Îsmet Bor: "Kirdkî Qiseykerdiş Serewedartiş o"

Îsmet Bor kam o? Ti eşkenê xo bidî şinasnayîş?

Îsmet Bor yewo porgewr o; her muya porê ey de yew dej esto. Û sey pêro kurdan merdimêko lete-lete yo; yew leteyê ey welat de, yew xerîbîye de, yew koyan de, yew suqaqen de, yew hepisan de yo... Goreyê vatişê maya mi, ez zimistanî ameya dinya. May û pîyê mi qayîl bî, mi bi Îsamîl name bikerî la memurê nifusî nameyê min goreyê xo nayo pa. Vîst û heşt serrî yê ez zewijîyaya û wayîrê panc qijan a; yew laj û çar kênayî. Vîst serrî ra zêdîyer o ez xerîbîye de ya. Xerîbîye hîn bîya kile dusîyaya kezebê min a û mi vêşnena...

Eleqeyê to û ziwanî çi wext, senî dest pêkerd?

Eleqeyê min û ziwanî qijîya min ra esto. Keyeyê ma de timûtim kirdkî qisê bîyên. Bê kirdkî yewna ziwan qisêkerdiş, keyeyê ma de sey îxanetî bi. Keyê ma de kirdkî qisêkerdiş çîyêko tebîî bi, seke DNAyê ma de qeydkerde bo. Çunkî ma zanêne ke pîrikî ma Mihemêd Silemûnî Zuha hukmatê tirkan rê sere darito we. Heta ke bêhemd nêbîyên, ma tirkî qisê nêkerdên.

Vanê wextê herbê Şêx Seîdî de benateyê Çewlîg û Palî de lejêko zaf xidar vejîyeno. Etbehê kurdan zaf zor danê leşkeranê tirkan. Tirkî çare teslîmbîyayîş de vînenê. Alaya teslîmbîyayişî kenê berz, la yew begê Palî ke hetê tirkan de kewto lej, nêverdeno tirkî teslîm bibê. Vano, nînan xora fîşengê xo zaf tay ê, bineyna deyax bikerên pey ra ma rê qeweto newe yeno, ma înan kenê tarûmar. Tirkî vanî, la hetanî o wext zî inî ma kenê tarûmar. Begê Palî vano, bîyerên ma înan xapînenê; diware pê kenî. Tirkî pê xo bixelisnî Quranî Kerîmî kenê rewtan a, û kenê berz. Etbehê kurdan verba Quranî tifing nêteqnenê. Wina bi no diwareyê tirkan kurdî xapîyenê. Pîrikî min zî no lej de bîyo. Ridê nê diwareyê tirkan ra pîrikî mi zaf dejayo û reyna bawerîya xo tirkan nêarda. Vanê, wexto ke Qeyserî de surgun bîyo, ne cemat de nimaj kerdên û ne zî şîyên cayo ke tirkan tede desmaj girewtên. Vanê Şêx Mistefayî vatên "Mehemed, ti çira cematî dir nimaj nêkenî, ti wina tena nimaj kenê?" Ey vatên "Heyrûn, Ella Wekîl cemato ke tirkî tede nimaj kenê ez ê cematî de nimaj nêkena..." Yanî tirkî ma de sey ziwanê xap û îxanetî bi. Pîrikî min ê hetê dadîya min zî qet nêverdayên ma tirkî qisê biker. Eke ma qijan bênateyê xo de tirkî qisê bikerdên û pîrikî mi pê bihesîyêne, ca de mudaxele kerdên û vatên "Kelum Qedîm, ez mela şima rê meyerî! Ez keyeyê xo de bilurkî nêwazena..."

