Alî Şeker: "Şîîre karê hîsan a"

Ma bi xeyr dî. Birêz Alî Şeker, ti eşkenî bi kilmîye xo bidî şinasnayîş?

-Xeyr mîyan de be embazo delal. Ez dewa Gimgimî Zaçexe de ameya dinya. Ez hawtserre bîya, Gimgim de erd lerza. Dewlete ma ruşnayîme mektebanê yatilî. Ma hona hesreta hewnê virarîya mayanê xo bîme, doman bîme. Ma xo mîyanê sewbîna ziwanî de, sewbîna kulturî de dî, qurbetîye û bêziwanîye cîgeranê ma yê tezeyan de kar kerd. Mi mekteba verêne Semsur de, mekteba mîyanêne qezaya Diyarbekîrî Ferqîn de wende. Lîse zî Gimgim de qedêna. 1978 de ma keyeyê xo bar kerd ameyîme şaristanê Îzmîrî. 1978 ra nat ez cuya xo Îzmîr de vîyarnena.

Têkîlîya to û edebîyatî key dest pêkerd?

-Têkîlîya min û edebîyatî xeylê kan a. Mekteba mîyanêne de huner, sînema, resm û edebîyat, her tim cayê xo zerrîya mi de girewtbî. Nê huneran ra zafêrî sînema zerrîya mi de bîye û qet aqilê mi ra nêvejîyayêne. Edebîyat, a taw xeyalê mi de çin bi, ez teyna wendene û wendekarîye de rind bîya. Wexto ke mi lîse Gimgim de wendêne, mi xo mîyanê polîtîkaya çepgîrîye de dî. Dinya de vayê sîyasetê çepî her ca de xo dayêne hîskerdene. Mi kî goreyê zagonê xo wertê polîtîkayanê “reel sosyalîzm”î de ca girewt. Gencîya min û xortîya mi şaristanan de derbaz bîye. 1978 de, ê serrê ke ma “varoşan”ê şaristanan de bî, cuya ma zaf zehmet bîye; ne awe ne elektrîk û ne zî rayê ma bîyî. A taw xeyrjê sîyasetê çepgîrîye ra şaristanan de sewbîna fikrî ca nêdîyêne. O tarîx de hona hereketê (rêxistinê) azadîya kurdan nêvejîyaybî, eke vejîyaybî ke, hîna xebera mi çin bîye.

-Ti hem bi tirkî hem zî bi kirmanckî şîîran nusnena. Nê serranê peyênan de to kitabê xo yê şîîran “Hayleme-Kilama Vayî” vet. Ti verê cû tirkî nusna la tepîya dest pêkerd kirmanckî şîîrî nusnayî. Yanî her ke şono ti giranîye dana kirmackî ser. Yew; ereykewtişê nusnayîşê kirmancakî de problem çi bî? Di; bi kirmanckî nuştiş de sebeb yan tesîr çi bî?

- Nika ti kî zanena 2003 de Gimgim de “Festîvalê Koxe” dest pêkerd. 2004 de şaredarîya Gimgimî ez kî dawet kerda. Ez uşta ra şîya. Tabî ez Gimgim ra 1978 de, hona ke wendekar bîya vejiyaybî. Werte ra vîst û şeş serrî vîyartê û ez qet nêşîya welat. Tabî na kî çîyêde zaf nakokî ya! Ez ebi zerrî û can şikîna naye bîyarî ziwan. Çunke goreyê mi no zaf muhîm o. Eke festîval Gimgim de nêbîyêne, qet jû banîyê Heqî nêeşkayêne ez biberdêne rîyê hardê Gimgimî ser. Hetanî o çax serê ziwanê mi de ne welat ne zî ziwanê baw û kalanê mi bî. Umûrê mi de xeyalê mi de kî nêbî. Gere ez naye beyan bikerî. Reyna ez bêrî meselaya tirkî û kirmanckî ser. Ez ke şîya festîvalê Gimgimî, uca yew embazê mi Ewropa ra ameybî. Ez qasê hewteyê welat de menda û şarê ma ebe kitabanê mi ameyî têrî. O dem de bi tirkî di kitabê mi “Yarınlarımız İçin Yürü” û “Çocuğa Ağıt” weşanîyaybî. O embazê min o ke Ewropa ra ameyo, ê ez rexne kerda. Va: “Bira Alî, ule ti tirkî weş nusnena. Ti qeyî zonê dayîka xo de nênusnena? Na mi qet nêşikite re to? Na îşlige endî to rê bîya tenge, naye rind bizane bira Alî”. Mi ê embazê xo ra va: “Ez kî zanena jû ziwanê dayîka mi esto. Feqet ez ne nusnayena ziwanî zanena ne zî wendiş û nuştişê zonî û formê zonî bese nêkena. Rewra ra yo ez welat ra vejîyaya, ziwanê xerîbî de şima ra zêdetir asîmîle bîya”. Mi tayê persê xo rêz kerdî û yaxeyê xo ê embazê xo ra xelesna ra. Tayê merdimanê bînan zî rindîye ser o ez reyna rexne kerda. “Qey bi nameyê Gimgimî yew şîîra to çîn a? Ti Gimgim ra wa, gere bi nameyê welatê ma jû şîîre binusnê”. Nîya persê dînan dewam kerdî. Nika endî dora persan, yê min a. Mi va “Gelê birayan, ez Gimgimî gumra nas nêkena. Ez hîna hewtserre bîya welat ra vejîyaya teber. Şima mi ra çi wazenê!” Festîval qedîya û ez agêraya Îzmîr.

