Resam Serhad Bapîrî Reyde Roportaj

Qisim - I

Roşan Lezgîn: Kek Serhad, ti vêşêr bi resamîya xo namdar î. Ti resman û grafîkanê zaf rindek û weşikan virazenî. Û tu nusenî zî. Sey entelektuelêkê erjayeyî yê neteweya kurde ti bala xo danî meselayanê şarê xo ser.

Verî ez fekê embazêkê xo ra, fekê Dara Cibranî ra pêhesîyaya ke cinîya to yunan a. Ti bi keyeyê xo ra Yunanîstan de manenî. To cinîya xo û domanê xo Yunanîstan de musnayê ziwanê baw û kalanê xo kurdkîya kurmancî. Na yewe heyecanêko pîl da mi. Coka mi waşt ez to nêzdîye ra bişinasnî. Mi hertim cuya sade yê merdimanê hunermend û roşinbîran meraq kerda. Û xora badê ke mi bi wasitaya telefonê endamanî keyeyê to reyra yew bi yew suhbet kerd, no fikr ame vîrê mi. Eke destûrê to estbo, ez wazena suhbetêk to reyde bikerî û wendoxanê rojnameyê Zazakî.NETî reyde pare bikerî.

Beno ke xebera to zî naye ra esta, la ez bi xo welat de mîyanê şarê kurdî de ya, ez nêzdîye ra kurdan taqîb kena. Ez vînena ke bi hezaran keyeyê kurdan mîyanê zerrîya Kurdîstanî de, ma vajin, merkezê Dîyarbekirî de, qeza û dewanê Dîyarbekirî de, terkê ziwanê baw û kalanê xo kenê û bi ziwanê tirkî qisey kenê. Gama ke merdim înan ra vano, çira şima terkê ziwanê baw û kalanê xo kenê, vanê ma asîmîle bîyê, ma asîmîle benê, ma nêşênê hemberê asîmîlasyonî de çîyêke bikerin. Yan zî vanê, domanê ma bi tirkî perwerde benê, ma gama ke bi tirkî înan reyde qisey bikerin, do ro dersa xo germ bibê, wendege de ser bikewê… Axir sey nê çîyan, hezar dereyan ra awe kirişnenê ke tirkîqiseykerdişê xo rê fitwa peyda bikerê.

Meselaya ziwanî de tu û keyeyê xo, nimûneyê zaf muhîm î. Eke destûrê cenabê to estbo, ez wazena tena çerçewaya ziwan û domanan de suhbet bikerî.

Sere ra ma dest pêbikerin, gelo ti şênî bineyke hîra behsê xo bikerî?

Serhad Bapîr

Serhad Bapîr: Goreyê qeydê nufûsî ra, ez serra 1964 de şaristanê Tetwanî de ameya dinya, may û pîyê mi nameyê mi Evdila ronayo. Tîya ra 25 serrî verê cû, gama ke ez sey multecîyêkê polîtîkî ameya Yunanîstan, mi nameyê xo Serhad Bapîr rona. Pîyê mi Mela Seîd Çeliker bi eslê xo Cizîra Botanî ra yo, baw û bawkalê pîyê mi zî çend neslan ra mela bîyê. Gorra bapîrê babîyê mi Mela Emerî dewa Şerefîka yê Silîvanî de ya û na gorre a mintiqa de zîyaret a.

Pîyê mi serranê 1950ine de seba ke meleyîye bikero yeno mîyanê eşîra Alikan a koçere. Uca çend serrî melayîye keno û dima zerrîya ey dekewena kênaya Hecî Elîyê bapîrê mi. Herçiqas koçerî qet nêwazenê kênayanê xo bidê xerîban zî, hewna bawkalê mi Hecî Elîyo bawermend seba ke bi duayanê melayêk axreta xo zî garantî bikero, kênaya xo Fetîha dano pîyê mi Mela Seîdî. Herçî bawkalê mi Hecî Elî yo, wayîrê keyeyêkê pîlî yê halweşî û wayîrê zaf bolanê pesî yo. Eşîra Alikan verîna wisaran şîyne zozananê koyê Nemrûdî û destpêkê payîzî de agêrayne bi deşta Batman û Silîvanî. La serranê 1950ine ra pey hertim şîyêne zozananê koyê Sîpanê Xelatî. Zaf zozanê koyê Sîpanê Xelatî estê, ê şîynê zozananê corê dewa Wêranqaze yê Elcewazî.

