"HER ÇÎ BI EŞQÊ WELATÎ DEST PÊKERD"

Qadîr Buyukkaya hunermendode zaf muhîm o. Deyîrbaz o, şaîr o, hîkayenuştox o, romannuştox o… Yanî her warê hunerî de nameyê ey esto labelê ma nê rojanê peyênan de nameyê ey bi albumê Mikaîl Aslanî zaf heşna. Qadîr Buyukkaya û Mikaîl Aslanî pîya yew albumo zaf weş viraşt û ma derheqê nê albumî de persayî, ey zî cewab da.

* * *

Birêz Qadîr, nê rojan de nameyê to bi albuma Mikaîl Aslanî “Vengê Royî” ame rojeve. Labelê peynameyê to şarê ma peynameyê Necmedîn Buyukkayayî ra nas keno. Xora şima zî bi nê albumê xo o yad kerdo. Ti wazena hem xo hem zî Necmedîn Buyukkayayî bidî naskerdene?

Raşt o, ez û Necmedîn Buyukkaya ma dezayê pê yê. Yanî pîyê ma birayê jewbînî yê. Xortîye de çar serrê min bi keko Necmedînî ya ravêrdî (1976-1980). O merdim qandê min a rêber û mamosteyêno zaf gird û erjîyaye bi. Ez rêbereya ey de zaf cayan geyraya. Mi xeyrê ey a xo, şarê xo û dinya-alem şinasna. Ez ey kişta zaf çî musaya. Verdê 12 êlule de ma pîya vejîyayî teberê Kurdîstanî. O şî Swêd û ez zî ameya Hollanda. Dima se bi se nêbi şima zî pê zanê. O merdimo xurt û erjîyaye serra 1982 de sûkda Amedî de tepîşîya û serra 1984 de zîndanê Amedî de ame kiştene. Badê kiştenda ey min timûtim xo hemverê ey de deyndar dî û min waşt ez xizmetêno qijek (werdi) qandê ey bikera. Mi şîîrêna derge ey ser o nusnê. Na şîîr kitabê min ê şîîran de ca girewt. Dima min çend cayan de çend meqaleyî zî ey ser o nusnayî. Labelê bi nê çîyan a zerrîya min nêkewte ca, nêbî honik. Aye ra ez û hunermendo erjîyaye deza Mikaîl Aslan, ma weriştî no album viraşt û ma no album hedîyeyê Necmedîn Buyukkayayî kerd.

Album de deyîra ke bi nameyê “Ez Pawena” qandê Necmedîn Buyukkayayî ameya vatene. Na deyîre zaf hîsin a. Hem qiseyê xo hem zî qaydeyê xo zaf tesîrin o. Huseno ke na deyîre de qalê ci beno kam o?

Tîya de Husên yew nameyode sembolîk o. Zaf Husênî mayanê xo ra cêra bî û reyna zî anêgêray. Çimê zaf mayan raya lajanê xo pawit, zaf mayî bi hesreta lajanê xo merdî. Husêno ke ez qalê ci kena heme lajan temsîl keno. Mi na deyîre bi tesîrê lajanê anêgêrayan û mayanê paweyan nuşte.

To çi wext dest bi xebata kirmanckî/dimilî kerd?

Heta ez bîya hewtserre heyatê min dewêda Sêwregi de ravêrd. Dewda ma de pîlanê ma bi zarê dimilî ya qisey kerdê. Ma vatê qey dinya tena dewa ma ya û na dewe de zî bi dimilî ya qisey bena. Çaxo ma keyeyê xo bar kerd û ma ameyî sûka Sêwregi ez hewtserre bîya û bê dimilî min sewbîna jew vatene nêzanayê. Sêwregi de keyeyê ma de ma tena bi dimilî ya qisey kerdê. Dima mekteb û kuçeyan de ez tirkî û kurmancî musaya. Wexto ez bîya heştêsserre mi dimilî û kurmancî seypê ya zanayê.

Qeçekîya xo de mi kalikê xo Xelîldê Nofelî ra zaf estanikî eşnawitî. O westayê estenikan û deyîran bî. Ey deyîrî û estanika Sîyabend û Xecê, Mem û Zîne, Bişarê Çetoyî zaf weş vatê. Ez şena vaja ke min tamê ziwandê xo û heskerdena edebîyatî kalikê xo ra girewt.

