“Şaîr Zerrîtenik o, Zerrîserdin Nîyo”

Yaşar Kemal wina vano “Ziwan welatê însanî yo.” Beno ke, însan tayê semedan ra welatê xo ra visîyeno. Labelê însan şono kotî wa şoro ziwan hertim ey de yo û ey de rayîr gêno. Rindekîya dar û kemerî, veng û rengê teyr û turî zereyê ê ziwanî de nimite yo. Bêguman no wina yo… Hende ke o merdim ziwanê xo bizano û ey ra hes bikero. Çunke însano ke ziwanê xo ra hes keno, o kotîyê dinya de beno wa bibo welatê ey tim ey de yo. Çekuyanê ziwanê ey ra boya ê erdî êna; rindekîya ê erdî asena. Mi kek Akman Gedîkî de yew roportaj kerd. Wexto ke mi no roportaj nusna û qedîna nê heme çîyî ameyî mi vîr. Beno ke şima zî wexto ke nê roportajî biwanî sey mi fikirîyenê û heq danê mi. Ez nika cêr de nê roportajî pêkêşê şima kena. (Alî Aydin Çîçek)

-Birêz Akman Gedîk, ti eşkenî bi kilmîye seba wendoxanê rojnameyê Newepelî xo bidî şinasnayîş?

Akman Gedîk: Bêguman însan bi xo xo dayîş şinasnayîş henî rehet nîyo. Ez Gimgim de, dewa Reqasa de ameya dinya. Eleqeyê Reqasa û reqsî têmîyan de esta çin a rind nêzanena lê însanê dewa ma soretî bî. Yanî yew tamarêde nîyanêne bîye. Mi xo fam kerd, dewa ma bi leqî/yarenîye bîye. Vajîme 1966 hardlerzê Gimgimî esasî yew mîlad o. Tarîxê maya xo ra bîyayîş kes rind nêzaneno. Lê heke va, ti hardlerz de handayê bîya, tabî destê xo nîya çend santîmetre ke kerd berz, ma goreyê aye vacenîme didi yan kî hîrê. Goreyê maya mi ez qijkek, lacê cîranê ma mi ra pîl. Goreyê cinîka cîrana ma kî ez pîl lacê aye qijkek bîyo. Hardlerz de ez hîrê serre bîyo. Tesadufen tever de bîya, zereyê yew hêgayê lazutî de bîya. Henî xelesîya ra. 1966 ra hîrê serrî ke pey ser şîme, ma zanenîme ke ez 1963 de maya xo ra bîya.

-Ti xeylê wext o cuya xo Ewropa de ramenî. Gelo semedê nê çi yo?

Akman Gedîk: Cuwabê nê persî se vajî, tarîxê xo nêno mi vîr. Hîsdarîya nîyanêne verde gere zereyê însanî de bibo. Verê ez nîya vajî, ez zaf wendekar bîya. Demo ke şîyêne lîse, o waxt partî û grûbê çepgîrî kewtîbî Gimgim. Nas û dostê ma vacî, însanê pîlî her jû bi çîyê fikirîyêne. Her roj her roj wertê xo de krîtîk kerdêne. Jûbîn ra persî pers kerdêne. Tabî no wezîyet lîse de kî dewam kerdêne. Ma kî binê qesa de memanîme, hertim ê bînan mat bikeme. A derheqe de çi kewtêne ma dest ma wendêne... Reyna o taw Gimgim de komelê her grûbe bî… Bê daye êno mi vîrî hîrê yan kî çar kitabxanê bî. Tob-Der bî. Perê ke kewtêne ma dest, verde ma şîyêne kitabî herînenê. Zaferî romanê klasîkê edebîyatê dinya herinenê. Pîyê mi almancî bî… Madî durumê mi goreyê hevalanê bînan tayêna rind bî. Mi herînêne heke wend, nafa kî dêne hevalanê xo. Peydo darbeya 12ê êlûle ameye... Tern û huşk têmîyan de veşna. Ez yew wendekarê lîse bîya, çend defeyî ameya guretene, ameya binê çiman… Rojê ê nas û dostê ma yê ke ma ra pîl bî, xaftila bî vîndî. Tayê amey guretenê. Tayê kewtî hepis, tayê vecîyayî tever. Remayîş bîye raya tayînê rê... Tayê ameyî kiştene... 12ê êlule ra têpîya çîyê zereyê mi de kêmî mend. Ez zaf bîya kederin. Şorî kotî şorî ê rojî çimanê mi ver ra nêşîy. 1988 de ez kî vejîya Ewropa… Lê pîyê mi, famîlya mi ra xeylê însanî Ewropa de bîy. Ez zewecîya, ameya Ewropa...