Mi mekteb de zî tenefus de embazanê xo dir timûtim kirdkî qisê kerdên. Heta mekteb de mi rey-rey kilamê tirkî açarnayên kirdkî û vatên. Ez zewijîyaya, kewanîya mi tirkî qisê kerdên. Aye se kerd-nêkerd mi tedir tirkî qisê nêkerd. Zereyê çend mengan de min ra hîna başêr kirdkî musa. La seke qijê ma bî, a qayîl bî qijan dir tirkî qisê bikero. Pa dadî û cîrananê ma ya her kes qayîl bi ez qijanê xo dir tirkî qisê bikerî. Mi na rey kerd rike, qijanê xo dir zî kirdkî qisê kerd. Yanî kirdkî qisêkerdiş mi het sey serewedartişî bi. Mi timûtim kirdkî qisê kerdişî ser o mucadele kerdo.

Teberê Kurdîstanî de bi kirdkî ciwîyayîş senîn o? Welatê xo ra dûrmendiş şima ser o senî tesîr keno?

Ez na persê to bi yew hîkaye cewab bikerî. Homa rehma xo pê bikero, Hecî Heseno Zuverij merdimêko zaf erjîyaye bi. Yew lajê ey 1992 de Koyo Sipî de şehîd bi. Her kesî ey ra zaf hes kerdên. Rehmetî timûtim yew cis puro şimitên. Senî ke merdimî no puro şimitên zaf boya pîse amên. Gama ke şimitên dûnê puroyî nêantên, kerdên fekê xo û reyna pif kerdên teber. Mi rojêk ey ra pers kerd va "Xal Hecî, ti çira nê puroyê boyinî şimenî?" Min ra vat "Lawê mi, ti vonî ez keyfê xo ra şimena? Senî ke ez şimena, boya fişqîyê dewa ma yena mi, ez xo rê binêk welat tam kena ke wa hesreta welatî binişo." Yanî senî ke rehmetî va, ma wina hesretê fişqînê welatî yê. Tewr zaf zî welatê şarî welatê merdimî nêbeno. Ma seyna serrî tiya bê, ma reyna xerîb ê...

Ti yew nuşteyê xo de vanê "yew prensîbê mi esto; ez keyeyê xo de bê kirdkî sewbîna ziwan qijanê xo dir qisey nêkena. Kam beno wa bibo, eke ame keyeyê mi, gereka no prensîbê mi qebul bikero û o zî hem keyeyê mi dir hem qijanê mi dir bi kirdkî qisey bikero." Kesê ke qijanê xo dir bi yewna ziwan a qalî kenî rê, ti wazenê se vajê?

Ez nêvana, pedagogê pêro dinya vanê, qijo ke ziwanê maya xo museno cuya xo de hîna zaf serfiraz beno. Merdimo ke ziwanê dayika xo museno û qisê keno, ziwananê bînan hîna asan museno. Çunkî ziwanê dayikê tena ziwan nîyo: pêçek wexto ke hema pîzeyê dadîya xo de yo, o zî hîsanê dayîka xo ciwîyeno. Mesela, dayîke verba dejî senî reaksîyon dana, verba şayîye senî reaksîyon dana, heskerdişê xo senî mojnena ra, lorîkê ke vana senîn ê, kilamanê ke goştarî kena senîn ê... Wina qij pîzeyê maya xo de dinyaya teberî ra hayîdar o, her cayê cuye de qij pa dayîka xo hîs keno. De nika mi ra vajên, kam yew kurd bi hîsanê tirkan, ereban yan miletanê bînan hîs keno? Kam yew kurd sey yew tirkî yan erebî fikirîyeno? O ke kurd o, se kero-nêkero, ne beno tirk ne zî beno yewna miletî ra. Wa xo mexapînî! Eke ma kurd ê, ma gereka qijanê xo bimusnê kirdkî ke wa qijê ma ziwananê bînan zî rehet bimusê. Çunkî bincê musayîşê ziwananê bînan ziwanê dayîkê merdimî yo.

Ti halê kirdkîya ma senî vînenî?