Qandê ke ez bişa ziwanê xo rind binusa û weş biwana xortîya xo de kitabanê keko Necmedînî ra min zaf îstîfade kerd. Kitabxaneyê ey de kitabê zaf erjîyayeyî estîbî. Xeyrê nê kitaban zaf resa bi min. O çax de qasê (hendê) îmkananê xo mi kitabê ke bi kurdkî ameyîbî nustiş mi zaf wendî. Nê çîyan hîmê ziwandê min rona û ziwanê min awan kerd.

Dima ez vejîyaya teber. Wexto ez ameya Hollanda, keko Necmedînî Swêd û Sûrîye ra mektubê xo pêro bi dîmilî ya nusnayê. Mi zî ey rê bi dimilî ya cewab dayê. Xeyrê mektubanê keko Necmedînî mi dimilîya xo xeylêk aver berde. Mi Hollanda ra mektubê xo timûtim bi dimilî ya riştê welat. Çunke maya mi jew qisa tirkî nêzanayê. Qandê ke maya mi fam kero mi mektubê xo pêro, ci rê bi dimlî ya nusnayê. Mi bi na babet a dimilîya xo xeylêk aver berde. Û sewbîna zî mi tim waşt ez bi îmkananê xo yê şexsî ya dimilîya xo aver bera. Labelê qandê raverberdişê dimilîya mi mekteban de perwerdeyêno taybet nêdîyo.

Ti çi wext ra deyîran rê qise nusena, muzîk virajena? Derheqê muzîkî de to wendo? Çike hem nuştene hem zî beste viraştene karê huner û zanayîşî yo.

Tarîxê destpêkê nusnayîşê min zaf kan nîyo. Meraqê min nuşnayiştê çîrok û romanî ser o verîna ra estbi. Ez nê çîyan ser o zaf xebitîyaya. Dima mi dî ke nuşnayîşê estanik û romanan qet rehet nîyo. Dima mi dest bi nuşnayîştê şîîranê tirkî kerd. Mi ewna no kar zî mi mird nêkeno. No fin mi verê xo da şîîre û muzîkê zazakî û ez ser o xebitîyaya. Mi dî ke nuşnayîşê şîîra zazakî xerîbîye de seba rihê mi sey (zey) dermanî yeno. Aye ra yo mi giranîya xo da muzîkî ser. Labelê ez ney zî vaja ke bi ziwandê tirkî ya şîîr û estanikî nusnayîşî min zî hana dewam keno. Jew fin ez bi zarê kurmancî ya zî şîîran nusnena. Lê şîîrê ke ez bi kurmancî ya nusnena nînê qalibdê muzîkî ro. Qandê muzîkî ya tena bi zazakî şena şîîran binusa.

Ez şima rê ney eşkera-eşkera vaja ke mi qandê perwerdebîyena muzîkî ya qet cayêk de perwerde nêdîyo. Çîyo ke ez musaya û zana mi pêro heskerdişê şarê xo û welatê xo ra bander bîya. Îmkanî nêkewtî min dest ke ez perwerdeyê muzîkî bivîna. Lebelê ez zaf tayn saz û zaf tayn zî pîyano cenena. Mi zaf finî waşt ke ez saz û pîyanoyî ser o xo raver bera lê fersend nêkewt mi dest.

Vengê Royî ra avêr yew xebata albuma to esta? Yan kî zobî kesî besteyanê to ra album viraşto, yew deyîra to albumê xo de vata?

Nê. Wardê (verdê) albumdê “Vengê Royî” di cayêk de şîîrê min vila nêbîyê. "Vengê Royî1" xebata min a sifteyîn a. Şima ê raştî pers kerê min bi xo zî nêwaşt şîîrê min cayêk de vila bibê. Tim mi va “wa vinder o”. Tayê hunermendê ke dost ê, zanayêne ke ez şîîranê zazakî nusnena. Nê hunermendan ra taynen waşt şîîranê min bikerê deyîrî û dekerê CD. Labelê min nêwaşt. Mi tim va “wextê ci nîyo”. Mi waşt ke şîîrê min bibê bîyayeyê.

Ma zanê ke ti Hollanda de ciwîyenî. Welat ra dûrî de to senî kulturê xo muhafeze kerd? Têkilîya to bi welatî esta?

