Gereka ma sîyaseten wayîrê yew 'polîtîkaya ziwanî' bin

Kesê bixeyret û fedakarê ke mi heyatê xo de heta nika nas kerdê, înan ra yew birêz Roşan Lezgîn o. Seba kirmanckî “nêbo nêbeno”yan ra yew o yo. Roşan Lezgîn seba mi û seba zaf kesî yew mekteb bî. Bi xeyret û keda ey zaf kesan dest bi nuştişê kirmanckî kerd. Bi kilmîye, o kedkaranê tewr muhîman yê ziwanê ma ra yew o. Mi no hewte birêz Roşan Lezgînî de xebatanê ey ser o qisey kerd. (Nadîre G. Aldatmaz)

* * *

Birêz Roşan, nameyê to bi nameyê ziwanê ma ra pîya yenê vîra merdimî. Yanî Roşan Lezgîn ke vajîya kirmanckî, kirmanckî ke vajîya Roşan Lezgîn yeno vîra merdimî. Şima her di nameyî bîyê yew. Çimê wendoxan de nîya yo. Ancî zî ti şîkîna tenê qalê xo bikerê.

Eke ez bi nê tarîfî şinasîyena, seba mi şeref o, şanazî ya. La ti naye bizane ke no çî bi bedelêko zaf zaf giran ameyo meydan. Bi vatiş îfade nêbeno…

Doza neteweyî de xeyret û xebata şexsî her wext zaf muhîm û bitesîr bîya. Eke merdimî yew xebate de xo sey merdimê doz û dewa hesibna, yanî seke tirkî vanê xo sey "dava adamı" hesibna, enerjîyêko bêsînor merdimî de zuhûr keno. Enerjî zî xo reyde tim sînerjî ano. Meselaya neteweyî ya kurdan, û naye ra girêdaye, nasnameyê neteweyî; her çîyê ke milîyetê ma anê meydan, ma vajin ke "ziwan", seba ma doza tewr sereke û eslî ya. Meselaya neteweyî de, gereka ferdê netewe tim wayîrê fikr û hedefêk bê. Nê hetî ra ez tim wayîrê yew fikrî bîya, tim hedefê mi estbi. Fikrê mi, hedefê mi, xurtkerdişê nasnameyê neteweyî û milîyetê ma yo. Ez hêz û enerjîyê xo yê xebate hîsan û xeyretê xo yê milî ra gêna. Hetê xebata şexsî ra zî, ez performas ra, serebutanê serkewtene ra zaf hes kena. Mi rê hîkayeyê serkewtişî rindek û cazîb ê. Helbet serkewtiş hende asan nîyo; ci rê konsantrasyon û fedakarîyêka zaf cidî lazim a. Gereka merdim zaf bicidîyet xo konsantreyê hedefê xo bikero û esla xo fedakarîye ra apey nêdo. Yanî seke tirkî de vanê "yapıyormuş, ediyormuş gibi" nêbeno! Gereka ma heqîqeten bixebitîn. Û gereka ma rast bixebitîn; bingeyêkê rastî ser o xebatêka raste û cidîye tesîrê xo zî wina rast û cidî beno.

Ti hîkayenuştox û şaîr î, ti rojnameger î, kovare vejenê û wayîrê weşanxaneyî yî. Edîtorîya kitaban kenî û hîna zaf çîyê sey nînan. Verê cû to çitur dest bi nê karan kerd û ti çitur resena hende karî. Ti şîkîna yew roja xo ma rê qisey bikerê?

Mi gore şaîrîye û hîkayenuştoxîye eynî çî yê; yanî edebîyat o. Vetişê rojname û kovare, ancî edîtorîye û weşanayîşê kitaban zî eynî çarçewa de yê. Nê heme xebatî ziwanî ser o yê. Hetanî nika 76 hûmarî Newepel, 14 hûmarî kovara Şewçila, ancî hîris kitabî Weşanxaneyê Roşna ra weşanîyayî… Hezar merdimî ra yew belkî çend serran de nêeşkeno nê çîyan biwano. La mi nê eserî heme çend rey newe ra nuştê. No ezîyetêko zaf gird o. Nefesê her kesî nê karan rê qîm nêkeno. La nika ke ti mi ra bipersî, ez vana, mi qet çîyêk nêkerdo. Înşalah Homa quwet bido, ez vana, gereka ez hema bikerî.

Ez bi xo yew deqa wextê xo veng ra nêvîyarnena. Wext mi rê zaf qîymetin o. Ez qiseykerdişo tewş û dedîkodî ra hes nêkena, ez goş nêdana merdimanê vengan ser ke fekê înan tim xirabîye ser şuxulîyeno. Ez nêeşkena xirabîye wegêrî, xo rê bikerî bar. Ez zana ke merdim reyke yeno dinya, emrê merdimî zî bisînor o. Coka ez nêwazena yew sanîyeya xo zî veng ra xerc bikerî. Axir ma mirenê, benê vîndî şinê. La eserî manenê. Eserê sexteyî ney, êyê ke heqîqeten "eser" ê, tena ê manenê.

