Derheqê xebatanê ziwanî de - 11

Xebata standardkerdişê kelîmeyanê Zazakî de gereka hende bi ecele nêbiyêne. Madem ke winî ecele bi, o wext qirarê ke gêrîyayê zî gereka sey mitleq/miqedes nîşan nêdîyê û bi tehekum û tezyîq nêrê ferzkerdiş. Gereka heme pêşnîyaz û qirarî şefaf û revîzekerdişî rê tim akerde bê. Îlahîm zî kesê ke mîsyon gênê xwu ser, gereka rexne û krîtîkî rê akerde bê. Çi ra? Nika ma hûmara 4. ya kovara Vateyî ra yew qirar neqil bikerê û ser o bişixulîyê, mesela do bineyke fam bibo. Kovare de sey qirarî derheqê peybendanê ke sifet ra pê name virazîyeno de wina nuşte yo:

“Sifet ra Name Viraştene

Kirmanckî de car ra ca formê suffîksê sifet ra nameviraştene vurîyeno (bedilîyeno). Tanî cayan de no suffîks “-îye” yo, labelê cayanê bînan de “-ey”, “-ê” yan zî “-î” yo. Kombîyayîşê ma nê forman ra “-îye” tercîh kerd.

Nimûne:

meylê kombîyayîşî” formê bînî” tirkî”

-îye....... -ey, -ê, -î ......................... -lık

nêweş... nêweşîye... nêweşey, nêweşê, nêweşî .... hastalık

serbest... serbestîye... serbestey, serbestê, serbestî”... serbestlik, özgürlük” (Vate-4, r. 7)

Labelê peybendê ke Kirdî de sifetan ra pê nameyî virazîyenê hîna zaf ê. Mesela, ferhengê Grûba Vateyî ra zî ma vînenê ke “-tî”, “-tîye” û “-ênî” zî estê. Seba ke qirar rew gêrîyayo coka o wext enê ferq nêkerdê.

Seke aseno, Grûba Vateyî sey meylê kombîyayişî peybendê “-îye” qebûl kerdo la “-ey, -ê” xaric êyê bînî zî sey formê standard şixulnayê. Feqet zaf bêserûber, bêîntîzam û têmiyanek şixulnayê. Temamê ferhengî de zaf tay rîayetê qirarê xwu kerdo. Nimûne:

adaylık: namzedîye (m)

amirlik: amirîye (m)

savcılık: dozgerîye (m)

Êyê bînî têmiyanek û bêserûber, tewir bi tewir rêz kerdê. Ez tenya çend nimûneyan dana. Ma vajê, qismêk de peybendê “-îye” vernî de “-î” peynî de şixulnîyayo. Nimûne:

ağırbaşlılık: giranîye (m), giranî (m)

gayretsizlik: bêxîretîye (m), bêxîretî (m)

müezzinlik: muezînîye (m), muezînî (m)

Qismêk de peybendê “-î” vernî de “-îye” peynî de yo. Nimûne:

açıklık: zelalî (m), zelalîye (m)

ahlaksızlık: bêexlaqî (m), bêexlaqîye (m)

verimlilik: berdarî (m), berdarîye (m)

Tayêne de peybendê “-îye” û “-ênî” ameyê şixulnayiş. Nimûne:

dünürlük: xinamîye (m), xinamênî (m)

kabızlık: qebzîye (m), qebzênî (m)

yakışıklılık: semtîye (m), semtênî (m)

Qismêk de sey “-î”, “îye” û “-ênî” rêz kerdê. Nimûne:

uzunluk: dergî (m), dergîye (m), dergênî (m)

dikişçilik: deştoxî (m), deştoxîye (m), deştoxênî (m)

erkeklik: camêrdî (m), camêrdîye (m), camêrdênî (m)

Qismêk de sey “-îye”, “-î”, “-ênî” rêz kerdê. Nimûne:

ağırlık: giranîye (m), giranî (m), giranênî (m)

dinleyicilik: goşdarîye (m); goşdarî (m); goşdarênî (m)

dökmecilik: rokerdoxîye (m), rokerdoxî (m), rokerdoxênî (m)

ekşilik: tirşîye (m), tirşî (m), tirşênî (m)

Qismêk de sey “-ênî”, “-î”, “-îye” rêz kerdê. Nimûne:

akyüzlülük: rîsipênî (m), rîsipîyî (m), rîsipîyîye (m)

