Derheqê Xebatanê Ziwanî de - 10

Zemananê verî de ziwanê zafê miletan tenya ameyne qiseykerdiş, îhtîyac bi nuştiş çinê bi. La yew zeman ame ke nuştiş û wendiş zî qasê qiseykerdişî bi îhtîyac, yanî gereka her milet ziwanê xwu bi nuştekî zî amel bikero, nêke ziwanê înan binê tesirê ziwananê nuştekîyan de miyan ra wedarîyeno şino.

Ziwanê vatişkî de qeydeyan prosesê tarîxî de xwu rê bi xwu şekil girewto la nuştiş de gereka qeydeyî hetê înanê ke ziwanî nusnenê ra tesbît bibê û bêrê standardkerdiş. Eke nê, kaos vejyeno! Coka her nesil îhtîyacê dewrî gore gereka ziwanê xwu ser o tim bixebetîyo, ziwanî sereraşt û asan bikero.

Gereka esla ma nêkerê xwu vîr ra, ziwan yew esero şexsî nîyo, ma vajê, sey şiîr, hîkaye, roman, meqale nîyo ke tenya nuştoxî eleqedar bikero. Yanî ziwan milkê arizî yê kesêk nîyo ke keyfê xwu gore ser o çirhêle bikero! Ziwan tarîx ra malo mişterek yê miletî yo, sedemê sereke yê miletbîyayişê komelêk o, mîrasê neslanê ameyeyî yo. Eke merdim biwazo xwu rê yew esero nuştekî bixeleqno, ma vajê yew şiîr, hîkaye, roman yan meqala binusno, helbet gereka zaf dîqet bikero, çimkî webalê xebatanê nuştekî zaf giran o. La eke merdim ziwanî ser o bixebetîyo, mesela, merdim ferheng amade bikero yan zî qeydeyanê nuştişî pêşnîyaz bikero, gereka hezarqat hesas bo, zaf dîqet bikero. Çimkî xebatanê ziwanî de reya esta yew pêşnîyazo zaf qijek zî beno sedemê teşqeleyî û bi se serran dewam keno, neslê ameyeyî bîlaheq meşgûl benê. Mesela, her kes pê zano ke Celadet Alî Bedirxanî xizmetêko çiqas erjaye seba Kurmancî kerdo la xebata xwu ya gramerî de telafuz esas girewto û vato “Venginê ‘ê’ û ‘î’ caran nêkewenê vernîya bêvengê ‘y’. La eke enê venginî bi hawayêk bi ‘y’ wa biyê, a game enê, yanî ‘ê’ û ‘î’ venginê “i” dir vurîyenê û eno ‘i’ keweno herinda înan.”[1]

Dewamê ci de zî tayê nimûneyan nîşan dano, vano sey: “dê > diya te, vê diyê”, “pê > piyên min, vî piyî”, “rê > riya wan, van riyan”, “derî > deriyê me, vî deriyî”, “kursî > kursiyên wî, van kursiyan”, “tilî > tiliyên min, vê tiliyê”, “xanî > xaniyê te, van xaniyan”.

Enê pêşnîyazê Celadetî nuştişê Kurmancî de teşqele veto. Mi dîyo nêdîyo ena mesela ser o minaqeşe beno û hema zî nêresayo yew netîce. Homa bizano, belkî yewna seserre zî hel nêbo! Kurmancan miyan de tayê kesê ke bêfikirîyayiş, bêpers û persîyar vanê Celadetî wina vato û eke cayêk de bivînê herfa “î” vernîyê “y” de nusîyaya qîyamet kenê ra! La tayê kesê ke ziwanî ser o xebetîyenê, ê zî bi delîl û îzehet enê pêşnîyazê Celadetî xelet vînenê. Ez bi xwu zî xelet vînena. Mesela, kelîme halê sade de sey “azadî” nusîyena, eke îzafe bigêro, ma vajê, gereka sey “azadîya welatî” binusîyo. Çi ra ma herfa “î” ke eslê kelîme de esta wedarê û herinda ci de herfa “i” binusnê?

Kurmancî “kerdiş”ê ma ra vanê “kirin”, “herînayiş”ê ma ra zî vanê “kirîn”. Qaydeyê ke Celadet pêşnîyaz keno gore, her di cumleyê “Mi kerdo” û “Mi herînayo” gereka sey “Min kiriye” binusîyo. Oxro ke raşta ci sey “Min kiriye: Mi kerdo” û “Min kirîye: Mi herênayo” nusîyeno. Eslê kelîme çi yo, gereka o qeyde binusîyo.

Ma vajê ke sinifê ewilîn yê mektebê verînî de mialim bi hawayê hecekerdişî enê cumleyan mûsneno tutan. Zaf zehmet o ke tutî bieşkê fam bikerê çi ra halo sade de kelîmeyî sey “kirîn” yan “azadî” nusîyenê la eke îzafe bigêrê û herfa “y” bêro gereka “î” wedarîyo, herinda ci de “i” binusîyo. Eke winî bo, mialimê feqîrî ganî desteyêk herfa “i” sey yêdek tim cêbê xwu de biçarnê, hecekerdiş de yewe bidê tutan a bîne apey bigêrê, dima ancî aye bidê a bîne bigêrê. Bi eno qeyde perwerde beno? Çi ra ma halê rehetî de xwu rê hende ezîyet vejenê? Ez bawer kena, eke Celadet ewro weş biyêne, do bivatêne, mi yew xeletî kerde, ez pêşnîyazê xwu apey gêna.