Raşt o, serra 1979 de sebebanê sîyasîyan ra ez ameya Hollanda. No hîris û şeş serrî yo ez ha Hollanda de cuya xo dewam kena. Çaxo merdim welat ra dûrî, xerîbîye de maneno, merdim hesreta welatî anceno. Welat ra dûrî mendene,  şewat û heskerdena welatî zerrîda kesî de kena gird û xurt. No şewat û hesreta welatî beno sebeb ke merdim bi çar destan a bipêşîyo kulturdê xo ra. Ê ke welat ra nêkewnê dûrî qedr û qîymetê welatî û kulturî nêzanê. Hesret û welat ra dûrîmendiş beno sebeb ke merdim ziwan û kulturdê xo ra vêşî hes bikero.

Hewtês serrî ez nêeşkaya şira welat û bêra. Labelê dayene û girotena min welat ra qet qut nêbî. Dima îmkanî virazîyayî û ez şîya welat ameya. Nika têkilîya min welatî ya xurt a.

Naye ra tepîya sewbîna projeyê şima (ti û Mikaîl) estê? Eke estê ti eşkenî ma rê qalê projeyanê şima bikerê?

Kar û xebata “Vengê Royî” di serrî ramite. Ez û Mikaîl ma birastîye zî xeylêk qefelîyayî. Aye ra ma nika nêwazenê çîyêk vajê. Labelê merdim bêproje nêbeno. Nika mi dest hendê çar albuman malzeme esto. Şîîrê zaf mezbutî mi dest de resay pê. Muzîk û besteye nê şîîran terefê mi ra virazîyayê. Deza Mikaîl ci rê wayîr bivejîyo ma eşkenê meşte zî dest bi albumêndo newe bikerê. Lê lazim o ma verî goşdarîya çorşmeyê xo bikerê, ka miletê ma qandê “Vengê Royî” se vano, se nêvano. Dima ma do xo rê rayîrêk ronê. Labelê merdimo hunermend bêproje nêbeno. Labelê ez wazena ney vaja ke ez zaf wazena ke Deza Mikaîl Aslan projeyanê mi ra dûrî nêmano.

Winî aseno ke teberê muzîkî de kî xebatê to estê, ti şîkîna tenê qalê xebatanê xo yê bînan bikerê?

Ez bi tirkî zî şîîran nusena. Kitabê min o sifteyîn bi namedê “Geceden Sabaha Şiirler” verê ney hîrê mengî Îstanbul de vejîya. Hendê kitabêna şîîrê min resayê pê. Sewbîna ez bi tirkî mesel û meqaleyan nusnena. Nê çîyê ke ez nusena keyepelê “Sîverek’in Sesî” û tayn cayanê bînan de vila kena. Di hebî kitabê min kenê çap bibê. Nê her di kitabî zî mi bi ziwanê tirkî ya nuştê. Bi kurmancî ya zî min tayê çî nusnayê. Çend şîîr û meqaleyên min ê bi zarê kurmancî ya nusîyayê estê. Û sewbîna zî romanêk mi dest esto. Mi hendê 230 rîpelî nûşto û hendê 100 rîpelî zî mendo. Sewbîna sereyê mi de projeyêna zaf cidî esta. Ez wazena heyat û xebata dezadê xo Necmedîn Buyukkayayî ser o çîyêk binusna. No proje şeno roman zî bo, bîyografî zî beno. Ez naşt-aşt ra malzeme arêdana. Û mi xeylêk malzeme jî vera pê ardo. Ma do şîîr û muzîk ra zî fek vera nêdê.

Kek Qadîr, ma nika şermayeyî ke çira heta nika ti nas nêkerda. Gureyê to yê hende erjayayî estê la heta nika xebera ma çin bîya. Naye ra tepîya goşê ma to der ê, wa xebera to bibo. Keko ma meraq kenê, fikirê “Vengê Royî” senî vejîya? Ti û Mikaîl Aslan senî ameyî pêhet?