Qismêk de sey “-î”, “-îye”, “-ênî” û “-tî” rêz bîyê. Nimûne:

terzilik: terzîyî (m), terzîyîye (m), terzîyênî (m), terzîtî (m)

Qismêk de sey “-îye”, “-î”, “-ênî” û “-tî” rêz bîyê. Nimûne:

yoksulluk: feqîrîye (m), feqîrî (m), feqîrênî (m), feqîrtî (m)

Qismêk de sey “-îye”, “-ênî” û “-î” rêz bîyê. Nimûne:

kahramanalık: qehremanîye (m), qehremanênî (m), qehremanî (m)

Qismêk de sey “-îye”, “-î” û “-tîye” rêz bîyê. Nimûne:

abonelik: aboneyîye (m), aboneyî (m), abonetîye (m)

Qismêk de sey “-î”, “-îye”, “-ênî”, “-tî” û “-tîye” rêz bîyê. Nimûne:

konukluk: mêmanî (m), mêmanîye (m), mêmanênî (m), mêmantî (m), mêmantîye (m); misafirî (m), misafirîye (m)

Qismêk de sey “-tî”, “-îye” û “-î” rêz bîyê. Nimûne:

şuurluluk: hişmendîtî (m), hişmendîyîye (m), hişmendîyî (m)

Qismêk de sey “-îye”, “-î”, “-tîye”, “-tî”, “-ênî” û “-îye” rêz bîyê. Nimûne:

sağıcılık: bêrîwanîye (m), bêrîwanî (m), bêrîwantîye (m), bêrîwantî (m), bêrîyênî (m), bêrîyîye (m)

Tayê madeyan de tîre (-) dekerda mîyan. Nimûne:

bilimsellik: îlmîtî (m), îlmîyîye (m); zanistîtî, -ye, zanistîyî, -ye

Xulase, seraserê ferhengê Grûba Vateyî de bi eno qeyde gelek peybendî tewir bi tewir, sey tabloyê logarîtma rêz benê şinê la hewce nêkeno ma pêrune neqlê tiyayî bikerê, bi hende nimûneyan mesela fam bena. Belkî ma tenya nameyê bawerîyan têdir bidê bineyna zelal bo:

Alevilik: elewîyîye (m), elewîyênî (m), elewîtîye (m); qizilbaşîye (m), qizilbaşênî (m), qizilbaştîye (m)

Hanefilik: henefîyî (m), henefîyîye (m), henefîtî (m)

Hıristiyanlık: xirîstîyanîye (m), xirîstîyanî (m); fileyîye (m), fileyî (m)

Kadirilik: qadirîyî (m), qadirîyîye (m), qadirîtî (m)

Müslümanlık: muslumanîye (m), muslumanî (m), muslumanênî (m); îslamîye (m), îslamî (m), îslamîyet (n), îslamênî (m)

Nakşibendilik: neqşîbendîyî (m), neqşîbendîyîye (m), neqşîbendîtî (m)

Sünnilik: sunîyî (m), sunîyîye (m), sunîyênî (m), sunîtî (m), sunîtîye (m)

Şafiilik: şafîyî (m), şafîyîye (m), şafîtî (m)

Şiilik: şîîyîye (m), şîîtî (m), şîa (m)

Yahudilik: yahudîyîye (m), yahudîyî (m), yahudîtî (m), yahudênî (m); cihudîye (m), cihudî (m), cihudênî (m)

Yezidilik: êzidîyîye (m), êzidîyî (m), êzidîyênî (m), êzidîtîye (m)

Yew ferhengê standardî de hende têmiyanekî, hende bêserûberî nêbena! Merdim qirar bigêro vajo kombîyayîşê ma nê forman ra ‘-îye’ tercîh kerdo, êdî gereka rîayetê qirarê xwu bikero. Eke nê, heme peybendî yenê şixulnayiş, o wext, gereka merdim qirarê ke gêrîyayo revîze bikero û heme madeyan de, kelîmeyanê hemmehnayan zî, bi eynî tertîb kod bikero. Ma vajê, bi enê hawayî:

Alevilik: elewîyî (m), elewîyîye (m), elewîtî (m); elewîtîye (m), elewîyênî (m); qizilbaşî (m), qizilbaşîye (m), qizilbaştî (m), qizilbaştîye (m), qizilbaşênî (m)

Yan zî eke qirarê meylê kombîyayişî rê rîayet beno, o wext, gereka qismê standardî de heme madeyî bi eno hawa binusîyê:

Alevilik: elewîyîye (m); qizilbaşîye (m)

Tayê kelîmeyan de, ma vajê termê “Kirmanckî” bi tezyîq û tehekum ferzkerdiş, teberê qeydeyanê ziwanî de vernî û peynîya herfa “y” de emirwarî “-î” dayiş nuştiş la qeyde, usûl, metod û krîteran de keyfî têgeyrayiş raşt nîyo!