Nika ma bêrê Kirdîya ma ser. Sey qeydeyêkê raştnuştişî ma ser o ameyo ferzkerdiş ke çiqas “i”yê ke vernîya “y” de yê ganî sey “î” binusîyê. Ma vajê, kitabê Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) yê Grûba Vateyî de hûmarnameyê “2 di” esto.[2] La seraserê kitabî de û temamê hûmaranê kovara Vateyî de, ancî kitabanê bînan de eke peybendê bigêro sey “2. dîyin” nusîyayo.[3] Ferhengê Grûba Vateyî de tayê nameyî zî estê ke bi “i” qedîyenê, mesela, sey “Hêni, Pali…”. Qeydeyê nuştişî ke Grûbe ferz kerdo, eke enê nameyî îzafe bigêrê û “y” bêro peynî, gereka “i” bi “î” bibedelnîyo. Ma vajê, sey “Hêniyo serdin> Hênîyo serdin, Paliyo rengîn> Palîyo rengîn…” Neke tenya îzafe û peybend de çiqas name û kelîmeyê ke tede “-iy-” esto gereka heme sey “-îy-” binusîyê, ma vajê “Diyarbekir” gereka sey “Dîyarbekir” binusîyo.

Celadet Bedirxanî pêşnîyazê xwu de goş dayo telafuzî ser û vato “î”yo ke keweno vernîya “y”yî beno “i”, coka merdim hetanî dereceyêk ey fam keno. Çimkî heqîqeten Kurmancî bi o qeyde telafuz kenê. La enêyê ma tam eksê Celadetî kenê, heta ke “i”yê ke keweno peynîya “y”yî zî kenê “î”.

Yê ma, gereka serçeq zî ser o bo!

Mesela, Kirdî de peybendê kar ra viraştişê nameyî û mesderê karî “-iş” esto. Grûbe[4] vana, eke sey vengê pêrabestişî herfa “y” bikewo mabeynê kelîmeya karî û kelîmeyê “-iş”î gereka “i” bivurîyo bibo “î” û sey “-yîş” binusîyo. Ma vajê, “kombiyayiş” sey “kombîyayîş” binusîyo. Bi eno qeyde heme kelîmeyan de zî “i”yê ke keweno peynîya “y”yî sey “î” nusnenê, ma vajê, kelîmeya “payiz”î sey “payîz” nusnenê. Labelê xwu dir kewenê nakokî! Çimkî hûmarnameyanê rêzkî de eno qeyde ra feraxet kerdo, peybendê “-in” de nêkerdo “-în”. Mesela, sey “dîyin, şeştîyin, hewtayin, heştayin, newayin…” nuşto.[5]

Gelo mentiqê xwu çi yo ke peybendê “-iş” de “i”yê badê “y”yî beno “-yîş” la sufîksê “-in” de sey “-yin” maneno? Tu îzehê xwu çinê yo, temamen keyfî yo.

Halo sade de eslê nameyî çi yo, gereka eynî wina zî bimano. Eke halo sade ma vanê “di” yan “Hêni”, çira “diyin” de yan “Hêniyo serdin” de ma eslê ci bivurnê? Mekteb de gama ke mialim bi hecekerdiş enê kelîmeyan bimûsno tutan çi ra tim desteyêk herfa “î” cêbê xwu de biçarno? Yanî eslê kelîme halo sade de “di (2)” yo, wa tim sey xwu binusîyo, çi ra “di” bibo “dî”?

Qet nêbo Celadetî sebebê xwu vato, la êyê ma bêke îzeh bikerê, bêke tu sedemo mehqul nîşan bidê, wina emirwarî cor de vanê. Xûyê zafê însananê ma zî wina yo, vanê filan kesî vato û bê pers û persîyar rîayet kenê.

Xulase, xizmet baş o, gereka her kes xizmetê erjanê xwu yê neteweyî bikero, ma vajê, gereka her kes ziwanê xwu rê xizmet bikero. La xizmeto raşt. Îlahîm zî xizmeto ke zirar tede çinê yo. Ma hetêk ra çim kil bikerê hetêk ra kor bikerê, xeyrê xwu çinê yo.

[1] Celadet Alî Bedir-Xan, Bingehên Gramera Kurdmancî, Weşanên Nûdem, Çapa yekem, Stockholm 1994, r. 19
Celadet tam wina vano: “Ê, Î - Ev dengdêrên ha tu caran nakevin ber dengdara ‘y’ê. Lê heke ev dengdêr bi awakî bi ‘y’yê ve bûne hingê ev yanî ‘ê’ û ‘î’ bi dengdêra ‘i’yê diguhêrin û ev ‘i’ dikeve şûna wan.”

[2] Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî)”, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 71

[3] Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî)”, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 73

[4] Eke merdim raşte vajo, kesê ke Grûba Vateyî de estê, zafê înan enê çiyan ra bêxeber ê. Tayê estê, emrê xwu de yew cumle Zazakî nênuşta la bi niyeto pak beşdar benê. Tayê zî estê, bawerîya xwu bi merdiman anê vanê hezret ho vano "mi sereyê xwu ser o dejnayo" û qebûl kenê.

[5] Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî)”, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 73-74