Herçiqas nameyê koyê Sîpanî “Sîpanê Xelatî” bo zî, şaristanê Xelatî ra qederêk dûr o, nêzdîyê şaristanê Elcewazî yo. Û herçiqas şaristanê Elcewazî kehn bo, wina aseno ke şaristanê Xelatî merkezêko muhîm bîyo û beno ke kehnêr bo, coka nameyê nê koyî “Sîpanê Xelatî” ronîyayo.

Hetanî serranê 1992 xalanê mi şîyêne zozananê koyê Sîpanê Xelatî. Dima dewleta tirkan şîyayîşê zafê zozanan û yê Sîpanê Xelatî zî qedexe kerd. Cuya serbeste yê koçerîye, karê weyekerdişê pesî, bereketê nê karî seba koçeran êdî bîye hesrete, derd û kul. O wext, serra 1993 de lajêkê mi ame dinya, ma nameyê ey “Sîpan” rona.

Koçerî mecbur mendîy ke kîşta qeseba û şaristanan de, mîyanê feqîrî û bêçareyîye de biciwîyê. Verê, hetê Cizîra Botanî ra şiwaneyê zanaye û kêrameyeyî ameyne û bi meaşêko zêde -meaşê memuranê dewleta tirkan ra vêşêr- verê koçeran de şiwanîye kerdêne. La nika êdî koçerî bi xo bi nanoziko dewijan rê şiwanîye kenê.

Qelema Serhad Bapîrî ra Fetîha Çeliker & Mela Seîd Çeliker 

Badê ke may û pîyê mi zewicîyenê mîyanê koçeran de nêmanenê. Ê serran bawkalê mi Hecî Elî Tetwanê Kehnî de banêko rindek o dila, baxçe û hêgayêko hîra herînabîy. Mîyanê nê hêgayî de arêyêkê awe zî estbi. May û pîyê mi yenê nê banî de manenê. Pîyê mi nê mal û milkî rê wayîrîye keno. Ma çar lajî û kênayêk nê banî de yenê dinya. La serranê 1960ine de babîyê mi qerar dano û wazeno sey karkerêk şiro Almanyaya Federale. Ê wextan Tirkîya ra û Kurdîstanê Bakûrî ra zaf kesî sey karkeran şîyêne Almanya. Pîyê mi keyeyê xo gêno beno dewa Zerbîya yê Silîvanî. Zerbîya de pîra mi Nafîya, xaltî û xalê pîyê mi ciwîyayne. Babîyê mi pêro pîya di-hîrê serrî Almanya de xebitêno. Badê ke agêreno, şaristanê Silîvanî de xo rê banêk herîneno. Silîvan de birayêk û du wayê mi yenê dinya. Min û birayê mi Feysel, ke serr û nêm mi ra qijêr o, ma eynî serre de dest bi wendegeyî kerd. A serra ke tede wendegeyê “Fevzi Çakmak”î abibi, ma zî a serre dest bi wendişî kerd. Nê serran de ma leqayê ziwanê tirkî bîy. Ê serran, gama ke merdim dersêk de bimendêne, merdimî serrêka xo ya wendişî vîndî kerdêne. Birayê mi Feyselî seba ke dersa ziwanê tirkî “türkçe” de mendêne, wendegeyê verênî de ey di serrê xo vîndî kerdîy.

Kar û xebatê ke pîyê mi pê mijul bîyêne û debara keyeyê xo kerdêne, hol nêbîy. Wisarê serra 1973 de ma keyeyê xo berd şaristanê Batmanî. Ma Batman de hîrê mengî mendîy û badê ke wendege tatîl bi, ma hewna keyeyê xo barkerd ma şîy şaristanê Tetwanî. Tetwan de mîyanê seranê 1973 û 1984 de hîrê wayî û birayêkê mi zî amey dinya, bereket tede bo, ma bîy duwês way û birayî, şeş lajî û şeş zî kênayî.

Roşan Lezgîn: Homa şima muhafeze bikero. Belê kerem bike…

Serhad Bapîr: Zaf sipas. Babîyê mi ke di serrî verê cû, serra 2007 de wefat kerd..

Roşan Lezgîn: Homa rehma xo ro ey bikero.

