Derheqê xebatanê ziwanî de – 12

Ziwananê Ewropa ser o rolê Latînî çi yo, hema vajêne Farisî, Kurdî û Tirkî ser o zî rolê Erebî o yo. Bi taybetî badê ke kurdan, farisan û tirkan dînê îslamî qebûl kerd, demeyêko zaf derg medreseyan de perwerde bi Erebî bi, coka bêhed kelîme û termê Erebî dekewtê ziwanê enê miletan.

Kelîmeyê ke ziwananê bînan ra kewenê ziwanêk yan zî îhtîyacî gore yenê kopyakerdiş, êdî benê malê ê ziwanî, seke kelîmeyê ê ziwanî bê, o qeyde yenê şixulnayiş. Ma vajê, kelîmeyê ke Erebî ra dekewtê ziwanê ma, êdî malê ziwanê ma yê.

Bitaybetî ziwanê nuştekî de, mevajê ke mesela standardkerdişê ziwanî bo, kelîmeyê ke ziwananê bînan ra kopya benê gereka bi usûl tesnîf bibê û qeydeyêk gore bêrê kodkerdiş. Ma vajê, Erebî de kelîmeya “beled/بلد” esta, mehnaya “şeher, bajar, şaristan”î de ya. Eke peybendê nîsbetî “-î” bigêro sey îsmê mensûb “beledî/ىبلدى” virazîyeno û yeno mehnaya “şeherî, bajarî, şaristanî”, yanî çiyo ke mensûbê şeher/bajar/şaristanî yo, seke ma vanê “ewropî, hindî, misrî, şamî…” Eke peybendê “-e” bigêro, yanî kelîme sey “beledîyye/بلدية” teşkil bibo, îsmê sinaî/îsmê mekan virazîyenê û yena mehnaya “şeherdarî/şaredarî”.

Esasê xwu de Erebî de fonksîyonê îlaweyê “-ye” zaf o. La hîna zaf eynî sey “-e”yê Kirdî nameyan keno makî. Ma vajê sey sifetê “murebî, -ye”. Helbet sewbîna zî fonksîyonê xwu estê. La ma rê çiyo muhîm, Kirdî de kelîmeyê ke bi peybendê “-îya/-îye” vajîyenê makî yê. Êyê ke bi “-îyet” vajîyenê zî, xisûsîyetê Kirdî gore benê nêrkî. Feqet xebata standardîzasyonî de Grûba Vateyî enê tewir kelîmeyê Erebî bi çend tewirî kod kerdê. Nimûne:

“askerlik: eskerîye (m)

belediye: beledîya (m)

bevliye: bewlîye (n)

gündelik (günlük ücret): yewmîye (n)

itfaiye: îtfaîya (m)

maliye: malîye (m)

nakliye: neqlîya (m)

tahliye: texlîya (m)

taziye: tezîye (m)

tesviye: teswîye (n)…”

Seke aseno, tirkan enê tewir kelîmeyî pêro bi yew qeyde, yanî bi “-iye” girewtê. La Grûba Vateyî tayê bi “-ya” tayê bi “-ye” girewtê. Êyê ke bi “-ye” kod kerdê ra zî tayê makî (m) tayê nêrkî (n) qeyd kerdê.

Çi ra “eskerîye” bi peybendê “-ye”, çi ra “beledîya” bi peybendê “-ya” qeyd kerda, yan zî, eger “eskerîye” makî ya, çi ra “bewlîye” nêrkî bo?

Neke tenya enê yê, hema gelêk kelîmeyê winasî estê ke bi eynî hawa di tewirî kod biyê. Çend nimûneyê bînî: “ardiye: erdîya (m), battaniye: betanîya (m), faraziye: ferezîye (m), kurabiye: qurabîye (m), nazariye: nezerîye (m), saniye: sanîye (m), şemsiye: şemsîya (m), seviye: sewîye (m), Suriye: Sûrîye (m), Türkiye: Tirkîya (m)…”

Verê cû zî ma bi nimûneyan nîşan dabi ke Grûba Vateyî bêke kelîmeyan tesnîf bikero, bêke usûl û krîterê standardkerdişî dîyar bikero, her kombiyayiş de, bi usûlê raydayişî kelîmeyî tewir bi tewir kod kerdê, coka nakokî û gelemşeyêko cidî dekerdo miyanê ziwanê ma.

Kelîmeyî seba ke tenya ferheng de ca bigêrê, uca de bimanê, kod nêbenê. Seba ke ziwan de, bitaybetî ziwanê nuştekî de sey elementê gane û dînamîk bêrê şixulnayiş ferhengan de bi mehnayanê xwu qeyd benê. Eno semed ra, standard biyayişê form û şeklê kelîmeyan zaf muhîm o. Mesela, Sûrîye û Tirkîya nameyê di welatanê cîranê ma yê. Çi ra ma yewî ra vajê Sûrîye la yewî ra Tirkîya? Yanî çi ra yew bi “-ye” bêro vatiş, yew bi “-ya” bêro vatiş? Û seba ke ziwanê ma nêrî-makî yo, yew tewir biyayişê cinsîyetî zî zaf muhîm o. Mesela, çi ra “neqlîya (m)” makî la “teswîye (n)” nêrkî bo?

