Munzur Çem / Nuştox

Nemrud’a Yolculuk.

Minibüs, tam zamanında kaldığımız otelin kapısına geliyor ve yolculuk da hemen başlıyor. Aracımız önce güney yönünde hareket ediyor, çok geçmeden yarım daire yaparak dönüyor ve yönünü batıya çeviriyor. Tam dönemeçte iken gözüm, sol tarafta bulunan Orduevi binasının duvarına asılı Mustafa Kemal portresi ile altındaki yazılara ilişiyor. Daha önce defalarca okumama rağmen, bir kez daha bu işi yapmaktan alıkoyamıyorum kendimi. Mustafa Kemal, oraya alınmış sözleriyle, Diyarbakırlının, Vanlının, Erzurumlunun, Trabzonlunun, Trakyalının, Makedonya ve İstanbullunun vs. hep aynı damarın cevherleri ve aynı ırkın mensupları olduklarını ilan ediyor.

İnsan bu tür komik şeyleri okuyunca gülmek mi yoksa ağlamak mı gerektiğini kestiremiyor doğrusu ama ben o an için gülümsüyorum. Hadi diyelim ki yaşamını balyozla ulus yaratmaya adamış Mustafa Kemal, 1930’ların şaha kalkmış ırkçı ortamında coştu da bu türden sözler sarf etti; peki aradan bunca zaman geçmesine rağmen, hala aynı komik şeyleri, her kesin görebileceği şekilde ilan edenlere ne demeli? İnsan bir kez müritleşmeye görsün, müritleşti mi kolay kolay iflah olmaz. Can çıkmayınca huy çıkmaz, sözü tam Kemalist müritlere göre anlaşılan..

Alabildiğine büyüyerek Dicle’nin batısındaki ovaya yayılmış Diyarbekir’in kimi daracık kimi geniş sokak ve caddelerini aştıktan sonra düz arazide Sêwrege’ye doğru yola devam ediyoruz. Bazı yerlerde temizlenmiş olsa da ova çok taşlık. Bir görüşe göre bu taşlar, Karacadağ’da meydana gelen volkanik bir patlama sonucu buralara serpilmişler. Ancak Karacadağ boyutundaki bir dağda, bu kadar çok taşı bu ölçüde geniş bir alana püskürtebilecek kadar büyük bir patlamanın meydana gelmiş olabileceğine inanmak hiç de kolay değil ama yine de belli olmaz. Doğa’nın, zaman zaman bütün tahminleri alt-üst edebilecek sürpriz gelişmelere yol açabileceğini biliyoruz.

Ve yaklaşık bir saatlik bir yolculuktan sonra nihayet Sêwrege’nin çok katlı modern apartmanları gözükmeye başlıyor.

Yolculuğumuz Nemrud dağınadır, dolayısıyla da ilçeye girmeyen kuzeydeki yolu izlememiz gerekiyor ama biz böyle olmasını istemiyoruz. Gelmişken Sêwrege caddelerine uğramadan geçmek olmaz. Bu ilçeye girerken de aklım ister istemez gerilere gidiyor ve gördüklerimi, 1980 öncesinde bir kaç kez gördüğüm eski hali ile karşılaştırıyorum. O günküne göre çok gelişmiş modern görünümlü bir kent Sêwrege.  O zaman, 1978’lerde PKK’nin M. Celal Bucak’ın konağına düzenlediği baskınla alevlenen Kürt-Kürt çatışması, Kürdistan’ın bu yöresini kan gölüne çevirmiş, derin bir kaosa sürüklemişti. Ardından, önce 12 Eylül faşizmi, arkasından da silahlı Kürt başkaldırısının başlaması ile yörede yaşananlar, korucu başı olarak sahneye çıkan Sedat Bucak’ın kazandığı ve halen de devam etmekte olan etkinlik dönemi gelmişti.

Sêwrege’nin, bu gün ekonomik olarak 1980 öncesinden daha ileri bir düzeyde olduğuna kimsenin itiraz edeceğini sanmıyorum. Ya peki sosyal uyanış bakımından? Bu açıdan o günlerin ilerisinde olduğunu söylemek, ne yazık ki pek de kolay değil.