Serhad Bapîr: Rehma Homayî ro merdanê to bo zî. Babîyê mi wextê xortanîya xo ra bala xo dayo wendişî ser, meraqdarê zanayîşî bi. Herçiqas o melayêko jîr û zanaye bi zî, ey melayîya camîyan nêkerde. Xortanîya xo de şino Binxete û uca Cegerxwînî vîneno, di-hîrê serrî dima ra bi hawayêko trajîk merdişê Celadet Bedirxanî, gama ke kekê min o pîl yeno dinya, pîyê mi nameyê lajê xo “Celadet” ronano. Hewna, ey verê serra 1979î de nameyê tayê domananê xo “Amed”, “Laleşe”, “Gulageşe”, “Newroze” û “Rewşane” ronayê. Ey heskerdişê ziwan û welatî, wendiş û perwerdeyî da heme domananê xo. Duwês domananê ey ra new domanan unîversîte wenda, didine lîse qedênaya û yewe zî wendegeyo verên wendo.

Mela Seîd Çeliker & Serhad Bapîr

Despêkê serra 1970ine de kekê mi Celadetî Dîyarbekir de lîseya Ziya Gökalpî de nivistî (bi tirkî: yatılı) wendêne. Gama ke ma keyeyê xo barkerd berd bi Tetwan, êdî bi wasitayê kekê mi Celadetî fikrê welatparêzî û çepîtîye dekewt mîyanê ma birayanê qijan zî. Ê serran Tetwan de Komeleya Kultrurê Şorişgerî (Devrimci Kültür Derneği) estbî. Destpêk de heme şorişgerê kurdî mîyanê na komele de bîy la dima seba ke ê tewr hêzdarî grûba “Rizgarî” bîy, komele dekewte destê înan. Ez serra 1977 ra nat şîyêne na komele. Na komele dima nameyê xo vurna kerd “ASDK-DER”, yanî “Komeleya Kulturê Demokratîkî ya Hemberê Kolonyalîzmî (Anti-Sömürgeci Demokratik Kültür Derneği)”.

Na komele de bi ziwanê tirkî perwerdeyê klasîkanê marksîzmîye ameyne dayîş. Persa neteweyî û kolonyalîzmî ser o, kitabê Lenîn û Stalînî û ê bînan ser o zî perwerde bîyêne. Ma xortan hol bi kurdkî zanayne, keye de û nas û dostan reyde hertim bi kurdkî xeberî dayne la komele de sîyaset ameyne qiseykerdiş û ziwanê sîyasetî zî ziwanê tirkî bi. Fikrê mîlî yo ke ma bi rike ziwanê kurdkî qisey bikerin, ma het çin bi. Rastîye de, ma weşanê serekanê xo yê asîmîlebîyayan wendêne û ma bi termînolojîya înan ya bi ziwanê tirkî sîyaset kerdêne.

Roşan Lezgîn: Qey tu îstîsna çin bîy?

Sehad Bapîr: Belê estbîy. Tetwan de melayê welatparêzî estbîy. La derûdorê grûba Rizgarî ra, warê ziwanê kurdkî de keso tewr bi qerar Dat Feqî Huseyno rehmetî estbi. Ma hemîne zanayne ke Feqî Huseyn caran xortan reyde bi ziwanê tirkî qisey nêkeno. Hewna, wextê zîyaretîya ey de, keyeyê ey de tu embazêk nêaftarayne bi ziwanê tirkî xeberî bido. No xususîyetê Feqî Huseynî bala mi zî antêne.

Destpêkê payîzê serra 1978 de seba ke ez dest bi lîse bikerî, reya verêne ez şîya teberê welatî, ez şîya Îstanbulê Tirkîya. A game kekê min ê pîlî Îstanbul de fakulteyê Çapa de tib wendêne. Mi lîseya nivistî ya bi peran “Vefa Lisesi” de serrêk wend. Na lîse de dorê da-pancês kurdê hetê Gimgimî û cayanê bînan yê Kurdîstanî ra estbîy. Gama ke merdim welatê xo ra dûr bo, a game beno ke heskerdiş, bêrîkerdiş û meraqê merdimî ziwanê merdimî ser o zêde bibo. Mi het wina bi. Rey-rey seba eşnawitişê vengê kurdkî ez şîyêne semtê Sultan Ehmedî, uca ez kuçeyan ra gêrayne, mîyanê bananê kehn û xirbeyan de qederêk kurdê Meletîya ciwîyayne.