Ez vana mabênê kirmancan de ê ke tewr zêde hakimê xebatanê kirmanckî yê, ti ê çend kesan ra yew a, coka ez wazena ke pers bikerî, gelo xebatê kirmanckî kamcîn merhale der ê? Bitaybetî hetê edebîyatî ra halê xebatan senîn o, yan zî nê xebatî senî aver şonê?

Kirmackî de nika yew edebîyat esto. Qasê 70-80 kitabê ma yê edebî estê û roj bi roje zêdîyenê. Edebîyatê ma ra kitabxaneyêko baş ame meydan. No edebîyat nê des-pancês serranê peyênan de virazîya. Hetê kalîte ra helbet problemê xo estê. La edebîyatê ma de nimûneyê başî zî estê. Xebata edebî de, gereka edîbê ma yê neweyî xo hewayê amatorîye ra bixelisnê. Heto bîn ra, edebîyat ziwan bi xo yo. Edebîyat de qiseykerdişê mesela yan zî şeklê qiseykerdişê mesela helbet muhîm o. La seba ke malzemeyê sereke yê edebîyatî esasê xo de ziwan o, coka edebîyat de ziwan estetîze beno, ziwan dereceyê tewr berz de yeno şuxulnayîş. Yanî ez wazena vajî, kesê ke wazenê şîîr, hîkaye û roman binusê, gereka verê verkan zaf zaf baş ziwanî bizanê. Çekuya "edîb"î yena manaya "biedebkerdişê ziwanî". Nê hetî ra, her ke şino edebîyatê kirmanckî beno problemin.  

Ma zanenîme ke zaf kesan rojnameyê Newepelî de dest bi nuştişê kirmanckî kerd. Yanî zaf kesî heyatê xo de raya verêne Newepel de nuşt. No durum hîna dewam keno? Yanî hîna nuştoxê neweyî vejînê?

Belê, weşana Newepelî dewam kena û nuştoxê neweyî zî tim peyda benê. Weşanayîşê rojnameyê Newepelî wina tesadufî nêbi. Ma bi zanayîş, bi tefekur dest bi weşanayîşê Newepelî kerd. Newepel, tarîxê kirmanckî de projeyêko zaf muhîm o. Zaf bi cidîyet dewam keno. Ti zî zana, mîyanê ma kurdan de, bi nê şertan, bi nê îmkanan amadekerdiş û dewamkerdişê yew projeyê winasî karê her kesî nîyo. Zehmetîyê ma seke tena çinbîyayîşê îmkananê madî bo, wina aseno la eslê xo de zehmetîyê bînî hîna zaf ê. Mesela, roşinbîranê ma yê se serrî verê cû, şaîranê ma yê verênan vatêne "eger kurdî heme wende bê, meselaya kurdayetî hel bena." La nika ma vînenê ke mîyanê ma kurdan de nêweşîyê xirabîye, mavajîn nêweşîya hesedî (kıskançlık), korranîya îdeolojîke tewr zaf wendeyanê ma de esta. Nê hetî ra zehmetî û astengîyê ma zaf ê. La ma vera heme zehmetîyan de mucadeleyêko zaf tarîxî da. Mesela, ez yew îstatîstîk bidî. 75 hûmaranê Newepelî de 262 kesan nuşto. Nînan ra qasê 200 kesan reya verêne Newepel de dest bi nuştiş kerdo. Dinya de yew nimûneyo winasî esto, ez nêzana.

Eke ma hetê ziwanî ra biewnîn. Mesela, Grûba Xebate ya Vateyî formê çekuyan pêşnîyaz kena. Yanî hetê formê çekuyan ra yew standard nana ro. Helbet pêşnîyazkerdişê yew formê çekuye sey formo standard muhîm o, la çîyo bingeyên, çîyo eslî şuxulnayîşê ziwanî yo. Ma Newepel de kirmanckî zaf zaf rindek û pak şuxulna. Ma eslê ziwanî, orîjînalîteya kirmanckî zaf baş, dereceyo tewr berz de pawite. Ma kirmanckî kerde ziwanê medya, ziwanê disîplînan. Yew ziwano dewij, nika bîyo ziwanê bajarî, modernîze bi. Hetê şuxulnayîşê ziwanî ra Newepel heta bi heta do sey referansî bo. Serkewtişo tewr muhîm yê Newepelî esas no yo. Û no serkewtiş wina tesadufî nêbi, ma zaf bi zanayîş têwgêrayî.  

Ez zana ke şima bi zor û zehmet Newepelî vejenê. Fînansman de ge-ge tenga şima bîya. Nika durum senîn o? Hîna problemê fînansmanî estê yan kî hîsgêrîya şarê ma zêdîya û destek danê?