Neyse, biz yine dönelim gezimize. Kentin ana caddelerinden birinde ilerlerken birden kavşakların birinde karşılaştığımız bir heykel, minibüsü tereddütsüz durdurmamıza neden oluyor. Minibüs durur durmaz, hep birlikte iniyoruz. Gözlerimiz heykelden ayrılmıyor. Hepimizin yakından tanıdığı Şivan Perwer’e ait heykel! Doğrusu bizi çok sevindiren bir sürpriz bu. Demek ki Sêwrege halkı ve belediyesi kendi hemşerileri olan bu büyük sanatçıyı unutmamışlar, heykelini dikecek kadar kendilerine yakın hissediyor, seviyorlar onu. Yaşayan bir sanatçı için de, halk için de hoş bir şey! Ne var ki kucağındaki sazı parçalanmış Şivan’ın. Fotograf çekilirken bir yandan da sazın neden kırık olduğunu soracak birilerini arıyor gözlerim. O birilerini bulabilmem için ise fazla zaman geçmesi gerekmiyor. Bize doğru gelen şalvarlı iki kişinin karşısına geçip “Merheba Pismam” demem üzerine duraksıyor ve kullandığım sözcükle bana karşılık veriyorlar:

“Merheba!”

Daha önce Kurmancca konuştuklarını fark ettiğim için ben de sorumu onların kendi lehçelerinden soruyorum:

“We peykerê Şivan danîye, tiştek gelek baş e lê tembur şikestî ye, ma ew çî ye?” (Şîvan Perwer’min heykelini dikmişsiniz güzel ama saz kırık, neyin nesidir?

“Do şev hatîye şîkestin. Zarokan şikestine. Em ê dîsa çêkin. Nav çend rojan de bibe wek berê” (Dün gece kırılmış. Çocuklar kırmışlar. Yine yapacağız. Bir kaç güne kadar eski haline gelecek) diyorlar.

Sazın çocuklar tarafından kırılması işi pek aklıma yatmıyor ama bir şey söylemeden minibüse binip yola devam ediyoruz.

Bu arada Sêwrege’ye uğramışken, Berlin’i arayıp İsmet Siverekli’yi haberdar etmemek olmaz tabi. Telefon açıyorum meşgul, bir daha açıyorum yine meşgul fakat az sonra kendisi arıyor. Sêwrege’de olduğumu duyunca seviniyor. “Bizimkileri ariyayım, yemek hazırlasınlar, dönüşte yemeğinizi yiyin, öyle gidin” diyor ama bu bana pek uygun gelmiyor. Hem sayı olarak kalabalığız, hem de dönüşü hangi saatte gerçekleştirebileceğimizden emin değilim, o yüzden teşekkür edip, bunun mümkün olmadığını söylüyorum.

Düz arazi çok geçmeden bitiyor; yerini tümsekler, tepeler ve daha ileride ise dağlar alıyor. Virajları aşarak ilerlerken, Efrîn’li diş doktoru Behrî’nin korkusunu gözlerinden okumak zor olmuyor. Zaten çok geçmeden, peş peşe bir kaç kez yavaş gitmesi için şoföre uyarıda bulunuyor. Bu, sıra ile aracı kullanan o yolların kurdu sürücülerin pek de hoşuna gitmiyor ama yine de gelen isteğe uymaya çalışıyorlar.

Derken, iniş aşağı sarkmakta olan sert virajlar, sonunda bizi Feribota ulaştırıyor.

Sağ yanda, renkli plastik sandalyelerin süslediği bir kaç kahve ve restoran, yamaca sırtlarını dayamış, müşteri bekliyorlar. Ortalık alabildiğine tenha ve sessiz. Günün belli saatlerine özgü bir durum olmalı bu. Sol yanda sakin bir halde otlamakta olan bir at, daha ileride ise bir kaç keçi gözümüze ilişiyor. Onların yanından geçip bir az daha aşağıya inince, bu kez de, yan yana dizilmiş seyyar satıcılarla yüz yüze geliyoruz. Bağırıp çağırma yok, sadece bakmakla yetiniyorlar. Tablalarda yığınla nar var. Bunlar, yörenin kendi üretimidir. İsteyen alıp kendisi soyuyor, isteyen satıcıya suyunun sıktırıyor.