A game ez 15-16 serre bîya û mi vatêne qey ferhengê ziwanê kurdkî-tirkî çin o. Mi bi pinanî dest bi arêdayîş û nuştişê çekuyanê kurdkî kerd. Goreyê zanayîşê xo ra mi dorê 500 vateyê kurmanckî arêda. La rojêke mi keyeyê embazêk de “Ferhenga Khurdî-Tirkî” yê Mûsa Anterê rehmetî dî, bi a domanîya xo, mi çimnebarîye kerde û ez kewta ver ke, na yo, tayêne mi ra ver ferhengêk nuşto û weşanayo! Ez wazena tîya derheqa nê ferhengî de çîyêke vajî. Gama ke mi no ferheng meraq kerd û înternet de ez ro ey gêraya, cayêk de ameyne vatiş ke no ferheng yê Mûsa Anterî yo û serra 1967 de Îstanbul de hetê “Yeni Matbaa” ra ginayo çape ro. La çîyo ecêb no yo ke çimeyan de derheqa Mûsa Anterê rehmetî de qet behsê nê ferhengî nêbeno.  

Dima ez pêhesîyaya ke ha ferhengêko bîn zî esto. Bi nê hawayî ez nuştişê ferhengê kurdkî-tirkî ra serd bîya. Destpêkê serra 1979î de sîstemê îdareyê urfî (bi tirkî: sıkıyönetim) Îstanbul de îlan bibi û seba ke Vefa Lisesi destê fraksîyonanê çepê tirkan de bî, behsê sereştiş û cigêrayîşê cendirmeyan bîyêne. Nê şertan de mi ê kaxitê çekuyanê ferhengî veşnay. Mi Îstanbul de tena serrêk lîse wende, ez ancîna agêraya welatê xo.

Roşan Lezgîn: Belê, badê ke merdim wina xerîbîye de bibo wayîrê tecrubeyî û agêro welat, êdî bi çimêkê bînî ewnêno dorûverê xo ra. Kerem bike.

Serhad Bapîr: Babîyê mi gama ke serra 1969 de Almanya ra agêra, xo reyde radyoyêko gird bi markaya Grundig ardbi. Babîyê mi vatêne fîyetê nê radyoyî fîyetê televîzyonêk ra zêdeyêr bi, la semedo ke weşana televîzyonî Tirkîya de û parçeyê Kurdîstanê binê destê Tirkîya de hîna dest pênêkerdbî, ey no radyo herînabi. Zaf pêlê kilmî yê nê radyoyî estbîy. Qismêkê nê radyoyî zî estbi ke ser o “satelit” nuştêne la o wext ma manaya nê vateyî nêzanayne. Werhasil no radyoyêko zafhetin û entîqe bi. Serra 1975-76 ra nat keyeyê ma de radyoyê Êrîvanî goşdarî bîyêne. Beno ke verê cû zî hetê pîlan ra goşdarî bîyêne. Her roje verşanêk saete mîyanê 17.00-18.00 de û şan de zî saete 20.30 hetanî 21.00. Zafê reyan ke ez sûke de bîyêne û hêdî-hêdî wextê radyoyê Êrîvanî ameyne, mi fek cematê embazan ra veradayne û ez şîyêne keye. Badê di-hîrê serranê bînan xebera ma radyoyê Bexdadî ra zî virazîya. La no radyo verê zerrîya ma de qasê radyoyê Êrîvanî şîrin û rindek nêbi. Her roja yewşemîye mehqeq radyoyê Êrîvanî do deyîrêka Şivan Perwerî bidayne ser, deyîrê Şivanî û yê Aramê Tîgranî û yê gelek hunermendanê bînan zaf ro weşîya mi şîyêne. Zafê reyan verê nê deyîran de û verê pîyesanê radyoyî de ez kelbermî bîyêne. La rey-rey zî gama ke wextê qedênayîşê programê radyoyî ameyne û deyîrê kurdkî nîme de nişka ra birîyayne, na yewe zaf ro zorê mi şîyêne. Her reye mi nengê Yewîyîya Sovyetan çînayne. Çunkî ez terefdarê teşkîlatêkê kurdan bîya ke nê teşkîlatî Yewîyîya Sovyetan persa kurdan de rexne kerdêne, coka mi bêters nengê “Mekke”ya komunîstan çînayne.

(Roportaj dewam keno>>>)

Seba qismê dîyin bitikne>>>

Seba qismê hîrêyin bitikne>>>

Seba qismê çarin bitikne>>>

NOT: Roportaj kurmanckî ra tercumeyê kirmanckî (zazakî) bîyo.  

Seba heme resim û grafîkanê Serhad Bapîrî bitikne>>>