Prof. Celîlê Celîlî Reyde Roportaj

Prof. Celîlê Celîl: “Kurdê zazayî estareyê bi şewq û şemal ê, roşnîya xo asmênê Kurdistanî ra vila kenê.”

Neslê neweyî nêzanê la heyatê ma kurdan de rolê “Radyoyê Êrîvanî” zaf muhîm o. Radyoyê Êrîvanî beşê kurdî, 1955 de dest bi weşanî kerd. Tam wexto ke hewrêko tarîyo zulimat niştibi Kurdistanî ser, nê radyoyî bi “ajansê xeberan” û bi “kilamanê kurdî” ruhê kurdîtî gane verda. Xora nameyê “Radyoyê Êrîvanî” bi ronayoxê xo Casimê Celîlî (1908-1998) ra yew o. Casimê Celîlî hema ke xort bîyo, vato, ez ke bizewicî û tutê mi bibê, gereka ez tutanê xo wina rind bi kurdîtî perwerde bikerî ke her yew warêk de bibo westa û xizmetê neteweya kurdan bikero. Homayî çar tutî dayê ey û nacnî Xanime: Ordîxan, Celîl, Cemîla û Zîne. Prof. Ordîxanê Celîl şîyo rehmet, Homa emro derg bido, ê bînî hema weş ê. Nînan ra dostanîya min û mamosta Prof. Celîlê Celîl ke hetanî nika qasê hewtay kitab û meqaleyê ey weşanîyayê, rewna ra esta. Çiqas ke bêro Dîyarbekir ma yewbînan vînenê.

Heqîqeten zî Ap Casimê rehmetî û her çar tutanê xo xizmetêko zaf erjaye miletê xo rê kerdo, nika zî înan paytextê Awusturya Vîyana de bi nameyê “Pirtûkxana Kurdî ya Casimê Celîl” yew kitabxaneyo gird awan akerdo, tede bi deshezaran kitabî estê. Derheqê nê kitabxaneyî de merdim eşkeno nê keyepelî ra zî melumat bigîro: http://www.kurdologie-wien.at/

Mamosta Celîlê Celîl gama ke emser ame Dîyarbekir, mi ey reyde yew suhbet kerd. (Roşan Lezgîn)

* * *

Mamosta, nika tewr zaf ez kitabxaneyê şima meraq kena. Coka ez wazena ma bineyke behsê kitabxaneyî bikerin. La seba ke kirdê ma (kurdê zazayî) belkî hende şima nêşinasnenî, keremê xo ra ti bineyke xo bide şinasnayîş…

Ez lajê Casimê Celîlî ya, roja 26 teşrîne1936 de Êrîvan de ameya dinya. Babîyê mi nameyê kalikê mi Celîlî nayo mi ra. Babîyê mi Casimê Celîlî roşinvîrêkê kurdan o, bi kar û xebata xo ya kurdîtî şinasîyeno. Mi dibistane ra hetanî unîversîte Êrîvan de wend, ez fakulteya tarîxî ra mezun bîya. Ez serra 1959 de şîya Lenîngrad, nika ci ra vanê “San Petersburg”, mi uca tezê xo yê doktora nuşt. Mi hemeyê cuya xo mîyanê karê zansitîye de, mîyanê cigêrayîşan de û bi mamostayîya unîversîteyan vîyarna. Nika ez Vîyana de cuyena û karê pisporîya xo domnena.

Mamosta, madem to behsê xo kerd, bineyke zî behsê aîleya xo bike. Sere de Ap Casim, dadîya to. Ancî mamosta Ordîxanê rehmetî, eta Cemîla û eta Zîne…

Badê ke keyeyê ma serûbin beno; qetlîam ra remayê. Babîyê mi Casim û dadîya mi Xanime, her di zî sêwirê yew dewe yê. Badê malwêranî û veyşanî û perîşanî 1931 de Armenistan de zewicîyenê. Babî û dadî, di wayî û di birayî; ma şeş kes ê. Sewbîna aîleyê ma ra tu kes darê dinya de çin o; ne kalik, ne pîrike, ne eme û apî, ne xal û xaltî. Nê her di sêwirê qezaya Dîgorî ya mintiqaya Qersî ra, sêwîxaneyanê cîya-cîya yê armenîyan de wendiş û nuştiş musenê. Û xo danê rayîrê roşinvîrîye ser, her çar tutanê xo zî nê rayîrî de weye kenê. Ordîxan (1932–2007) çar serrî mi ra pîlêr o. Fîlolog û edebîyatzan bi. Badê ke warê kurdolojî de doktora kerde, dima bi profesor, bi seyan meqale û kitabê ey weşanîyayê. Waya mi Cemîla muzîkî ser o wendişê xo temam kerd û bîyê malima muzîkî. Dima, konservatuwar wend û serra 1967 ra hetanî 2002 Radyoyê Êrîvanî beşê kurdî de xebitîya, berpirsîyar û redaktora beşê muzîkî bî. Qasê hewt sey eserê muzîkî yê ke babîyê ma arê daybî û arşîv kerdîbî, aye xebata xo ya hîris û panc serran de heme deşîfre kerdî û hûmara nê eseranê ke deşîfre bîyê û qeyd bîyê resnayî di hezarî. Waya mi Zîne zî, qija ma hemîne ya. Badê ke wendişê xo yê des serran yê bi rûskî temam kerd, bi qerarê Yewîya Nuştoxanê Armenistanî aye şawenê Moskova û Enstîtuya Edebîyatî ya Maksîm Gorkî de fakulteya tercumanîye de wanena. Ma her çar way û birayî hetanî ewro karê xo ra dûr nêkewtê; ma heme wayîrê gelêk kitabanê folklor, edebîyat, tarîx, muzîk û tercumeyî yê.