Ma senî ameyî pê hete? Bi rastîye nê persî ra hîrê romanî vejîyenê. Tayê rast ameyîş, tayê tesaduf û tayê zî geyrayîş. Çaxo ke mi dest de xeylêk şîîrî resayî pê, mi waşt ke ez nînan bi babetêna beşe kera. Mi kar û xebata Mikaîl Aslanî dûrî ra zanayê. Labelê min o merdim bi xo nêşinasnayê. Rojêk ez û merdimêna tesadufî raştê pê ameyî û ma bî dostê jewbînî. No merdim dêrsimij bî, name zî Alî Heyder bî û deza Mikaîl nêzdî ra şinasnayê. Rojêk min nê embazî rê behsê şîîranê xo kerd, ey zî mi rê behsê dostê xo Mikaîl Aslanî kerd. Bi na babet a mi xo resna Mikaîl Aslanî. Dima rojêk deza Mikaîl Aslan û çend embazandê xo ya ameyî Hollanda û keyeyê ma de bî meymanê ma. Mi înan rê çend şîîrê xo wendî. Înan zî zaf rind dî û şîîrê mi ecebnayî. Dimayê ci bi xo ame. Ez şîya Frankfurt û mi deza Mikaîlî rê diwês deyîrî wendî. Deza Mikaîlî nînan ra des hebî weçînayî û ma dest bi xebate kerd.

Namê albumî deza Mikaîl Aslanî na pa. Ey va wa nameyê albumî “Vengê Royî” bo. Min zî va “sere û çiman ser” û rastîye zî no name zaf bi albumî ame.

Wextê viraştena albumî de û wextê heme xebatanê şima de yewbinî famkerdene de problemî vejîyayî? Ti zî zana fekê kirmanckî mintiqa be mintiqa vurînê.

Kar û xebata mi û deza Mikaîlî ya nêzdîyê di serrî dewam kerd. Ma di serrî pîya xebitîyayî. Meselaya yewbînan famkerdene de ma raştê yew promlemî nêameyî. Wete ra ma de qet problemî nêvejîyaye. Wexto ez û deza Mikaîl ma amê pê hete, zaf finî ma pîya zazakî/kirmanckî qiseyî kerdê û ma zaf yewbînan ra fam kerdê. No xusûs de mi zî û deza Mikaîlî zî xo rind resnabi. Aye ra ma qet zehmetîye nêante. Ez şena vaja na xebata albumî de ma zazakîya xo zî aver berde. Min zazakîya xo kerde nêzdîyê zazakîya Dêrsimî, zazakîya deza Mikaîlî zî bî nêzdîyê zazakîya Sêwregi. Çîyo ke mi xebata nê albumî ra yanî “Vengê Royî” ra fam kerd, eke şarê Sêwregi û Dêrsimî şeş mengî pîya werzê û roşê ê do pîya weş-weş qisey bikerê û orteyê înan de qet meselaya ziwanî nêmanena.

Lazim o ez ney jî vajî kî bi deza Mikaîlî ya xebitîyayîş qandê min şans û sûdêno gird bi. Ez zaf bi şans bîya ke mi o merdim şinasna. Mi heyatê xo de merdimêno wina nerm, kîbar û mutewazî nêdîbî. Qandê albumî ya ez zaf finî şîya Frankfurt û ameya. Zaf finî ma pîya roniştî û bi saetan a pîya qisey kerd. Ê jew fin ez nêşikita û jew fin qisaya mi nêviste erd. Mi se va ey va “beno”. Fikr û ramanê ma jew bi jew ameyî ro pê. Ney ra min fam kerd ke kişta genetîkî ra zî Mikaîl nêzdîyê pîlandê ma yo û nê çîyan zaf kêfê min ard.

Ez û Mikaîlî ya ma jew hefte Sêwregi û Dîyarbekir de pîya mendî. Nê sûkan de ma beşdarê çend konser û bernameyan bî. Mikaîlî bi qisandê xo ya, bi hereketandê xo ya zerrîya şarê ma qezenc kerd. Ey kar û xebata “Vengê Royî” ra xo rê pay û payeyêndo hurdî nêvete. Heme çî ard sifredê mi ser o rona û mi rê kerd mal. Nê xusûsîyetê însanî welatê ma de zaf kêmî mendê. Qandê min a deza Mikaîl tena hunermendêno gird nîyo, o eynî wext de Derwêşêkê nê zemanî yo.

Aye ra ez wazena jew çî vaja: Şarê ma xeyrê Mikaîl Aslanî bî wayîrê albumêno rindekî. Labelê ez xeyrê nê albumî bîya wayîrê dost û embazêno sey Mikaîl Aslanî. No çî qandê min a qezencêko zaf gird o. Çend rind o ke mi deza Mikaîl Aslan nêzdî ra şinasna û ey a xebityaya.