-Têkîlîya to û edebîyatî key dest pêkerd?

Akman Gedîk: Zereyê mi de çîyê henî visîyaybî. Domanîya min û xortîya mi mi vîr de bîye. Tabî newe vejîyayîme tever, hesrete esta. Mi çî-mî nusnêne lê henî xo rê. Ge-ge embazî ke amêne musnêne çî. Kamî wendêne, “ti qeyî nê nusneyanê xo cayan rê nêruşnena?” vatêne. Rojê mi va biruşnî. Vernî de mi bi tirkî dest pêkerd nusna. Kovaranê şîîran rê bi tirkî înan rê ruşnayî. Mi bi şîîran dest pêkerd. Ez bawer kena ke 1996 bî. Rojê xeberdar bîya ke zonê ma de yew kovara vejîna. Nameyê xo Vate yo. Mi kek Lerzan Jandîlî rê telefon kerd, ci rê nuşteyê xo yê kirmanckî ruşnayî. O waxt derheqê nusnayene de rind nêbîya. Yanî bi kilmekîye vacî, eleqeyê min û karê edebîyatî nîya bîye. Henî bawer kena ke jûyo ke kewt wertê baxçeyê edebîyatî, hendî nêvecîno; to û çekuyan ke jûbîn rê eleqedar bîyî, çarê çin o.

-Tî hem bî tirkî hem zî bi kirmanckî şîîran nusnenî. Labelê nê serranê peyênan de ti gîranîya xo dahîna zêde dayî kirmanckî ser. Zaf kovar û rojnameyan de şîîr û hîkayeyê to yê kirmanckî yenê weşanayîş. Gelo semedê nê weçînayîşî to çi yo?

Akman Gedîk: Raşt o, ez hem kirmanckî hemî kî tirkî şîîran, hîkaye û nusneyanê ceribnayîşî (deneme) nusnena. Hurdmîna ziwanan zereyê mi de ca gureto. Kirmanckî ser o tayêna wazena vinderî, sebebê xo, ziwanê maya mi sînorê vîndbîyayene der o, xêza tewr cêrêne der o. Ez bi xo fikirîyaya mi dest ra çi êno, nusnayene. Ez kî kirmanckî de naye kena. Çîyêde zaf nîyo. Se bikerî, no êno, ez kî nê kena. Goreyê fîkrê mi însan çiqas ziwanan bizano, na dewlemendî ya. Her ziwan zereyê însanî de pencerayêde dinya keno ya. Hîsdarîye keno gumra. Şîîre însanî kena zerrîtenik. Însan xo kamcî ziwanî de tayêna rehet îfade keno wa ê ziwanî de binusno. Waştene çîyêde bîn a, realîtê çîyêde bîn a. Ez nê çend serrî yo Almanya de ya, mi zaf waştêne ke xo almankî binusî. Mi hona bi almankî hewn nêdîyo. Çunke yew ziwanî de qesey kerdene, ê ziwanî de karê edebîyatî rê tam nêbeno ge-gane. Ziwananê ke ez zanena, nê zê jû domanê zereyê mi de. Endî ê ziwanî aîde min ê. Însanî ra nêvisînê. Biwazo, mewazo kî no nîyanên o. Ez kî kirmanckî ser o vindena lê tirkî kî nusnena hona. No zê yew baxçeyê gulan o. Reng bi reng çîyêde rind o.

-Edebîyat, zereyê edebîyatî de zî şîîre to rê çi îfade kena?