To behsê kitaban kerd. Xora şima keyeyêko pirrî kitaban de ameyî dinya, ne?

Eke merdim wendişê berzî ra mezun bibo, bibo profesor, bi hawayê roşinvîran têwbigeyro ganî verê her çî wayîrê yew kitabxaneyî bo. Ganî hertim kitaban û kovaran biwano, weşanê ke hewce kenê biherîno, arşîv bikero. Pisporîya mi zî kurdnasîye ser o ya. Neke tena ez heme ferdê keyeyê ma hema domanîya xo ra girêdayeyê kultur, huner û îlmê kurdîtîye yê. Hîsê kurdayetîye tutîtîya ma ra, bi rayberîya babîyê ma û helbet bi paştgîrîya dadîya ma Xanima Cindî ma de virazîyayê. Babîyê mi serra 1930 de dest bi karê perwerdeyê kurdkî kerdo, karê weşangerîya kitabanê kurdkî de xebitîyayo. Ancî ronayîşê Radyoyê Kurdî yê Êrîvanî de aktîf xebitîyayo, tabî şîîrî nuştê, tercumeyî kerdê, kitabê dersa kurdkî amade kerdê. Nê karî bê kitaban nêbenê. La keye de ma her kesî xo rê yew kitabxaneyo taybet ronabi. Eke kurdan ser o yew kitab biweşanîyayêne, ma her kesî yew yan di nusxayî xo rê herînayêne. Xora babîyê mi panc heban ra kemêr nêherînayêne. Ardêne, mîyanê kaxidêk de weşik piştêne, girê dayêne. Ser o wina nuştêne: “Fonda Zernêne ya seba tornan û tornê tornanê mi.” Û cayêko taybet de ke destê kesî nêreseno ci, dartêne we. Ber zî kilîd kerdêne. Gama ke ma qij bî, kitabî nêkewtêne destê ma la ma zanayêne a oda de çi esto. Gama ke ma bineyke bîyî pîl, dadîya mi ber akerdênê û kitabê ke pişte nîyê, musade kerdêne ke ma bigêrin xo dest. Gama ke ma bineyna pîl bîyî û dest bi wendiş kerd, ma nameyê kitaban ser o çekuya “kurd” wendêne û ma êdî zanayêne ke ê kitabî derheqê şarê ma de yê. Wina dom kerd heta ke ma resayî wendişê berzî û ma êdî şîyî unîversîte. Ez nika na mesela ser o wina zêde qal kena, çunke ez nimûneyê xo ra zana, zaf muhîm o ke keye de kitabî estbê, mevaje ke zafê nê kitaban kurdan ser o bê. Êdî tutî paweyê naye yê ke key pîl bibê û nê kitaban biwanê. Babîyê mi zî dadîya mi zî ma rê behsê nê kitaban kerdêne û qîymetê înan bi ma dayêne fehmkerdiş.

Badê nê kitabî se bî, şima senî muhafeze kerdî?

Badê ma her yew bîyî wayîrê keyeyê xo, wayîrê tutan. Û her keyeyêk de zî warê pisporîya xo de kitabxaneyêk virazîya. Tay zî nêbî; keyeyê ma hemîne kitaban ra pirr bibî. Badê rijîyayîşê sovyetan, badê ke ma Vîyana de kitabxane awan kerd, mi hîrê rey teyare bar kerd, Êrîvan ra ardî Awusturya.

Fikrê ronayîşê kitabxaneyî senî vejîya meydan, şima senî dest pêkerd?