Gulîstan’la birlikte bunlardan birine sokuluyoruz. Oraya gelen yabancılarla Türkçe konuşmak bir gelenek halini almış. Ama biz Kürtçe (Kurmancca lehçesini) konusunca, onlar da Kürtçeye dönüyorlar. O bölgede Kirmancca (Zazaca) konuşan  Kürtlerin yaşadığını biliyorum. Bir kaç sorudan sonra bu kez bu lehçe ile konuşmaya başlıyor. Annesinden öğrendiği lehçe budur ama Kurmanccayı da bir kurmancdan farksız iyi konuşuyor.

Bu arada farklı büyüklükte ve siyaha yakın koyu kahverengi sıvı madenin ne olduğunu soruyorum; “nar ekşisi” diyor. Nar suyumuzu içerken, Gulîstan atın yanına gitmek istediğini söylüyor, “Dokunsam bir şey yapar mı acaba?” diye soruyor. Bu isteme karşı çıkıyorum; atlar uysal hayvanlar ama yine de yanına sokulan yabancı birine karşı nasıl hareket edecekleri belli olmaz. Bu arada, yanı başımızda tek ayak üstünde beklemekte olan bir leylek dikkatimizi çekiyor. O kadar sakin bir duruşu var ki döne döne bakmamıza rağmen bir tek hareketini göremiyoruz. Sanki canlı değil de bir heykel.  Seyyar satıcı ona olan ilgimizi fark edince; “Sakatlanmıştı, bir bacağını kullanamıyor. Getirdik, tedavi ettik, iyileşiyor. Yakında eski haline döner,” diye hayvancığın durumuna açıklık getiriyor.

Köylülerin yaralı leyleğe gösterdikleri ilgi bizi sevindiriyor doğal olarak.

Nemrud’un Eteklerindeyiz

Yarım saatlik bir bekleyişten sonra limana yaklaşan ve hayli eski gözüken feribota önce araçlar alınıyor, sonra ise yolcular. Tıka-basa dolu araçta güvenlik ile ilgili herhangi bir önlem ya da açıklayıcı not göze çarpmıyor. Anlaşılan bu işi de Allah’a havale etmişler.

Karşı kıyı artık Urfa değil, Adıyaman ilidir. Buraya, Nemrud dağının etekleri de diyebilirsiniz. Engebeli arazide bir süre daha batı yönünde yol aldıktan sonra birden sağ yaparak ilerliyoruz. Her geçen adım bizi daha yükseklere ulaştırıyor. Artan yükseklik de bizi daha uzak mesafeler, daha derin noktalarla tanıştırıyor. Hem yamaçlar artık geride bıraktığımız Diyarbekir-Sêwrege yöresi gibi ağaçsız da değil. Seyrek de olsa her yerde meşe göze çarpıyor. Yamaçlara serpilmiş mezralar, yörenin tipik yerleşim birimleridir. Bazen tek, bazen bir kaç, bazen de on kadar evden oluşmuş mezraların bol meyveli olması dikkati çeken noktalardan bir diğeridir. Bu, tıpkı Dersim-Bingöl yöresinden tanıdık olduğum yerleşim tarzı… O mezralardan özellikle de bazılarına bakınca, “Anlaşılan burada çok kar yağmıyor,” diye geçiriyorum içimden. Çünkü kar çok olsa, çığ tehlikesi nedeniyle onlardan bazılarının olmaması gerekirdi. Sık sık karşılaştığımız keçi sürüleri, kışın hayvanlara yedirilmek üzere kesilip yığın halinde istiflenmiş yapraklı ince meşe dallarını (velg) görünce, sadece coğrafi olarak değil, geçim yöntemleri bakımından da buraların Dêrsim-Çewlîg yöresi ile çok benzeştiğini anlıyorum.