Hende têmiyanek nuştişê peybendanê ke sifet ra name virazenê, bîlasebeb hende dergkerdiş hewce nêkeno, raşt zî nîyo. Yew ferheng, mevajê ke yew ferhengê standardî de, bi eno qeyde elelusûl, yanî her made bi tewirêk nuştiş qet raşt nîyo. Ena têmiyanekî û standardîzasyon pê nêkewenê.

Semedo ke ziwanî tim xwu kenê sade, basît û asan, eke miyanê peybendanê sifet ra viraştişê nameyî de ma tenya peybendanê “-î”, “-tî” û "-îye" bigêrê, ziwanê ma rê bes ê. Labelê gereka enê zî tesnîf bibê. Semedê viraştişê nameyê miceredî û rewşe peybendê “-î”, semedê viraştişê nameyê sey meslek, kar, wezîfe û heta ke reftarî peybendê “-tî” û semedê viraştişê nameyê ca û mekanî zî peybendê “-îye”bêro şixulnayiş, bes ê. Nimûneyî:

qaymeqam: sifetê keso ke qeza îdare keno

qaymeqamî (m): nameyo micered yê qeymeqamî; rewşa qeymeqam biyayişî

qaymeqamtî (m): nameyê meslek, kar, wezîfe û heta ke reftarîya qeymeqamî

qaymeqamîye (m): nameyê meqam, ca û mekanê qeymeqamî

Pêşnîyazê mi eno yo, eke sey formo standard bi eno qeyde sifetan ra nameyî bêrê viraştiş, kelîmeyê ma winî bêrê şixulnayiş, warê nuştiştî de hetê mehna ra zî hetê famkerdişî ra zî tu problem nêbeno. Tewr zêde bi enê peybendan ziwanê ma hem beno ekonomîk; hem beno sade û asan, hem beno şenik û sivik, hem rehet yeno nuştiş hem rehet yeno wendiş û famkerdiş.

Tenya seba ke peybendê “-î” hem semedê zafhûmarîya halê sadeyî hem semedê nîsbetî hem zî semedê halê tewênaye yê kelîmeyanê nêrkîyan yeno şixulnayiş, beno ke hewceyî bi îzehetî bibo la eno zî çiyêko hende têmiyanek ke fam nêbo nîyo.

Seke aseno, enê kelîmeyê neweyî nîyê, miyanê şarî de bi eno tewir ameyê vatiş. Yanî eno hawa sifet ra viraştişê nameyan xwura miyanê şarî de winî şekil girewto. Helbet formê bînî zî estê la sey kelîmeyan ma formo tewr minasib û kêrameye yê peybendan tercîh kenê. Xebata ziwanî de, xebata standardîzasyonî de, wezîfeyê ma eno yo ke ma heme şîveyan û fekanê xwu sey bitûn esas bigêrê û baş bala xwu bidê ziwanî ser, awanî û sîstemê ziwanî bişinasnê.

Xebata ziwanî de gereka ma enê hetan ra sereyê xwu bidejnê û bi sidqo saf enê tewir çiyan minaqeşe bikerê ke yew havila ma ziwanê ma rê bibo, yew feydeyê ma bibo. Yan nê, ma roj û şewe vajê ma heme kesê ke nusnenê pêro palto ra vejîyayê, ma vajê Vate kitabê ma yo muqedes o, ma vajê tenya ma zanê, ma elleme yê, ma öncü yê, ma mamostayo bê mamosta yê, ma çi vanê o raşt o… feyde nêkeno!