Mi bi xo soz da xo û naye ra tepîya ez ziwanê xo ser o bixebetî. Û mi dest pêkerd, teze sifir ra wendiş û nuştişê ziwanî ser o xebitîyaya. Nêzdîyê di serran o ez ziwanî ser o peyder pey xebitîyena. Heqî ra be xeyre... Aşman ra aşma temmuze bîye, mi “Hayleme–Kilama Vayî” vet. Eger ke ziwan xelesîya ne kultur beno şên û awan, ne zî kilamî (deyîrî), kayî û govendî nêresene ê neslê ke ma dima yenê. Aye ra kî tewr muhîm a wa ke, her ziwan mecraya xo de azad biherekîyo. Naye kî ez eşkena bivajî mi qet kursê ziwanî nêdîyo. Ez keyeyê de xo bi xo ziwanî ser o xebitîyaya.

Şîîre seba to êna çi mana, cuya to de cayê şîîre çi yo?

-Goreyê her şaîrî yew tarîfê şîîre esto. Bi fikrê mi şîîre cuye bi xo ya. Ma yew pencera ra qayîtê teberî bikerîme, na pencera wa dinya bo. Teber, wa yew dare bo, ma henî xeyal bikerîme. Ez a dare ra gilbeyê dara rute bivînî, ti pelanê keweyan yê a dare bivîne, o bîn kî meyweyanê dare bivîno, peyayêde bîn kî sîya dare bivîno, sewbîna peya kî, eke ma têdîne dî, temamê înan bivîno, şîîre goreyê tarîfê mi na wa. Eger însan keye ra mevejîyo û şêmuga çêberî ra linga xo merzo teber, cuye nêbena, şîîre sey çîyêde nîyanên a. Şîîre cuya rojane de herekîyayîşê komelan, nasnameyan, sewbîna bawerîyan, problemê cinîyan, heqê awan û tebîet û nebatî, heqê heywanan û teyrûturî, yanî cuye de çi yeno aqilê ma, şîîre a ya. Şîîre kultur, edebîyat û huner a. Şîîre nefes girewtena komelî ya, eşq û sewda ya, xoverodayîşê cuye zê şîîr a. Şîîre de ezbendîye û xoraperestîye ca nêgena. Şîîre qîrîya enternasyonalkî ya û heskerdişê komelanê bînan a. Kotî de qetlîam esto, kotî de qirkerdişê komelan û şaran esto şîîre rîyê xo çarneno uca. Şîîre kamcîn welat de neheqîye esta, kamcîn bawerîyan û nasnameyan ser o zulm û zulmkarîye esta, şîîre verê xo çarnena uca û vengê xo kena berz. Bi kilmekî ez eşkena seba şîîre nînan vajî. Şîîre asmên de sey teyran azad firdayen a. Mekteba hunerî çin a. Şîîre karê hîsan a, la heqîbeyê merdimî de çi bibo a wa.

Welat, domanî, cuya dewe, darûkemer, tuyrûtur… Şîîranê to ra boya welatî êna, rindekîya welatî asena. Ti xeylê wext o ke şaristan de ciwîyena la rîyê to ver bi welatî yo, çekuyê to, qelema to welatî nusnena? Gelo sebebê nê çi yo?

-A heqîye ez şîîranê xo de zaf ca dana domanan. Eger ke dewleta dagîrkere dest nayo welatê însanî ser, a taw welatê însanî her tim zerrîya însanî der o. Belkî domantîya mi êna mi vîrî. Coka ez welatî ser o şîîran nusnena. La ez henî bawer kena, aye ra wo. Ma kamî rê xo îsbat kenîme! Ma seba zonî xizmet kenîme. Ez wazena şarê ma yo zerrîtenik, miletê ma yo zerrîgerm naye rind bizano, rind bişekerno. Nika ma hal û hazir de, bîme koçerê şaristanan. Verê, ma wela xo ya sîyaye de cabîyaye bîme. Aye ra wo ke her tim qelema ma şîna ucayî ser. Meywe zî kamci dare ser o biruwîyo, reyna gineno binê a dare ra. Têkîlîya min û welatî kî herhal na wa…

-Derheqê rewşa kirmanckî de ti senî fikirîna? Û reyna teberê şîîre de derheqê ziwanî de ti tawa kar û xebate de ca cêna?