Ziwanê ma destê dişmenî ya bi asîmîlasyonêko zaf bêînsaf a qetil bi. Çîyo ke pey de mend, ey zî ma bi otoasîmîlasîyon a kişenê. Ez bawer nêkena ke bê ma yewna milet rîyê erdî de wina îxanet bi ziwanê xo bikero; bi destê xo ya ziwanê xo qetl bikero! Heto bîn ra, ma rê çimeyê nuştekî mîras nêmendê. Ma nînan pêro têvernê, rewşa kirdkî ya nikayine zaf rind aver şina. Roj bi roje nuştoxî û wendoxê kirdkî zêdîyenê, la bes nîyo. Kirdkî gereka mekteban de bêro musnayîş, keyeyeyan de qijan dir bêro qisêkerdiş.

Ti zî zanî ke zaf kesan bi Newepelî dest bi nuştişê kirdkî kerd. Derheqê Newepelî de ti qayîl î se vajî?

Zaf balkêş o, her kes şino mekteban de nuştişê ziwanê xo museno, la ma hem wendiş hem zî nuştiş Newepelî ra musenê. Hema hema her hûmare de nuştoxê ke hewa ewilîne nusenê estê. Hela ke ez wanena, vanê "na hûmarê de hend kesan newe Newepel de dest pê kerdo nuşto", perrî nîyenê min a, ez perrena. Ez zana, redektorê Newepelî birêz Roşan Lezgîn zaf tîtiz o, herf bi herfe redakte keno. Kamca kêmanî esta bi rengo sûr a îşaret keno, rast senî nusîyeno nuştoxî rê îzeh keno, wina pira-pira nuştox, nuştoxîya xo aver beno. Ez qedê ey a, ey rê zaf sipas kena. Arîyeqê çareyê ey înkar nêbeno. Heto bîn ra Newepel tarîxî rê wesîqayêk o. Mesela, folklorê ma, kulturê ma, edebîyatê ma yo rojane ûsb.  tede qeyd benê.

Ti eşkenê ma rê hîkayeya vistanikanê ke to arê kerdê vajê? Arêdayîşê vistanikan de metodê to senîn bi? To çi zehmet ant?

Senî ke sanikan de vajîyeno, keyeyê pîrikî mi zî o qayde çatî hîrê reyaran de bi. Cuwaver, kesê ke şîyêne Amed, Xarpêt, Dêrsim yan Erzirom û Mûş amêni verî keyeyê pîrikî min ra vîyartên. Zafê înan bîyên meymanê pîrikî mi. Wina her cayê welatî ra sanikî û meseleyî tîya de amênê pêser. Pîrika min zî, pîrikî mi ra ver Amed de zewijnaye bîya, aye zî sanikî Amedî xo dir tê ardê. Nê sanikê ke mi arêdayê beno ke di qatê înan zî bîyê vînd. Ê sanikê ke vîrê min de bî, xora mi nuştî, ê ke mi xo vîr ra kerdbî, mi tayî bi telefon goştarî kerdî û nuştî, tayî bi telefonê destan maya mi kerdî vîdeo mi rê şawitî. La zafê înan mi telefon ra goştarî kerdê û nuştê.

Kesê ke wazenê wareyê folklorî de bixebitî, ti înan rê çi tawsîye kenê?

Hetê arêdayîşî folklorî ra ewro sey verî zehmetî çinîk a. Zorî hîna zaf hetê çimeyî ra esta. Qijî ra bigêr hetan pîlî her merdimî dir telefonê destanê smartî estê. Kam ke yew merdimê verênî bivîno û qalî fîno, zaf çîyan dano arê. Her merdimo extîyar sey xizinayêk o. Ma ewro extîyaranê xo ra fayde mevînê, siba ra bîr, mirenê û xizinaya xo zî tê benê. Xora hîn sey verî howce nîyo ma şi dewan ra bigêr û folklorîkan arêdê, çunkî hema-hema pêro dewijî bîyê bacarî. No zî ma rê avantajêk o. Xora ziwanê ma zaf bîyo kor û nuştişê ziwanê ma zî zaf berêy dest pêkerdo. Zaf çekuyê ma bîyê vîndî şîyê. Çîyo ke fekî vat la to nênuşt, sey kîngerê wuşkî keweno vayî ver şino, şino, beno vînd. Ma gereka destê xo têbidê, lez bike û ewro bike, siba zaf berêy o...