Xebata amadekerdişê ferhengê standardî ke Grûba Vateyî sey ferhengê “Tirkî-Kirmanckî (Zazakî)” amade kena bi xeletîyan dekerde ya. Ma vajê, ferheng de kelîmeyê Tirkî têbin de rêz biyê û muadilê înan yê Kirdî nusîyayê. Tayê cayan de sey binmade zî nameyî nusîyayê. Ma vajê, sey:

“emniyet: asayîş (n)

emniyet kemeri: kemerê emnîyetî (n), kemberê emnîyetî (n)”

Seke aseno, muadilê termê “emniyet”ê Tirkî Zazakî de “asayiş” nusîyayo. Yanî ma madeyê eslî ra fam kenê ke kelîmeya “emniyet”î ya Tirkî ma de bena “asayiş”. Ma vajê, eke ma yew metin tercume bikerê û ma xwu rê ferhengo standard yê Grûba Vateyî esas bigêrê, gereka ma vera kelîmeya “emnîyet”î ya Tirkî de tim “asayiş” bişixulnê!

Tam tiya de ma bineyke nizdî ra bala xwu bidê enê her di kelîmeyan ra.

Kelîmeya “emnîyet”î eslê xwu de mehnaya “îtîmad, saxlemî, bawerkerdiş”î de ya. Kokê ci “emane/أمانة” ra yeno, kelîmeya “emanet”î zî eynî kok ra ya. Halê ci yê mesderî “emn/أمن”, şeklê “emnî/أمنى” îsmê mensûb û şeklê “emnîyye[t]/أمنية” zî îsmê sinaî/îsmê mekan o.

Kelîmeya “asayiş/آسايش” zî Farisî ya, kokê “asay, asûden/آساى, آسودن” û peybendê “-îş”î ra ameya pê, mehnaya “hizûr, arisîyayiş, rehetî, sikûnî” de ya.

Seba ke xebata ferhengsazî de çiyo eslî mehna ya û ferhengê Grûba Vateyî sey ferhengê Tirkî-Zazakî amade beno, coka ma ferhengê Tirkî de bala xwu bidê mehnaya enê her di kelîmeyan ra, baş beno:

“asayiş: bir yerin düzen ve güvenlik içinde bulunması durumu, düzenlilik, güvenlik

emniyet: 1.güvenlik 2.güven, inanma, itimat 3.polis işleri 4.güvenlik işlerinin yürütüldüğü yer 5.bir araçta güven sağlayıcı parça”[1]

Seke aseno, Tirkî de mehnaya her di kelîmeyan yew nîya, ziwananê eslî de zî ziwanê ma de zî o qayde yo. Yanî enê her di kelîmeyî muadilê yewbînî nîyê. Xwura ferhegê Grûba Vateyî de, binmade ra zî ma vînenê ke mehna yew nîya, coka hetêk ra herinda kelîmeya “emnîyet”î de “asayiş” ronîyayo, feqet binê ci de sey binmade “kemerê emnîyetî, kemberê emnîyetî” nusîyayo. Eger “asayiş” muadilê “emnîyet”î biyêne, usûlê amadekerdişê ferhengî gore gereka binmade de “kemerê asayişî, kemberê asayişî” binusîyayêne. Labelê seba ke her di kelîmeyî muadilê yewbînan nîyê, coka made de “asayiş” nuşto la binmade de “emnîyet” şixulnayo.

Ferheng de enê tewir detayî, enê tewir mehnayê ciyayî yan zî hetê mehna ra ferqîyetê nuansî zaf muhîm ê. Labelê çi heyf ke ferhengê Grûba Vateyî bi enê xeletîyan pir o. Mesela:

"cihan: kaînat (n), alem (n), kozmos (n)"

Seke aseno, muadilê kelîmeya “cihan”î ya Tirkî de, “kaînat (n), alem (n), kozmos (n)” nusîyayê. Oxro ke kelîmeya “cîhan”î Farsiî, Tirkî û Kurdî de eynî mehna de ya. Çi ra vera kelîmeya “cihan”ê Tirkî de, Zazakî de zî “cîhan” nênusîyo? Qey ma de kelîmeya “cîhan”î çinê bo? Eke ma Tirkî ra yew metin tercume bikerê, qey herinda “cihan”î de ma “kaînat (n), alem (n), kozmos (n)” binusnê?