Hetê madî ra ma tim tengane de yê. Rojname bi mesref vejîyeno. Nika ma hûmara 76. vete, destê ma de yew quruş pereyê rojnameyî çin o. La key ke hûmara 77. amade bîye, ez hew vînena ke cayêk ra merdimêk vejîya, hetê ma kerd. Eke nêkerd zî ma xo rê nefeqeyê xo ra danê. No halê ma destpêk ra nat wina yo. Hetê madî ra vetişê Newepelî maneno sey cuya derwêşanê ke hetê risqî ra tewekul bi Homayê xo kenê. Ma zî eynî wina, tim tewekul bi Homayî kenê. Zaf embazanê delalan yê sey to bi keda xo ya helale ardimê mutewazî kerdo. Heta ke nê embazî bibê û heta ke nefesê ma qîm bikero, ma kirmanckî bê Newepel nêverdanê. 

Goreyê to naye ra tepîya kirmanckî se bena? Ziwanê dayîke de perwerde nêbo, kirmanckî aver şona yan kî nêşona?

Na saeta ra pey eke kirmanckî mîyan ra wedarîyo, guneyê xo sere de milê "sîyasetê kurdan" de, dima zî milê kurdan bi xo de yo. Ma kurdan de, hetê nasnameyê neteweyî ra, hetê hîsanê milî ra seqetîyê cidî estê. Mesela, kam ke tirkî museno, ti vanî qey hafizaya xo tena yew cîgabayt ca yo, kirmanckî ci ra sîl bena şina. No tena kurdanê ma yê Bakurî de wina yo. Mesela, kurdê Rojawanî, kurdê Başûrî, kurdê Rojhelatî zaf rindek erebkî, fariskî heta înglîzkî zanê, la ziwanê xo zî zaf rindek zanê. Yê ma wina nîyo. Kam ke tirkî musa, êdî kirmanckî tey vîndî bena yan zî seqet bena, çewtvir qisey keno.

Helbet perwerdeyê bi kurdkî dereceyêko heyatî de muhîm o. Mutleqa gereka bibo. Eke ma heqîqeten perwerdeyê bi ziwanê xo biwazin, beno. No çîyo eslî yê miletêk o. Miletêk ancax bi ziwanê xo perwerde bibo, bi perwerdeyê ziwanê sewbîna miletan miletbîyayîş nêmaneno. La dewleta tirkan polîtîkaya xo ya derheqê kurdan de mîsqalêk nêvurnaya. Heqo ke bi hawayêko "göstermelik" unîversîteyan de nas kerdo zî, zaf eşkera yo ke ha puynena, pûç kena. Labelê çîyo tewr seqet no yo ke kurdî sîyaseten meselaya waştiş yan tetbîqkerdişê heqanê xo yê neteweyî ra zaf zaf bêhîsîyat ê. Ez eşkena vajî ke, seke sîyasetê kurdan esto, wina aseno la eslê xo de yew sîyasetê kurdîtîye çin o. Yanî yew sîyaseto ke heqê kurdan yê kurdîtîye tesbît bikero û biwazo, ancî nê heqan tetbîq bikero, meydan de çin o. Ez yew sîyasetê winasî nêvînena. A paştîya ma kurdan nê hetî ra kul a. Meselaya ziwanî meselaya milî ya, bi projeyê milî ancax hel bena. Yew polîtîkaya milî, naye ra girêdaye projeyê milî yê kurdan çin ê.

Seba ciwîyayîşê kirmanckî û seba averşîyayîşê edebîyatê kirmanckî fikrê to çik o, peşnîyazê to çik ê?

Verê verkan gereka ziwanê sîyasetê ma kurdkî yanî kurmanckî û kirmanckî bo. Dima gereka ma sîyaseten wayîrê yew "polîtîkaya ziwanî" bin. Na polîtîka çi ya? Mesela, sîyaset senî bi nameyê kurdayetî şarî ra ray wazeno, gereka bi eynî hewes û cidîyet û xeyretî şarî ra biwazo ke bi ziwanê xo qisey bikerê, ziwanê xo rê wayîrîye bikerê. Sîyaset senî meraqdar o ke şiro meclis, gereka wina meraqdarê kurdkî bo zî. Û şar zî ganî hisîyatê xo yê milî rê wayîr vejîyo. Eke ma wina kerd, karê bînî asan ê. Yanî verê verkan hisîyatê milî, dima tesbîtkerdiş û tetbîqkerdişê polîtîkaya ziwanî. No çî qet zî zor nîyo, mumkin o. Eke heqîqeten yew sîyasetê kurdan esto, wayîrê îradeyî yo, eşkeno hewteyêk de, aşmêk de fikrê xo zelal bikero. La nêkenê! Coka karê ma zehmet o…*

_______

Not: No roportaj verî BasNews de, dima zî Newepel, hûmare 77, r. 4 de weşanîyayo.