Mihanî Licokic: “Mileta ku ziwanê xwu vinî kero, bena vinî.”

Keremê xwu ra ti eşkenî xwu bidî şinaşnayîş?

Ez 1952 de dewa Licê Licoke de hamîya dinya û ewca pîl bîya. Dewê ma de medrese û mektebe çinê bî. Bado ke emrê ma derbas bî hema mektebe hamî viraştiş, ma aye ra îstîfade nêkerd. Ez şîya wendişê dînî. Hecî Rindalî, qaso ke zanayne, dersê ma da. Ma Nûbihar û Nehcul Enam û mewlûdî qedênayî. Mewlûdê Kirdî zî Mewlûdê Bateyî zî mi wend. Nûbihar de kurdîya kurmancî û erebî bî, ma wend. Nê kitabî bi herfanê erebî bî. Latînî, ez bi xwu mûsawa. Bado ke ez kewta teber wextê mino veng virazîyayne. Di ê wextê vengî de çîyo ke hameyne mi vîr; hema fistanikî bê, dêrî bê, çibenokî bê, mi nuştî, mi henî kom kerdî. Badê mi waşt mewlûdê Xasî biqelebnî herfanê latînî. Bi qey ku mi mektebe nêwendebî, herfî ça cêra benê, ça kelîmeyî nîyenê pêra, ça nuxta kuna ci, ça vîrgul kuno ci, filan bêvan, mi nêzanayne.

Kamco serre bî?

Serra neway bî. Embazêkê mi kurmanc bî, hetê Qiziltepî ra, Hemîd Kiliçaslan. Mi va mamosta welleh mi çîkew anahî kerdo la ez nêzana kiçî senî cêra keno, senî nîyenê pêra. Mi va ti kirdkî zî nêzanê la ti go hetê mi bikerê. Va, bike di nusxey. Va, ti biwane, goreyê vengî ra ez o qelema sûre perodî. Ez wanena, o zî qelema sûre dano pero. Peynî de ez hawnîyawa tera, kaxid heme bîyo sûr. Hendî mi berd keye, goreyê îşaretê ê ra mi heme cêra kerdî. Badê, mi şirawit mamosta Malmîsanijî rê. Ê sererast kerd, hetê mi kerd. Mi di şiîrê Xasî mîyanê şarî ra arê daybî, bi tîpanê erebî bî. Mi şirawitî mamosta Mehmed Emîn Bozarslanî rê. Ê hur dî şiîrê ci sererast kerdî, ma çap kerdî.

Şima kînga veciyayî teber? Rewşe seyîn bî?

Ez heştay û şeş de kewta teber. Rewşê welatî, rewşê kurdan xirab bî. Hukmê eskeran hame ser. Însanî hamey girotiş. Namey hamey dayîş. Ma neçar mendî ke welat terk bikerin. Badê, Ozalî henî çî bedelnay, henî de’wayî kewtî. Badê neway ra şertî virazîyay, kiçî eşkayne ageyro. Şeş serrî ez qet nêameya tîya. Badê coy, raya ewilîne neway û di de ez geyrawa a, hamîya welat. Şîyayîş û hamîyayîşê mi dest pêkerd.

Ewca [Swêd] de rewşê kurdan, xebatê kurdan seyîn ê?

Demo ku ma tîya ra şî, germahî daha zêde bî, ê deman daha baş bî. Xebate, xebata komelatî daha zêde bî. Verêk ra kêmtir bî.

Şiîrê şima estê? Cayke de vecîyayê?

Henî şiîrê mi estê. Hebêke di hebî Vate de hameyê weşanayîş. Yew komela ma bî, kovarêk vetêne, namey xwu Ararat. Di Ararat de henî hameyî weşanayîş.

Şima seyîn dest bi arêkerdişê sanikan kerd?

Ewilî ê fistanikê ke mi zanayne, çîyê ku vîrê mi de mendîbî, mi bi înan dest pêkerd. Wexto ku ma qicî bî, ma tûtî bî, ma ra vatêne. Ez çend însanan hete geyrawa, fekê înan ra zî mi kom kerdî. Mi henî çibenokî kom kerdî, henî mi nuştî. Vate de çende hebî hameyî weşanayîş.

Mi yew mektub zê şiîr Nelson Mandelayî rê nuşt û qelebna înglîzî û ê rê şirawit. Cewabê ê tepîya hame. Kêfweşîyê xwu, sipasîyê xwu nuştbî. Enê şiîrî de mi êş û elemê ke kurdan û postsîyayan antê, ardîbî ziwan. Mi şinawitbî ke Mandela destek dano kurdan û mi zî o name nuşt.

