Nameyê Royanê Ma

Servate

Seba virazîyayişê nasnameyê komelkî, ma vajê, seba virazîyayişê nasnameyê neteweyî bi qasê nameyanê cematkî, nameyê cografîkî zî muhîm ê. La Kurdistan de, miyanê ma kurdan de nameyî problem ê. Gereka ma problemanê xwu tesbît bikerê, bişinasnê û bi zanayiş ro çareyan bigeyrê. Zafê çiyan, ti ewnîyenê ke tenya yew çî yo, la çend nameyê ci estê. Mesela, her lehçeya Kurdî çend nameyê ci estê. Sey nimûneyî, nameyê lehçeya ma hem Kirdî, hem Kirmanckî, hem Dimilî, hem zî Zazakî yo.

Meselaya zafîya nameyan, esas, çiyêko tebiî yo. Ma vajê, royo ke verê Diyarbekirî ra vîyareno, şarê Diyarbekirî û şarê dorûverî rê tenya “çemê Diyarbekirî” yo. Uca ra wet, hetê corî, hetê cêrî, kamca ra dest pê keno, kamca qedîyeno, eleqeyê înan hende ci ra çinê yo. Yanî kesî mexsûs, seba ke ewro hişê ma têmîyan kewo, ma rê teşqele vejîyo, ma ser o pê kewê, qesten hende zaf nameyî ronênayê. Labelê ewro zafîya nameyan ma rê bar o, giranî ya. Ma vajê, sey şexsî, gama ke yew nameyê ma biperso, nêbeno ke ma vajê yew nameyê mi Ehmed o, yew nameyê mi Mehemed o, yewna nameyê mi Elî yo, nameyna zî Welî yo. Wina nêbeno!

Her ke zeman aver şino, her ke teknolojî sîrayetê her cayî keno, kodkerdişê kategorîyan de, namekerdiş de, namedayiş de kilmî û sivikî virazîyena. Tenya yew name, nameyêko kilmek, hem hetê mûsayişî ra hem hetê vatişî ra hîna asan o.

Seke ma va, Kurdistan de meselaya nameyan meselayêka aloz a, teşqeleyin a, têmîyanek a. La meselaya nameyanê royan hîna têmîyanek a. Ma vajê, yew laya qijkeke, yew çem yan yew ro, beno ke des-panciyes nameyê ci estbê. Sey nimûneyî, ez yew laya qijkeke zana, peyê Licê de, qasê 5 km mesafe de 8 nameyan bedelnena: 1)çemê Hemzê, 2)çemê Axtîganî, 3)çemê Qilboxî, 4)çemê Barave, 5)çemê Dalaneyî, 6)çemê Bawerde, 7)çemê Hemeke, 8)çemê Sêqasî. Axir binê Sêqasî de rijîyena çemê Sarûme ser û ma zêdîyayişê nameyan ra xelesnena. Yanî lay, çem yan ro kamca ra, kam şaristan yan dewe ra vîyareno, nameyê ucayî gêno. Gama ke royî nameyê cayan gênê, ma vajê ke, royê Dîcle gama ke keweno miyanê sînorê erdê Diyarbekirî, êdî bi nameyê “çemê Diyarbekirî” name diyeno. La ena rey meselaya sînoran vejîyena vernîya ma. Merdim nêeşkeno tam tesbît bikero ke kamca ra hetanî kamca, enê royî ra “çemê Dîyarbekirî” yeno vatiş.

Ma ferz bikerê ke, ma sînorê heme nameyan tesbît kerdî, ma baş zana ke kamca ra hetanî kamca kam name diyeno. La a game, beno ke yew ro, yan çem bi dapancas nameyan bêro namekerdiş! Bi eno qayde, kes nêeşkeno miyan ra vejîyo. Ma zî nêeşkenê vejîyê. Coka gereka ma meselaya namekerdişê awan de yew rayir bivînê.