Giderek keskinleşen vadileri tırmandıkça acıktığımızı hissediyoruz. Ancak uğradığımız bir kaç yerde yemek bulmamız mümkün olmuyor. Turistlere yönelik olarak hizmet veren restoranlar, turizm mevsiminin geride kalmış olması nedeniyle çalışmalarını ya hepten durdurmuş ya da belli saatlerle sınırlamışlar. Bir şeyler hazırlamalarını istesek bir kaç saatimizi kaybetmiş olacağız. Dolayısıyla tercihimiz aç kalmaktan yana oluyor ve tırmanış devam ediyor. Yamaçlar daha da dikleştikçe, bazen sol, bazen sağ yanımıza aldığımız uçurumlara bakmak artık bir cesaret işi. Bu arada, kendisine ulaşmaya çalıştığımız Nemrud’un sivri zirvesi de bir gözüküyor, bir kayboluyor. Sanki saklambaç oynuyor bizimle. Fonograflardan tanış sayılsak da, oraya ulaşmak, göz göze bakışmak, havasını teneffüs etmek  ve dokunmak yine de müthiş heyecan verici gözüküyor.

Derken minibüsümüz bir kez daha duruyor. Burası araçla gidebileceğimiz son noktadır. Ondan sonraki yaklaşık 450 m.lik yolu yaya olarak almamız gerekiyor. Kafeterya ile bir kaç seyyar satıcıyı geride bırakır bırakmaz, bizi zirveye ulaştıracak patika yolun ikiye ayrıldığını görüyoruz. Sol taraftaki “Batı Terase”, sağdaki ise “Doğu Terase”ye çıkıyor. Otomatiğe bağlanmış gibi hepimiz aynı anda “Doğu Terase”ye giden yolu alıyoruz. Bir süre sonra yokuş dikleşiyor ve artık merdivenler başlıyor. Çocukluğumuzda sık sık ziyaret edip çoğunlukla da gece konakladığımız ve kutsal bir mekân olarak kabul edilen Sulvis/Sulbis dağını düşünüyorum. Sulvis, Nemrud’a göre hem daha yüksek (2900 m.ye karşılık 2150 m.) hem de zirveye çıkış yolu daha dik. Yazın ortasında bile geceleri dondurucu bir soğuğu var. O nedenle de gecelemek üzere gidenler bunun hesabını yapıp hazırlıklı olmak zorundalar.

Yamacın bir yerinde, yaşlı bir adam ve yine aynı yaşlarda bir kadın ile karşılaşıyoruz.  Kendilerinden bir kaç metre ötede ise genç bir kız var. Kendi aralarında Kırmancca (Zazaca) konuşuyorlar. Tam yanlarına sokulup selam verirken ayağa kalkıyor ve “Biz yeterince oturduk, gelin biraz da siz dinlenin” diyor. Ben buna karşılık Kırmancca konuşuyorum kendisi ile:

“Zahmet meke deza, seba ma kî ca esto, seba şima kî.” (Zahmet etme emioğlu, bize de yer var, size de”.

Kırmancca konuşmam adamın hayli hoşuna gidiyor ki bakışlarından bunu anlamam zor olmuyor.

“Pers de eyb çin o, şima ê kotî yê?” (Sorması aybolmasza, nerelisiniz siz?)

Gulîstanı göstererek:

“Xanıme hemşerîya şima ya, ez ki dêsmij a” (Hanım sizin hemşeriniz, ben de Dêrsimliyim) .

Bu diyalogdan sonra soru sorma sırası bana geliyor:

“Şima şarê kotî yê, Kaxta ya kî zobîna ca ra? (Siz nerelisiniz Kâhtalı mı yoksa başka yöredensiniz?)

“Nê ma ê Gaxta nîyî, ma Gerger ra yê” (Hayır biz Kâhtalı değil, Gergerliyiz).

“Gerger de şaro ke zazakî qesey keno xeylê esto?” (Gerger’de Zazaca konuşanlar epeyce var mı?)

“Gerger pêro zaza yo. Zazayî Gexta de kî estê. Hama uca sey Gergerî nîyo. Gexta de Kurmanci estê. Çi kurmanc, çi zaza ferq nêkeno, temamê ma kurd ê.” (Gergerin tamamı Zazadır. Zazalar Gahta’da da var. Ha Kurmanc ha Zaza fark etmez, hepimiz Kürdüz.)

Adamın Kürtlük vurgusu hem hoşuma gidiyor hem de onun neden böyle bir vurguya gereksinme duyduğunu anlamaya çalışıyorum.