Belkî her wextî ra vêşêr ewro hewceyî bi enê tewir minaqeşeyan esta çimkî xebata ma ya standardîzasyonî hende gelemşe ya ke ma çiqas ageyrê bala xwu bidê ferhengî ser, hende xeletî kewenê verê çimê ma. Gereka ma enê xeletîyan wext de tesbît bikerê, minaqeşe bikerê ke bêrê raştkerdiş. Eke nêrê rastkerdiş zî qet nêbo wa bêrê zanayiş. Mesela, ferheng de enê madeyî wina nusîyayê:

at koşturmak: estor/e xar dayene; estor/e vazdnayene

atı çatlatmak (ölmesine neden olmak): estor/estore bacnayene, estor/estore visnayene, estor/estore fetisnayene

Tiya de bala xwu bidê kelîmeya “estor, -e” ser. Di madeyê ke têbin de nusîyayê de name bi di hawayî nusîyayo. Esasê xwu de bi eno tewir nimûneyî ferheng de pirrî yê. Nimûne:

belediye başkanı: sereka/serekê şaredarî, sereka/serekê beledîya

daire başkanı: serekê/a dayîreyî

genel başkan: sereka pêroyî (m), sereko pêroyî (n)

başkan yardımcısı: 1)hetkara/ê serekî 2)hetkara/ê sereke

Bi eno qeyde rîyê xisûsîyetê nêrkî-makî ra muadilê îbareyanê Tirkî de yê Kirdî derg benê şinê. Nimûne:

belediye başkan vekili: 1)wekîla/wekîlê serekê şaredarî, wekîla/wekîlê serekê beledîya 2)wekîla/wekîlê sereka şaredarî, wekîla/wekîlê sereka beledîya

Ancî, hem rîyê xisûsîyetê nêrkî-makî ra hem rîyê xisûsîyetê kelîmeyanê hemmehnayan ra muadilê tayê îbareyanê Tirkî, Kirdî de hende derg benê ke hişê merdimî merdimî têmiyan kenê. Nimûne:

belediye başkan yardımcısı: 1)hetkara sereka şaredarî/beledîya, hetkarê sereka şaredarî/beledîya 2)hetkara serekê şaredarî/beledîya, hetkarê serekê şaredarî/beledîya

Yew ferheng de qet hewce nêkeno ke îbareyêk winî bi çend tewirî, hende qelebalix, hende dergûdila rêz bibo û ziwan bêro girankerdiş. Destpêkê ferhengî de îzeh bibo ke îzafe de heme sifetî nêrkî yenê şixulnayiş û nameyî zî, tenya êyê ke made de rêza verîne de vîyarenê yenê bikarardiş. Labelê wendoxî eşkenê tercîhê xwu gore formê makî û nameyanê bînan zî bişixulnê. Ma vajê ke ma do hîrê çekuyan ra yew îbare virazê:

belediye: şaredarî (m), beledîye (m)

kent: şaristan (n), bajar (n), şehîr (n)

vekil: wekîl, -e

Îbare do wina bo:

belediye başkan vekili: wekîlê serekê şaredarî

Hende basît. Qet hewce nêkeno ma yew îbareyê 3 kelîmeyan ra mureteb bi 2 reqeman û 2 parantezan “1)2)”, bi 2 vîrgulan “,,” û 4 slaçan “////” û 16 kelîmeyan derg bikerê. Bi eno qeyde hem ferhengî bîlaheq bikerê qalind hem ziwanî bikerê giran û zehmet hem zî hişê wendoxan û qiseykerdoxan bidê têmiyan ro.

Heta ke ma awanîya ziwanê xwu baş nêşinasnê û ma nuştiş de mirdî nêceribnê, heta ke ma heme xisûsîyetanê ziwanê xwu bi delîl û nimûneyan baş minaqeşe nêkerê, wina serê masa de bi raydayişê ezberkî, bi raydayişê kesanê ke îlmê ziwanî ra bêxeber û belkî ziwan ra zî fam nêkenê mimkun nîyo ma ziwanê xwu bikerê standard. Nimûneyê ke mi hûmara çarine yê kovara Vateyî ra neqil kerdî îsbatê enê fikrî yê. Çimkî zaf eşkera yo ke o wext pêro peybendî ferq nêkerdê. Prosesê xebate de ferq kerdê la anêgeyrayê nêewnîyayo ke çi qirar dayo. Heto bîn ra seba ke qet ser o minaqeşe nêbiyo, coka heme elelusûl têmiyanek û tewir bi tewir kod biyê.

Gereka ma sereyê xwu enê çiyan ser o bidejnê û problemanê xwu raşt tesbît bikerê, nîşan bidê, minaqeşe bikerê û pêşnîyazê xwu bikerê. Minaqeşeyê winasî ziwanî kenê zelal û aver benê neke fealîyetê ke toxumê xirabî ramenê!