de kerdî çewt. Ez şiya Babîl, mi qurban da, ez acêr şiya welatê Kaldeyijan.

20) Mi şaristanê înan fetih kerdî û înan ra bac girewt.

21) Adadîrîyo Şamij û Îrhîlînîyo Hamatij pa 15 şaristananê qeraxê behrî

22) Vera mi de êrîş kerd. Mi înan dir da pêro. Mi ê tarûmar kerdî.

23) Mi parxêleyê înan yê herbî û welaqê înan texrîb kerdî û çekê înan yê herbî

24) Înan ra girewtî

25-26-27) Seba ke ruhê xwu bixelesnê, remayî."[4]

Gelêk efsaneyanê mintîqeyî de behs beno, Xizir eleyhîselamo ke Homayî zanayişê îlahî û hîkmet mûsnayo ci û wina bawer kenê ke zemanê Mûsa pêxamberî de cûyayo, ey ena şikefte ra awa heyatî şimita, bi eno qeyde merg ra azad biyo û ena şikefte ra şiyo cenet û ancî ameyo rîyê dinya. Coka eynî wext de ena şikefte ra vanê "Berê Cenetî" zî.

Goreyê yewna efsaneya ke Diyarbekir de behs bena, vanê, awa Dîcle cenet ra zîyena û ancî herikîyena şina cenet. Coka wesaran şarê Diyarbekirî çi mirad bikerê, kaxid de nusnenê û serê Pirdê Dehderî ro erzenê awa royî, bi eno qeyde bawer kenê ke waştişê înan şinê cenet û resenê Homayî.[5]

Zulqarneyno ke nameyê ey Quran de zî vîyareno, bawer kenê ke awa ena şikefte ra şimita û şîfa dîya, biyo weş. Ewlîya Çelebî Seyahetname de wina behsê ena mesela keno: "Tarîxê Meqdîsî gore, Îskenderê Zulqarneynî yo menşûr [Zulqarneyno di qiloçin] awa heyatî ya tiyayî ra şimita û biyo baş, qiloçanê xwu ra xelesîyayo."[6]

Şikefta diyine, hetê çepî de, qasê 50 metreyî cor, fekê aye epey pîl; qasê 15 metreyî hîra, 12 metreyî berze û xorînîya xwu zî qasê 200 metreyî ya. Fekê şikefte de hîmê yew dêsê epey hîrayî ke zemanê antîkî ra mendo hema zî mewcûd o. Zinarê hetê destê raştî yê berê ena şikefte ser o heykel û kitabeyê qralê Asûrî Tiglatpleserê I. (ÎV 1116-1090) ameyo kendiş. "Tiglatpleserê I. kitabeyan de behs keno ke o qralo tewr hêzdar yê dinya yo, bi ardimê homayan dorê Dîcle heme zebt kerdê û vera êrîşanê Ûrartû de ey eno mintîqe pawitı."[7]

Kitabeyo yewin yê aîdê Tiglatpleserê I. wina yo:

"Fatîhê welatanê Naîrî

Qralê çarmedorê dinya, qralê Asûrî

Qralo hêzdar Tiglatpleser

Mi welatanê Tunnî, Dayanî û Kirhî ra hetanî behrê pîlî heme zebt kerdî."[8]

Kitabeyo diyin yê aîdê Tiglatpleserê I. wina yo:

"Bi ardimê mîreyanê mi homayanê pîlan

Aşûr, Şamaş û Adadî

Lajê qralê Asûrî Mûttakil-Nûskû

Lajê qralê Asûrî Aşûr-reşî-îşî

Qralê Asûrî ez Tiglatpleser

Ez reya hîrêyine behrê pîlî yê welatê Amûrû û behrê welatê Naîrî ra

Hetanî welatê Naîrî şiya."[9]

Şikefta tewr serîne ya hîrêyine zî, herçiqas berê aye teng bo, zereyê aye zaf hîra û zaf zî xorîn a. Zereyê şikefte de îstalagmît û îstalakîtî (sarkıt ve dikitler) estê, vanê hewayê zereyê şikefte, bi taybetî seba nêweşîya astimî baş o.

Zaf kesê ke beşdarê Herbê Şêx Seîdî biyê badê herbî ena şikefte de xwu darto we. Hesen Hişyar Serdî ke o zî înan miyan de biyo, derheqê zereyê ena şikefte de vano: "Şikefte binê yew koyê xişnî de û qasê şaristanêk gird bî. Zereyê aye de kuçeyê zaf pîlî estbî. Fekê her di beranê pîlan de yew berêko gird estbi. Hema dekewtiş de di heykelê kerre ra kewenê çimî ver ke yew maneno dîkî yew zî maneno maseyî. Heme dêsî bi resim û nuşteyê ke ser o ameybî kendiş xemelnaye bî. Seba ke ma vernîya xwu bivînê, ma ancax eşkayne verê roşnê fanose de şêrê. Tayê cayan de cor de awe çilkayne. Zemanê esrê kerra de vayê muntezemî kendê û rayir dayo a awe. Di estûnê kerra ra diyayê binê cayê ke awe çilkayne ke uca nêrijîyo. Verê cû seba ke hema elektrîk û baterî çinê bî, arkeolog û oryantalîstanê rojawanijan gama ke tiya ziyaret kerdo, zereyê şikefte de simer xwu dima rêj kerdo hema eşkayê bigeyrê. Çimkî eke wina tedbîr nêgêrê ageyrayiş mimkun nîyo."[10]

Wina aseno ke Îsayî ra Ver tewr tay 8 hezarî serrî verê cû însanî enê şikeftanê muhteşeman ke serçimeyê awa şîrîne yê de cûyayê û tiya ra vila biyê.

___________