Akman Gedîk: Se ke Maksîm Gorkî vano “Şîîre, îlmê zerrî ya” Edebîyat bi xoser hîsdarî ya, bi çimo rind, zerrîtenîkîya edebîyatî. Edebîyat wazeno ke wertê şaran de hîsdarîya komelkî awan bo. Yew wijdan bêro viraştene. Têkîlîya însanî ya însanî, ê însanî û tebîetî virazo.Têkîlîya însanî û komelî (toplum) vîrazo. Meseleyanê însanî bi hîsdarîya komelkî bîyaro ziwan.. Nê meseleyan estetîze bikero, bi ziwanêde bîn bido îfadekerdiş. Edebîyat, hemî kî bibo sozdarê şarî. Zereyê edebîyatî de şîîre, yew çîyade nazik a. Malzemeyê xo qese yê teyna... Nê qeseyan ra gereke maneyan awan bikero şaîr. Bi şenik çekuyan ra zaf maneyan virazo. Goreyê beşê bînan yê edebîyatî, şîîre bi mana tayêna eleqedar a. Mana çekuyan şîîre bi xo vecena... Yanî zereyê ziwanî de yew ziwanêde bîn o. Yew ziwanêde gird o. Ziwano ke êno qeseykerdene çimê roje de, ê ziwanî ra cîya-cîya wo. Çekuyê ke zereyê şîîre de ca cênê, esasî nê her roj her roj ênê vatenê. Hama şîîre de tahm cênê. Zereyê nê çekuyan tal nîyo. Ma vacîme şîîre de qalê tayê çîyan nêbo kî wendekar bi xo fam keno senî mana de ameyo vatene. Her kes duştê bêçika xo de qayt beno labelê şaîr, xeylê çîyanê bînan kî vîneno. Duştê çiman de qayt beno, duştê qelbî de hes keno. Şaîr pîyayê omidî yo... Jan ra qal bikero kî, omid îşaret dano. Qalê kul û derdan bikero kî bextewarîye salîx dano. Nîya bi kilmekîye şîîre; mi rê zereyê mi ra yew raya ke dinya rê abena... Reyêna xo îfadekerdiş o. Yanî şaîr, meseleyanê însananê bînan ra tayêna cîya fam keno. Şîîre ziwanê qeseykerdene ra visîna ra. Manaya xo bi xo vînena. Bêguman şîîre, bi însanan dest pêkerd. Belkî heskerdiş en rind çimê şîîre de êno ziwan...

-Armancê to yê nusnayîşî çi yo? Yanî ti bi edebîyatî wazenî çi bikî?

Akman Gedîk: Armancê min û edebîyatî yan zî nusnayîşê mi, seke mi vat, zereyê her însanî ra yew çem vêreno ra. Her însan xo bi yew qeyde îfade keno. Ez kî xo bi nusnayene dana îfadekerdiş. Xeyelanê xo, hewnanê xo wazena hebe nusnayene bîyarî ziwan. Raywanê rindekîye bî, yê zerrîtenik bîyayene bî. Wazena ke heskerdişî bitirnî, îhtîyacê kamî esto biresnî ci. Hîsdarîye gumra bikerî, xirabîye dûrî bikerî însanan ra. Zereyê însanan ra fîkr-emelê xirab bivecerî ke bi çimo rind qayîtê dinya bikerê. Na zaf zor a lê seke Hambalî vato “Ti qalê omidî bike eke esto dinya bide pîşta mi.” Belkî xeyal êno tayê însanan rê, lê xeyalode rindek o, henî yo...

-Ti xeylê wexto Ewropa de ya, na rewşe edebîyatê to ser o senî tesîr kena?