-Nika kirmanckî zaf ziwanêde bêrumet o. Eke kirmanckî qisey kenê, nasnameya xo jû ya ama, ê tayîne ki bawerîya xo cîya ya, no sebeb ra wertê xo de bîyê di cayî. Ez îta de qiseykerdişê fekan ra behs nêkena. Goreyê tayê vatenan, wertê ma kirmancan de des fekî ênê qiseykerdene. Belkî zaf ê, belkî kêmî yê, ez aye rind nêzanena. Ama wertê di eşîran de, wertê di dewan de ki qiseykerdiş cîya yo. Sebebê nê eger ke jû ziwan, ziwanê perwerdeyî û banderîye nêbî, her tim problemê ê ziwanî benê zêde û nêbenê kêmî. Aye ra mi va, lehçeya (kirmanckî, dimilkî, zazakî, kirdkî) zaf bêrûmet a. Mîyanê xo de hem problemê nasnameyî hem zî problemê bawerîye estê. Mi sere de behs kerd, ez emser şîya Gimgim, çîyê diqetê mi ant. Nê serran her dewa Gimgimî de seba îbadetî cemxaneyî yenê viraştene. Belkî no zî seba bawerîye çîyêde lazim o. Yeno zanayene. Şarê ma hem elewî hem zi sunî, hema–hema hemîne xo dima bawerîya xo raya şaşîye de şonê. Ama ke dore ameye kamîya xo ser, qasê qirşê çopî xizmeta xo ziwanî rê çin o. Jû kî goreyê mi zonê însanî ruhê însanî yo. Eger ke ruhê însanî merd, leşa însanî kî tey mirena. Û sey mîyêda sergêje, sereyê xo kena binê şeqanê xo têdima şinê; nîşangehê xo çin o.

Bê karê nuştişî ti çinayî de elaqadar bena?

-Eke firsend bivînî ziwanê ma ser o xebitîyena. Nêzdîyê di serran o ke aktîv polîtîka de xebetîna. Emser şaredarîya Gimgimî ez dawetê Festîvalê Koxe kerda. Tarîxê festîvalî Gimgimî de no çîyêdo sifteyin o. Hetanî nika yew şaîro gimgimij teyna xo ser o Gimgim de şîîrî nêwendê. Mi hem kirmanckî hem zî tirkî nêzdîyê di saetî şîîrî wendî. Her kes pê qayîl bî. Tabî ez kî memnun bîya.

Naye ra têpîya derheqê ziwan û edebîyatê ma de pirojeyê to estê? Eke estê nê çi yê?

-Sewdaya edebîyat û şîîre her saete zerrîya mi der a. Eke destê mi ra bêro Heq emro weş û war bido, ez heyanî nefesê xo yê peyênî ziwanê dayîka xo de, raya raste ser o nusnena, bi îzna Heqî. Belkî îmkanê mi ke dest bidê ez meqaleyanê xo kena kitab. Bê naye kî, halê hazir de, yew projeyê mi hona çin o.

Embazê ma yê ke newe dest bi şîîre kenê, înan rê yew vatişê to esto?

-Embazê ke newe dest pêkerdo, şîîre nusenê rê yew vatişê mi esto. Zaf roman, hîkaye û şîîran biwanê, xo bi edebîyat weye bikerê ke şîîran binusnê. Şîîre warêde nazik û nazenîn a. Heykeltiraşî senî kemere taşeno û yew şaheser virazeno, gere şaîr kî çekuyan ra hênî şîîrêda rindeke bîyaro meydan. Çunke resam hona resmê xo virazeno ke bireso yew şîîre. La rast raya hunerî de bixebitîyê ke yew şîîrade neqeşişnaya bîyarê meydan, her kes ci ra tam bigêro. Û nuştiş ra qet metersê, her dem binusnê hetanî ke şîîre bi hîsanê rindekan raya xo ya raste vînena. Çekuya min a peyêne her dem biwane, biwane, biwane…

-Seba nê roportajî ez zaf sipas kena û xebatanê to de serkewtene wazena. Bimane weşîye de.

-Ez zaf sipas kena. Weşîye de bimane bira…

___________________________________

HAYLEME-KILAMA VAYÎ

Vayê koyan, vaşê çolan

Gula ververojî, kîngernebî

Kokê xo ser o ruweno…

Pepûg, pumo kor, teyr û turî

Vengê xo de bisereûbere…

Çi havile!

Koyan de bêvengmendişê bilure

Bîla semet nîyo zerrî…