Mi qicîtî xwu de Berzanî nas kerd. A çaxî şoreşê Kurdistanî bî. Welatparêzê ê wextî, însananê ma yê ku kurdayetî kerdêne melayî bî. Rocêke melayke hamebî dewê ma meymanîyê melayke bînî. Înan gava suhbet kerdêne, ma hema şenikî bî, balê ma zêde antêne. Rocêke zî yew mela; mela Huseyn û hevalê xwu hameybî dewe, rojnameyê Xebatî ardbî. Xebat de, rojnameyan de şoreşê Berzanî û pêşmergeyî vecîyayne. Serra hewtay û di, hewtay û hîrê bî.

Şima Ewropa de kamco het ra xerîbî ante?

Wexto ma şî, xerîbîyêka zehf zêde ma nêante. Bi qeybê ke hevalî ê cayan de bîbî. Eleqedarê ma bîyne. La ma tu ziwan nêzanayne. Ez eskerî de tirkî mûsawa la ziwanê tirkî zey peranê tirkan o, teberê Tirkîya de pere nêkeno. Ewca ma swêdî mûsay. Gava ma swêdî mûsay, ma va qey ma ziwanêke mûsay la wexto ku ma ewca ra kewtêne teber, şîyne Almanya, Belçîka, Hollanda. A çaxî şîyayîş û hamîyayîş zêde bî, bêtir germatî bî. Gava ma vecîyayî teber, Almanya de ma waşt rayîr pers kerin, ma go hetê Belçîka wa bişîyne, ma hawnîyayî jo swêdî nêzano. A çaxî mi va eno ziwano ku ma mûsayê dêmek qîm nêkeno. Ma hewl da ziwanêke bimûsin ke bieşkin xwu îdare bikerin. Di ê demî de ma waşt înglîzî bimûsin. Ziwano ke ez mûsawa, ez bê gramatîk, bi pratîk mûsawa.

Şima qet şî kursan, dersan?

Bi qey ziwanê înglîzî ez şîya çende kursan. Bado coy zî qey pratîkî ez hîrê aşmî û nîme şîya Îngîltere. Dimay ê ra zî ziwanê farisî balê mi ant. Ez henî ziwanê farisî ser o zî xebetyawa. Dimay farisî ra mi waşt ez çînî bimûsî. Hefteyke mi dest bi çînî kerd, ez hawnîyawa nê, karê mi nîyo. Vîst û çar hezar tekeyî estê ku merdim bi ê ziwanî biwano û binusno. Mamostayî va, en tay gere şima panc hezar tekeyan bimûsê hema bieşkê çîke binusnê yan biwanê. Ancax kiçî tûtîtî de dest pêkero, yan xort bo, eşkeno bimûso.

Têkilîyê kurd û tirkan Swêd de seyîn a?

Xirab nîya. La wexto ke tirk û kurdî resenê pê, yenê têhet bi tirkî xeberî danê. Tirkî qet kurdî xeberî nêdanê. Wekhevî ewca zî çinîk a. Heta enka mi nêdîyo ke tirkêke yew kurdî dir kurdî xeberî dawo. Kiçî vîneno tim kurdî tirkan dir bi tirkî xeberî danê. Tirkê ewcayî karkeranê xwu dir bi tirkî xeberî danê. Karkerê tirkan, mesela, Koreya Bakûrî ra estê, zehf weş tirkî mûsayê. Mi nêşinawito ke verê karmendêkê kurdî de yew karker kurdî mûsawo. Têkilîya kurdan û karkeranê xwu zafane bi swêdî ya. Swêd de bakûr, başûr, rojhelat û rojawanê Kurdistanî ra kurdî estê. Tek-tûk Rûsya ra estê. Hûmarê kurdan tirkan ra zêdeyêr a.

Ewropa de kurdî seyîn a? Dersa kurdî yena dayîş?

Baş a. Tûtî derse vînenê. Mi bi xwu panc-şeş serrî mekteba ewilîne de derse da. Bi qey ku mi kurdî zanayne û ez eşkayne. Panc-şeş serrî mi tûtanê kurdan dir ew kar kerd.

Bi to tîya hesasîyetê ziwanî seyîn o?

Etya, ê ke vanê ma kurd ê, ê ke daway Kurdistanî kenê, kêy xwu de tûtanê xwu dir, tornanê xwu dir sey mamostayê asîmîleyî, zerrî ra, bêmeaş bi ziwanê asîmîleyî xeberî danê, xizmetê asîmîleyî kenê. Ez nêzana ê senî vînenê la qaso ke ez vînena teorî û pratîkê înan jobînan nêgînê. Û mi înan ra bi xwu zî va, mi va, hetêk ra zereyê keyî de tûtanê xwu dir bi tirkî xeberî danê. Hetêk ra vanê ma kurd ê! Ez bi xwu ana fikirêna, gava ku ê tûtî bibê wahîrê keyî, wahîrê tûtan, tûtê înan go xwu ra herfêke zî kurdî nêzanê. Na rey eke herfêke zî kurdî nêzana, şeştî-hewtay serrî dima ra ti bêrê Kurdistan, ti biwazê hebêke kurdî bivînê û tedir kurdî xeberî bidê, seke ti şorê Sîbîrya de ro darê xurman, ro mûzan bigeyrê, go peyda nêbo. Eke anakî şoro go milete biqedyo. Alimê dinya heme vanê, mileta ke ziwanê xwu vinî kero, badê vîst û panc heta pancas serrî a milete bena vinî. 