Ti hîkayeyanê weşan zî nusenî. Ti hîkayenuştoxîya kirdkî senî vînenî?

Çekê nuştoxî çeku yê. Merdimo nuştox hîsan, teswîran û tebîran bi çekuyanê  xo ya ano ziwan û nuşteyê xo wina xemilneno. Nuştoxê kirdkî bi ziwanêko feqîr a nusenê. Ziwanê ma zaf pey de mendo û zaf çekuyê ma bîyê vînd. Heto bîn ra edebîyatê ma de munaqeşe zaf tay o. Merdim çîyek nuseno, la nêzano gelo rind bîyo yan nê. Kêmaneyî çi yê, ziwan senî ameyo şuxulnayîş, mesajo ke nuştoxî dayo fam bîyo yan nê... Û çîyo tewr muhîm zî, wendoxê kirdkî tay ê. Ma xo rê nusenê xo rê wanenê. Her kes qayîl o kirdkî biciwîyo, la kes destê xo nêkeno binê kerra; ne wanenê ne musenê ne nusenê ne zî ê ke nusenê înan rê benê destek. Hal wina bo moral nêmaneno, merdim qayîl nîyo binuso.

Kirdanê ma rê mesajê to çi yo?

Çi kêmanîye miletê ma esta ke xo miletanê bînan ra qij vîneno?! Hetê wicdanî ra, hetê dînî ra hetê kulturî ra, hetê şarme û heya ra ûsb. Kam hetî ra ti vajî, miletê ma zêdeyîyê xo estê la kêmanîyê xo çinîk ê. Merdimo ke xo qij vîneno, ey merdimî de problemê şexsî estê. Xo qij vînayîş; ziwan û kulturê xo zî qij vînayîş normal nîyo. O ke xo qij vîneno û şarî, kulturê şarî, ziwanê şarî yê xo ser ra vîneno, o merdim wa xora mevajo, ez merdim a! Yew vateyê vêrenanê ma wina vano: "Xort kênaya dewê xo de nêzewijîyeno, vano, ez penc bîya piro. Şino yewna dewe ra zewijîyeno, kêna bin zî pa çinîk o!" Ma gereka xo ra hes biker û bawerîya xo yewbînan bîyarê. Kes ma ser ra nîyo! Ez vana, miletê kurdî no çî heq nêkerdo. Ma ne kesî ra qij ê ne zî kesî ra gird ê. Ma zî sey pêro miletanê bînan evdê Elayî yê. Ne xo qij bivînên ne zî ziwanê xo qij bivînên. Vanê ziwanê dayike binceyê kamîya merdimî yo. Ez zî vana, xorînîya kokê ma ziwanê ma de nimite ya, wayîrê ziwanê xo bivejîyên, ziwanê xo bimusên, bidên musnayîş!*

__________________
*No roportaj “Newepel, Rojnameyê kulturî, Hûmare 84, Dîyarbekir, Sibate 2016, r. 4” de weşanîyayo.

YASAL UYARI: www.zazaki.net kaynağında yayınlanmış herhangi bir haber, yazı veya fotoğrafın site editöründen izin alınmadan olduğu gibi kopyalanarak ya da üzerinde çeşitli oynamalar yapılarak herhangi bir yerde yayınlanması; farklı çalışmalarda alıntı olarak kullanmak amacıyla cümle veya paragrafların kopyalanmasında ise standart bir şekilde kaynak belirtilmemesi durumunda hukuki süreç başlatılacaktır!