Akman Gedîk: 1988 ra têpîya ez Almanya der o. Seke mi vat, edebîyat zereyê însanî de hîsdarîya komelkî keno gurr... A derheqe de kî jûyo ke edebîyat de eleqedar o, binê tesîrê xeylê çîyan de maneno. Kotîyê dinya beno bibo meseleyan ser o vacîme-nêvacîme kî jûyo şaîr tesîr de maneno. Verva nêheqîye de, çîyanê bînan de xo mesul vîneno. Mavacîme Almanya de, wurzena ra a rojê rasîstan verva koçberan çîyê vato. Nêheqîye cayo ke esta, çareserîya naye rê belkî yew dermanê edebîyatkarî çin o lê oncîya kî ê yê çareserî yê, têduştî yê, bîratîye wazenê înan rê yew omid o şaîr. Seke şaîr Hasan Huseyîn vano “Şîîre, tifangî de mermî, matara de awe, turîk de non nîya labelê êyê ke tifangî de mermîya xo, matara de awa xo, turîk de nonê xo nêmendo înan tîk cêna” yanî bawerî ya, omid a şîîre... Tesîrê şîîre mi ser o nîyanên o: Rindekî ya, biratî ya, têduştî ya. Her çî ra raver kî bi çimanê rindîye qayîtê na dinya kerden a...

-Derheqê rewşa kirmanckî de ti senî fikirîna. Û reyna ti, eserê ke ziwanê ma de amayê weşanîyayîş înan senî vînenî?

Akman Gedîk: Goreyê “Raporê UNESCO”yî, rewşa kirmanckî rind nîya... Sînorê vîndbîyayene der a. Herçiqas ke goreyê serranê verênan ziwanê ma ser o eleqeyê însanan tayê bîyo zaf, no çîyêde pozîtîf o. Lê no eleqe teyna ziwanî xelesnena ra cuwabê naye henî rehet nêeşkîna bidî. Hama ewro demê komputure yo. Wendekarê ziwanê ma goreyê verî bîyê zaf. Însan tayê çî-mî şîkîno bico binê qeydan. Ez bawer kena, xortê ma yê nîyanenî estê. Goreyê rewşa teknolojîkî xeylê çî vurînê. Komputure dinya kena qijkek lê ziwanê xo musneno şaranê bînan. Çarê çin o, ê çekuyan biwazê-mewazê cêno her ziwan. Goreyê fikrê tayê ziwannasan ziwanan ra xêle benê vîndî. Wertê sedserre de. Bê omid nêbeno. Ma wazenîme ke emrê ziwanê xo derg bikerîme. A derheqe de kî eserê ke ziwanê ma de vecînê zaf muhîm ê. Se vanê “Qesey beno vîndî, nuşte nêbeno.” Yan kî “Alîm xo vîr ra keno, qeleme xo vîr a nêkena.” Weşanîyayîşê nê eseran zaf rind vînena, wazen ke tayêna zaf bîbê.

-Ewropa de derheqê ziwanî de tawa xebatî estê? Eke estê nê çî yê û têkîlaya şîma nînan de senên a?

Akman Gedîk: Ewropa de derheqa ziwanî de xebatê ziwanî estê. Şaristananê girsan de estê. Akademî estê tayê cayan de. Ewropa de îmkanî tayêne estê lê her kes yew şaristanî de yo. Lê jûyo ke wazeno ziwanê ma de eleqedar bo ci rê nê cayan salix danîme. Ez bi xo ge-ge şewanê şîîre virazena. Ziwanê dayîke de şîîre wenena. Çend defey nîya şewî girêdayî. Weşa xeylê însanan şî.

-Naye ra têpîya derheqa ziwan û edebîyatê ma de pirojeyê to estê? Eke estê nê çi yê?

Akman Gedîk: Naye ra tepîya mi dest ra çi bêro sevetanê ziwanê dayîka xo ez wazena bikerî. Halêhazir de projeyê mi çin ê lê ez şîîre de wazena dewam bikerî. Hîkaye binusnî. Reyna ez wazena ke însanê ke ziwanê ma ser o eleqedar ê, mi dest ra çiqas ke ame înan rê ardim bikerî.

-Seba nê roportajî ez zaf sipas kena û xebatanê to de serkewtene wazena. Bimane weşîye de.

Akman Gedîk: Ez kî zaf sipas kena. Bi dostanîye, rindekîye bimane. Şîîre zereyê şima ra bivero ra...

TI KE ŞONA

Ti ke şona,

wisar kî şono

her ca beno payîz

çuçikî pêro pîya fîrr danê şonê

çîçegî ruyê xo mi ra çarnenê

ez bena kederin,

wertê deryayê însanan de

tikûteyna manena

ez bena serxoşê zemanî