Ewropa de ez rast nîyamîya ke kes jobînî dir yan zî keye û malbatê xwu dir bi ziwanêkew bîn xeberî bido. Fînî, erebî, tirkî… Heme miletan ra, bê xêrcê kurdan ku bi tûtanê xwu dir bi ziwanêkew xerîb xeberî bido, ez di ê welatî [Swêd] de hema rastê ferdêke zî nêhamîya ku bê xêrcê ziwanê dayîka xwu, bi ziwanêna tûtanê xwu dir xeberî bido.

Ez vana qey kirdkî û kurmancî zey yewbînan tehlûke de niyê. Şima nê halî seyîn vînenê?

Kurmancî, henî xebate ser o zêde bîya. Rewşê kirdkî bêtir tehlûke de wa. La meselay vinîkerdiş û vîrakerdişî de tehlûke bi qey hur dî zaravan zî esto. Însanê rêxistine, bêmunaqeşe, se ra neway û new zerrey malbate de heme ferdê malbate; tûtî, qicî, dadî û babî heme zey mamostayê asîmîleyî kar kenê qeybê ke eno ziwan orte ra bêro wedartiş! Heme têdir bi tirkî xeberî danê. O zî yeno a mana, eno ziwan orte ra yeno wedartiş.

Çare çi yo?

Çareyê ma dewlet a. Gerek dewleta ma bibo. Dinya de miletê ke wahîrê dewlete yê la nufûsê înan mîlyoneke ra cêr o, heştay û çar dewletî estê. Henî kurdî vanê dewleta kurdî kurdan rê xirab a. Mi gore eno keyê xwu xerepnayîş o! Qeybê ke milete payanî ra bimano, dewlete garantî ya. Dewlete bi qey heme miletan îlac a, derman a. Çî rê bi qey kurdan xirab bo? Ez enaye ra fam nêkena. Seke ti hevalê xwu rê kebab û keşkerûne û filan û bêvan biwazê û xwu rê zî nano wuşk. Tirkan rê dewlet û alaye meşrû vînenê, baş vînenê, çî rê qey kurdan çinê bê? Eke ti kurdan rê çîke nêwazenê, eno rihê koletî yo, rihê xulamî yo, xwu qicvînayîş o. Ez ke zana eno çîkew zehf xirab o.

Henî vanê dînî, şêx û melan zirar dawo kurdayeetî. Merdim çiqa înan ra dûr bo, hende beno kurd. Eno rast o?

Ê ke têkilîya mi înan dir virazîyaya, zehfê înan melay bî. Ê ke bi meselay kurdîtî eleqedar bîyne, xeberî dayne, zêdetirê înan melay bî. Melan xizmetêkew zehf pîl kerd. Dersey ma kurdî dayne. Quran ra henî tercume kerdêne. Nûbihar kurdî bî. Nehcul Enam, mewlûdî, heme bi kurmancî, bi kirdkî bî. Mewlûdê Xasî kirdkî bî. La ez melanê enkayî nêzana.

Tûtê to estê? Têkilîya şima seyîn a?

Panc hebî tûtê mi estê; yew keyna, çar lacî. Wexto ke ma tîya ra newe şî, ma niştî ro, ma bazarê xwu kerd; ma va, ziwanê dadî, yanî kurdî zerreyê keyî de mecbûrî ya. Ma va, wexto ke ma çaketê xwu vet, hamey zerre, ew ziwano xerîbo ke ma dir yeno, yanî swêdî, o zî fekê berî de maneno. Zerrey keyî de tenê ma go kirdkî xeberî bidin. Ew berdewam bî, heta tûtî bî pîlî û heta keye ra şî. Bi qey a joye, tûtî bi kirdkî zehf weş mûsay. Laco pîl kurmancî zî zano. Keyna kurmancî û soranî zî zana. Panc tornê mi estê, heme kirdkî zanê. Goreyê mi ra, Swêd de, Ewropa de ê însanê ke bawerî xwu de, îslam de berdewam kerd, ê malbatî bêtir pê wa zeleqyayî, bêtir pê wa mendî. Ê malbatê ke bawerî xwu ra dûrî kewtî, jobînan ra zî dûrî kewtî, parçe bî.*

_____________

No roportaj “Newepel, Rojnameyê kulturî, Hûmare 61, Dîyarbekir, Adare 2014, r. 4” de weşanîyayo.