Sovyetî rijîyayî, bitaybetî hetê debare ra cuyêka zehmete dest pêkerd. Roşinvîrî, zanistî, mamostatî her çî bêqîymet bi. Şarî, çi mal û milk dest de esto, seba ke geste ver nêmirê, rotêne. Rewşa ma zî înan ra başêr nêbî. Kitabî, kovarî, rojnameyî, fotografî, nexş û nîgarî, xerîteyî, plaqî, kasetî, lawuk û deyîrê kurdkî ke keyeyê ma de arşîvkerde bî, sey zîyarete bî. Qet fikrê ma ra nêvîyartêne ke ma nê cewheran destê xo ra vejin. Ma karê pisporîya xo dewam kerd. Serra 1992 de seba ke ez Vîyana de beşdarê yew konferansê kurdan ser o bibî, şîya Ewropa, badê konferansî zî hewteyê kultur û hunerê kurdan uca dest pêkerd. Ez ke Ewropa de rastê nas û hemkaranê xo yê kurdan yê verênan ameya, mi rê ber abi ke ez uca bimanî. Ez zî menda û mi unîversîte de dest bi mamostatî kerd, ez akademîya zanistî de xebitîyaya. Dadî û babîyê mi zî êdî extîyarî bî. Babîyê mi verî ke rehmet bikero, wesî kerde ke ma miqateyê kitabxaneyê ey bin, nêverdin mîyanê dest û lingan de şirê. Pawitişê nê kitaban ma her çar way û birayan û dadîya ma rê bi xemo sereke.

Şima se kerdî?

Gama ke sihetê dadîya mi zî xeripîya, êdî fikrê awankerdişê kitabxaneyêk hişê ma de zelal bi. Verî ke a zî ma ra xatir biwazo, aye ma kerdî wekîlê wesîya babîyê ma ya derheqê kitaban de. Seba ke ma wesîya dadî û babîyê xo bîyarin ca, mal û milko ke înan ra mendo ma xo mîyan de bare nêkerd, ma va, ma çi biroşin zî xo mîyan de bare nêkenê. Ma çareme, ez Ordîxanê rehmetî, Cemîla û Zîne, badê mergê dadîya ma, ma xo mîyan de muşawire kerd. Ma qerar da ke cayo tewr aram û asan ke nê kitabî tede bêrê pawitene Vîyana ya. Heqîqeten zî o wext cayo tewr aram Vîyana bî. Çi babîyê ma ra mendo ma heme nê oxirî de xerc kerd. Axirî ma awanîyêka hîrêqate viraşte. Na awanî milkê aîleyê ma yo. Mi mîmarîya banî kerde. Seba ke hetanî peynî ez tim karê awankerdişî ser o bîya, demeyê viraştişî de mi tayê vurnayîşê qijkekî la muhîmî tede kerdî. Kurdan ra tu kesî yan zî tu dezgeyêk, ne madî ne bi baldarî, hetê ma nêkerdo. Gama ke mi ra persenê vanê, çiqas mesref ser o şîyo, ez zaf eciz bena. Ez tena eşkena vajî, mesrefo ke ser o şîyo, o erjo ke tede pawite yo ra zaf zaf kemêr o. Kam wazeno na xezîna ra xo rê îstîfade bikero, wa kerem bikero, bêro, biwano. Û çîyo ke ci ra musa, wa ancî bikero binê xizmetê şarê xo.

Mamosta, destê şima sax bo, destê Şêx Adî û Melekê Tawuse tim paştîya şima de bo. Keremê xo ra ti behsê zereyê kitabxaneyî bike; qisim bi qisim. Çiqas kitabî tede estê? Şima tesnîf kerdê, lîsteya înan esta?

Taybetîya kitabxaneyê ma na ya ke kurdan ser o yo, çi kitabê ke kurdkî yan zî kurdan ser o bê û bikewê destê ma, ma kenê malê kitabxaneyî. Ez vana qey qasê vîst hezar kitabî tede estê û di sey ra vêşêr kovar û rojnameyî. Nameyê xo babîyê mi ser o yo: “Pirtûkxana Kurdî ya Casimê Celîl”. Ma di sedeman ra nameyê babîyê xo na pira. O yewin, babîyê ma serra 1929 de bingeyê nê kitabxaneyî ronayo, gama ke reya verêne di kitabê kurdkî bi alfabeya latînî Yewîya Sovyetan de weşanîyayê û kewtê destê babîyê mi. Serra 1931 de ke beno serek û redaktorê weşanxaneyê kurdkî ra nat ey heme kitabî xo het pawitê. Ancî xo ra ver, kitabê ke bi almankî, franskî, fariskî û ziwananê bînan de 150 serran de weşanîyayê zî arê dayê. Yê diyin, bi perwerdeyê eyê wuşkî û herrojî, ey ma musnayî heskerdişê kitaban. Ma musnayî ke kitabî seba ameyeyî senî yenê pawitiş. Musnayêne ma ke seba kitab zerar nêvîno ganî pelê kitabî senî bêrê akerdene, ma senî dîqet bikin ke kitabî qirêj nêkin, ma senî caran kitabî peyser qat nêkin, nêşiknin…

Ma nika kitabxane de dest bi katalogkerdişî kerdo, ma heme kitaban yew bi yew hûmar kenê û komputure de qeyd kenê. Ma heme melumatan katalog de nusenê. Kam gama ke yew biwazo cigêrayîşêk bikero, bizano ke kitab de çi nuşte yo.