Çend nimûneyê bînî:

“âmâ: nuxsan, -e

cenabet: bêdestmaj, -e; bêawdest, -e

cünüp: bêdestmaj, -e; bêawdest, -e

gafil: 1)bêhayî, -ye; bêxeber, -e 2)nezan, -e

garp: rojawan (n)

kalite: senînîye (m)”

Ferheng de bi eno qeyde madeyê ke minaqeşe rê akerde zaf ê. Tenya mi çend nimûneyî tiya neqil kerdî. Gereka ma enê hetan ra bala xwu bidê xebata standardîzasyonî ser, ferhengî tetkîk bikerê û bi hawayêko îlmî minaqeşe bikerê ke ziwanê ma rê yew feydeyê xwu bibo. Bi pesin û wesefnayişî, bi teqdîskerdişî ma nika xwu rê bineyke tetmîn benê, labelê semedê îstîqbalî ma xesar de yê, seba demê dergî feydeyê enê tewir minaqeşeyan esto.

Ferheng yeno mehnaya “kitabo ke tede babet yan zî warêk gore kelîmeyê ziwanêk yan zî beşêkê ziwanî bi hawayê alfabetîk rêz biyê û mehnaya înan tehrîf biya yan zî sewbîna ziwan de muadilê înan ameyo dayiş.” Ferhengê kelîmeyan de nameyî, zemîrî, sifetî, zerfî, edatî, bestoxî, înterjeksîyonî û karî/fiîlî ca gênê. Ferhengê ke babetêk gore amade benê zî çiyê ke kewenê çarçewaya a babete tede ca gênê. Ma vajê, ferhengê îdyoman de îdyomî, ferhengê vateyê verînan de vateyê verînan, ferhengê termanê edebîyatî de termê edebî, ferhengê termanê felsefe de termê felsefîkî ûsn.

Ferhengê kelîmeyan de kelîmeyî halê sade de ca gênê, kar/fiîlê sade û pêrabesteyî zî şeklê mesderî de ca gênê. Ferhengê Grûba Vateyî enê hetan ra zî zaf problemin o. Mesela, madeyê sifetê “çok” yê Tirkî tede wina qeyd biyo:

“çok: zaf, -e; bol, -e; zîyade, gelek, xeylê, vêşî”

Binmade de zî enê estê:

“çok gecikme: awexoserozelalkerdiş (n)

çok gecikmek: awe xo ser o zelal kerdene”

Ferheng de madeyê “gecikmek” çinê yo, labelê seke aseno, binmadeyê “çok gecikme/k” esto û herinda “zaf erey kewtiş/ene” de îdyom nusîyayo. Oxro ke usûlê ferhengê kelîmeyan eno yo ke sey made “çok” û “gecikme/k” binusîyê, temam o. Eke “çok gecikme/k” nusîyeno gereka heme karê ke bi “çok” virazîyenê binusîyê. Ma vajê, sey “çok ağlamak, çok çalışmak, çok etmek, çok gülmek, çok içmek, çok konuşmak, çok oturmak, çok yapmak, çok yemek…” Enê çî ferheng de bi eno qeyde nênusîyenê.

Heto bîn ra, mehnaya îdyomê “awe xwu ser o zelal kerdene” zî tenya “çok gecikmek” nîyo. Eno îdyomê ma Ferhengê Îdyomanê Kirdî de winî ca gêno:

“awe xwu ser o zelal kerdene: 1)cayêk ra erey ameyiş 2)şîyayişê cayê dûrî 3)ereyvistişê yew mesela yan zî karî”[2]

Cor de ma neqil kerdbi, ma vajê, “kemerê emnîyetî” name yo, yanî nameyê yew çî yo, coka ferheng de nusîyeno la tiya de “çok gecikme/k” zî “awe xwu ser o zelal kerdene” zî nêkewenê miyanê formê kelîmeyanê ke eşkenê ferhengê kelîmeyan de ca bigêrê. Çi heyf ke ferhengê Grûba Vateyî de bi eno tewir madeyî zaf ê. Nimûne:

“hayvanın üzerindeki birisinin ar­kasında binmek: pey de espar bîyene, pey de suwar bîyene, pey de weniştene, pey de niştene, pey ... de niştene”

Ne Tirkî de ne Zazakî de, yanî ne eleqeyê made ne zî eleqeyê muadilê ci bi çarçewaya kelîmeyanê ke gereka ferhengê kelîmeyan de ca bigêrê esto. Eger bi eno qeyde bo, gereka heme pozîsyonî bêrê nuştiş, ma vajê sey “hayvanın üzerindeki birilerinin arkasında binmek, hayvanın üzerindeki birsinin önünde binmek, hayvanın üzerindeki birilerinin önünde binmek…”

Welhasil, sedaqetê ma yê seba ziwanê ma, xebata ma ya ziwanî, xebata ma ya standardîzasyonî, ma de qeyde û usûlê amadekerdişê ferhengan, vera yewbînan de reftarîya ma, yewbînan dir muamele û têkilîya ma, usûl û uslûbê ma… heme problem; seqetî, teşqele, gelemşe! Coka rewşa ke ma tede yê tesadufî nîya. Homa virazo.

[1] http://www.tdk.gov.tr

[2] Roşan Lezgîn, Ferhengê Îdyomanê Kirdkî (Zazakî), Weşanxaneyê Roşna, Çapa diyina hîrakerdîye, Diyarbekir 2017, r. 22