Rayîran ra yew eno yo ke, kamcîn nameyo ke hîna zaf şînasîyeno, kamcîn nameyo ke miyanê şarî de hîna zaf vila biyo, kamcîn nameyo ke nameyanê bînan ser o serdestî kerda, ma do nuştiş de ê nameyî sey nameyê bingeyînî tercîh bikerê. Sey nimûne, çend serçimeyê çemê Dîcle estê. Serçimeyo yew peyê Licê de, çimeyê Birqleynî ra dest pê keno. O bîn, hetê rojawanî ra, corê Mehdenî de kişta Gola Hezarî ra dest pê keno. Cayo ke enê her di çemî, yanî çemê Mehdenî û çemê Birqleynî resenê pê, uca ra bigêre hetanî cêrê Mezopotamyaya Cêrîne, corê şaristanê Basra de ke royê Feratî dir resenê pê û nameyê înan beno Şet-tul Ereb, ma do vajê “Royê Dîcle”. Ro û çemê ke rijîyenê Dîcle, ma do çemê Mehdenî ra dest pê bikerê, cor ra hetanî cêr her yewî ciya-ciya name bikerê. Çemê Feratî zî, 30 km Rojhelatê Erziromî ra dest pê keno. Ro û çemê ke rijîyenê Feratî ser, ma do laya Serçema ra dest pê bikerê, cor ra hetanî cêr her yewî ciya name bikerê. La çemê ma zaf ê. Herçiqas ma çend çemê qijekî nuştê la merhaleya verîne de, ma nêeşkenê nameyê heme layanê qijkekan tesbît bikerê. Dima, ma do hîna bi teferuat, mintîqeyanê lokalan bigêrê dest. Ma vajê ke, tenya çemê Sarûme bigêrê dest. Çiqas lay û dereyê ke herekîyenê enê çemî ser, ma do nameyê înan yewna kategorî de kom bikerê. Eno merhele de bala ma royanê girdan ser o ya.

Awê ke, yanî royî û çemê ke herikîyenê royê Dîcle ser, ma do bi sernameyê “Hewzaya Dîcle” (bi tirkî vanê: Dicle Havzası), awê ke şinê royê Feratî ser, ma do bi nameyê “Hewzaya Feratî” (bi tirkî vanê: Fırat Havzası) name bikerê. Nameyê ke ma Tirkîya înan tesbît kerdo, ma do nameyê Tirkî û vera ci de zî nameyê orîjînalî, yanî nameyê Kurdî binusnê. Êyê ke ma Tirkîya înan tesbît nêkerda, ma do tenya Kurdîya nameyî binusnê.

Nameyê awanê Kurdistanî dewrê komara Tirkîya de bedilnîyayê. Nameyê Tirkî ke ro awanê ma nîyayê, goreyê polîtîkaya tirkkerdişê kurdan û tirkîzekerdişê Kurdistanî ronîyayê. Çarçewaya Qanûnê Îdarekerdişê Wîlayetî (İl İdare Kanunu-1949) de 1957 de, Komîsyonê Îxtîsasî yê Vurnayîşê Nameyan (Ad Değiştirme İhtisas Komisyonu) ronîyayo. Zafaneyê nameyanê cografîkî yê welatê ma, bi minasebetê ke “bi tirkî nîyê”, “kulturê tirkan gore nîyê” yan zî “meydan nêdîyo ciyabîyayîşî (bölücülük)” hetê enê komîsyonî ra ameyê vurnayîş (1). Nameyê Kurdî, zemanan ra, rewna ra bi hawayêko tebiî ronîyayê, heme orîjînal ê. La qismêk nameyî, ma vajê kelîmeya Dîcle, kokê xwu Kurdî nîyo. Eslê xwu Yûnanî ra yeno. Orîjînalê ena kelîme “Tîgrîs” o, kokê kelîme “Tîgr” o (2). Ena kelîme vurîyaya, ziwanê ma de biya Dîcle, yan zî Dîjle.

Verî ke ma nameyê royanê welatê xo pêşkêş bikerê, ma nameyê awanê ke herekîyenê tiya de nîşan danê. Nameyê nêrkî bi (n), makî bi (m) nîşan diyenê:

Nameyê awê ke herekîyenê:

çime (n)

birke (m)

hênî (n)

dere (n)

lay (m)

çem (n)

ro (n), robar (n)

___________________________

(1) Ahmet İnsel, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=7462

(2) http://tr.wikipedia.org/wiki/Dicle_Nehri

HEWZAYA DÎCLE

(*) Serçimeyê Royê Sîrwanî Kurdîstanê Rojhelatî ra dest pê keno.

HEWZAYA FERATÎ