Mamosta her dîyalekta kurdkî ra kitabî tede estê? Gelo her dîyalekte ra çend hebî estê?

Ma het heme zaravayan ra kitabî estê; kurmancî, soranî, zazakî, hewramî, qet cudayî çin a. Gelo her zarava ra çiqas kitabî estê, ez nika nêeşkena cewabê naye bidî. Çunke karê hûmaritişê înan û komputure de qeydkerdiş dewam keno. Ez tena eşkena çîyêk vajî, çi zarava ra çiqas kitabî kewtê destê ma, hemîne cayê xo yê erjayeyî kitabxane de kişta ê bînan de girewto. Şima ra hêvîya mi esta, hetê mi bikerê, ez kitabxaneyî bi heme weşananê kurdkî, bitaybetî zarava zazakî zêdetir bikerî.

Mamosta, ti bi xo xora arê danê, ez to vînena, tena kitabî yenê vîrê mi.

Kam mi şinasneno û rastê mi yeno, zano ke ez her kesî ra pawena ke hetê mi bikerê, seba kitabxaneyî kitaban bikerê dîyarî. Ez ewro emrê xo yê 77 serran de ya, eke çanteyê mi kitaban ra pir bê zî ez “uf” nêkena û mi rê çetin nêno.

Mamosta, Ewropa de sewbîna çi kitabxaneyê kurdkî yan yê kurdan ser o estê ke wendekar û cigêrayoxî bêrê xo rê ci ra îstîfade bikerê?

Ewropa de êdî kitabxaneyê kurdkî estê û zaf zî ercaye yê, pirr ê. Qismêkê înan dewleta ucayî ra ardim gênê û xebatkarê înan zî estê. Çi heyf ke Awusturya de nê îmkanî seba kitabxaneyê ma çin ê. Di wendekarê mi di-hîrê hewteyan ra reyêk yenê karê nuştişê komputure de hetê mi kenê. Kitabxaneyanê kurdan yê Ewropa ra, Enstîtuya Kurdî ya Parîsî ke bi xeyret û keda kek Kendal Nezanî awan bîya, wayîrê kitabxaneyêk a. Ancî Kitabxaneyê Stockholmî esto ke bi xîret û keda roşinvîranê kurdan Swêd de ronîyayo, nika pisporo erjaye Malmîsanij û Newzad Hirorî xizmetê ey kenê. Sewbîna zî kitabxaneyî estê helbet, çi heyf ke ez nêzdîye ra nêşinasnena.

Mamosta, nika ti ewnîyenî kitabxane ra. Homa emro derg bido, pel û baskê Melekê Tawuse şima ser o bê. Gelo badê to do se bibo, kam biewnîyo?

Nika ez ewnîyena, karê teknîkî de zî bi awayêko pêroyî warzayê mi Cemal hetkarîya mi keno. Seba amayeyî ez zêde nêfikirîna, çunke ganî ez hema tede bixebitî, de êdî Homayî çiqas serrî mi rê kerdê qismet. Zaf muhîm o ke kitabxane dekerde bo ke zerzele zî nêeşko ca ra bileqno.

Derheqê kitabxaneyî de seba kurdan mesajê to çin o? Bitaybetî seba ma kirdan (kurdanê zazayan) vateyêkê cenabê to esto?

Ez vana, kurdênê, roşnaya çimanê mi. Şima nêverdê ke “Kitabxaneyê Kurdkî yê Casimê Celîlî” bibo goristanê kitaban. Bi wendişê ê kitaban şima do kitabxaneyî zî kitaban zî gane weye bikerê. Kurdê zazayî estareyê bi şewq û şemal ê, roşnîya xo asmênê Kurdistanî ra vila kenê, kenê ke ma baş û vêşêr bivînin; dê hela biewnîn, mêrxasê wayîrê xîretî, averşîyaye û serberzê ma kurdan çiqas zaf ê. Xohesyayîşo rast ameyeyo bextewar yê ma kurdan o.

Mamosta, seba nê suhbetê şîrin û weşî ez to rê zaf sipas kena. Homa sihet û selamet û emro derg bido.*

_____________

*No roportaj "Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 54, Dîyarbekir, Tebaxe 2013, r. 4-5" de weşanîyayo.