Şarê ma ke qeyret bikero yewbinî fam keno labelê seba çapemenîye yew ziwano standard kî lazim o. Derheqê xebata standardîzasyonê kirmanckî/dimlî de ti çi fikirîyenî?

Lazim o ke kar û xebat bêro kerdene. Dewleta Tirkîya ke hezar serrî tarîxê ci esto, hîna zî problemê xoyê ziwanî hal nêkerdo. Tayê dewletandê Ewropa de hîna alozîya ziwanan esta. Ez wazena vaja ke meselaya ziwanî û hal kerdena ci çiyêno rehet nîyo. Hewceyî bi merdimandê zanayan esta. Gerek ma wayîrê sebrêkê hîrayî bibê. Tehamulê pê bikerê. Gerek ma bizanê ke vatene û qiseyê ma tena rast nîyê. Ma ra kamî yê rast qisey kena, kamî yê çewt qalî kenê, ney rê rojan mîyan de ma nêşenê qerar bidê. Tayê çîyan ma gerek wext û zemanî rê veradê.

Derheqê halê kirmanckîya ewroyî û derheqê edebîyatê kirmanckî de ti çi fikrîyenî?

Bêşik halê zazakî yan zî kirmanckî halêko rind nîyo. Zarê zazakî wextêno zaf derg bêwayîr mendo. Kesî dest nêeşto nê ziwanî. Wext û zeman ravêrdo û ziwan ameyo vîrakerdene. Kişta Dêrsimî de xeyrê koyan, hunermendan û sazbendan ziwanê ma tayê linganê xo ser o vinderto. Labelê kişta Sêwregi û cayandê bînan ziwanê ma cêser kewto. Nê serranê peyênan de zaf cayan de çîyê rindî yê benê. Labelê xeterî û talukeyî hîna orte ra nêweriştê. Roşinbîranê ma hîna xo mîyan de dezgehê mezbûtî nêviraştê. Meselaya zazakî de ma gerek xo zaf bidejnê (bitewnê). Kam senî nuseno wa binuso, lazim o kes xo kesî ser ra nêvîno. Rastîya rastî do dima bivejîyo orte. Lazim o ma ra taynî şîîran, taynî estanikan, taynî romanan û taynî zî çîyanê zanistîyan binusnê. Û ma pêro zî yewbînan rê hurmet bikerê. Û ancax bi na babet a ma şenê ser kewê.

Ma wazenîme ke tenê zî heqa deyîran de bipersîme. Ti deyîran senî nusena? Hîkayeya înan esta yan zî ti “Fatima” nas kena? Çi têkilîya şima esta?

Bêşik hîkayeya heme deyîranê mi esta. La nê hîkayeyî hîkayeyê her kesî yê. Heyatê heme xortan de yew Fatima esta yan kî estbîya. Meselaya deyîra “Şewra” de sîtem esto, serewedartiş esto, qehir esto, terk kerdene esta… “Gul Çîçega Na Welatî” de kî wefa esta, bêkesîye esta… Nê hîssî her kesî de estê, coka nê deyîrî goşan rê weş yenê. Coka her kes hetê ra zî hîkayeya xo goşdarî keno.

Derheqê qiseykerdiş û avêrberdişê ziwanî de wendoxanê ma rê qiseyêde to ke esto û wazena vajêrê, kerem ke.

Ez wazena wendoxanê ma rê ney vaja: Wa ma qîymet û rûmetê ziwandê xo bizanê. Ziwanê şarî nêbenê ziwanê kesî. Eger qîymetê may û pêrdê ma, rûmetê kal û pîlandê ma, ma hete esto, lazim o ma qîymetê ziwandê xo zaf bizanê. Mi bi serran a mektebandê tirkan de wend, ez serran a welatandê xerîban de menda, ez babet-babet ziwanî musaya, labelê ez nêşena ziwandê şarî ya deyîr û lawikan viraza û vaja. Ez tenya şena jew ziwanî ya deyîran û lawikan ser o bixebitîya, o zî ziwanê marda (maya) min o. Ziwanê maye , ziwanêno pîroz o. Lazim o ma ey rê wayîr bivejîyê. No karo pîroz de ez heme dost û embazan rê serkewtene wazena.

Ma zî to rê zaf sipas kenîme. Destê to weş bê, zerrîya to weş bo ke to deyîrê hende weşî viraştê.

____________

No roportaj BasNûçe, Hejmar 52, 10 Gulan 2015, r. 6-7 de weşanîyayo.