Ben bunları düşünürken, karşımdaki bu kez de;

“Gexta de tirkî kî estê hama zehf nîyê,” (Kâhta’da Türkler de var ama çok değiller) diye devam ediyor söze.

“Cîranê ma yê, tawayê nêbeno” (Komşuyuz, bir şey olmaz)

Adam, başı ile de tasdik ederek “ya ya” (evet, evet) diyor ve hatır isteyip uzaklaşıyor.

Nihayet 2000 Yıl Öncesi İle Yüz Yüzeyiz

Doğu Terase’de önlü-arkalı heykellerle yüz yüze gelince bir an için insan kendisini 2000 yıl geriye gitmiş hissediyor. O günün giysileri içerisinde sizi karşılayan ev sahipleri ile konuşur gibiyim. Her biri birer sanat harikası olan heykelleri yapanların becerilerine hayranlık duymamak elde değil.

Peki, Komageneliler, heykelleri ve ibadet yerlerini neden dağın doğu ve batı yakasında yaptılar? Bunun nedenini, güneşin, onların inanç ve kültürlerinde taşıdığı önemde aramak gerekir. Kutsal güneş, doğarken dua ile karşılanır, batarken yine dua ile uğurlanır. Bu gelenek bu gün halen de Alevi, Êzidî ve Kakeyî Kürtleri arasında aynen yaşanmıyor mu?

Bu arada doğudaki terasında kenar uzunluğu 13.5 m olan kare şeklindeki adak sunma yerinin heykellerden daha çok dikkatimi çektiğini söylersem durumu abartmış olmam. Öyledir, çünkü bu, içerisinde büyüdüğüm toplumun önemli bir geleneğini gözümün önüne getiriyor, bana yeniden çocukluğumu yaşatıyor.

Komageneliler Nemrud ve benzeri dağlara ya da yüksek yerlere çıkarak adak adar, dua ederlerdi. Bizimkiler de Duzgin’e, Sulvis’a, Goşkar Bava’ya, Tujîk Bava’ya ya da Baxira Sipîye’ye çıkarak aynı şeyi yapıyorlar. Kakeyî ve Êzidî Kürtleri bakımından da durum farklı sayılmaz. Bu üç gruptakiler kadar güçlü olmasa bile, aynı geleneğin Müslüman Kürtler arasında da yaşandığını biliyoruz. Söz konusu Kürt grupları, tıpkı Komganelilerin yaptıkları gibi kurbanı doğan güneşe bakarak kesiyor, yüzünü ona çevirip dua ediyorlar. Komagenelilerin bu geleneği, Kürt olarak bizim atalarımızın da mensubu olduğu İranî halklardan aldıklarını düşünmek için yeterli neden var sanıyorum. Aslında, bu, tipik bir Zerdeştî ibadet geleneği değil mi?

Ne var ki arkeolojik bilgiler, Komagenelilerin bize göre daha sık; yaz kış ayırımı olmaksızın ayda iki kez ziyaretgahlara gidip ibadet ettiklerini gösteriyor.

Orada doyasıya çevreyi izliyor, bol bol fotoğraf çekiyoruz. Şansımıza hava güneşli ve görüş mesafesi oldukça iyi.

Güneyde ve batıda, Fırat üzerinde yapılmış baraj gölü, düzinelerle girinti-çıkıntı ile kuzey-güney yönünde uzayıp gidiyor. Eskiden, kız kardeşi Dicle ile birlikte Mezopotamya’ya analık eden Fırat, bazen coşkun, bazen de çok ağırbaşlı bir tempoda yol alıyordu. Şimdi ise onun yerini almış olan göl, dağ ile ovayı birbirinden ayıran tırtıllı bir hat şeklinde yayılmış vadiye. Bir ölü kadar hareketsiz, durgun! Gölün güneyi ile doğusu uçsuz-bucaksız düzlükler, kuzeyi ile kısmen batısı iç içe geçmiş dağlardan oluşuyor.

Tanrı heykellerinin üzerlerine oturtuldukları tahtların arkasında bulunan kült yazıtlarda Komagene kral Antikos I, bu hierothesion’u yapmaktaki amacını şöyle açıklıyor:

“...Bu hierothesion’u, kutsamalar arasında yaşlanan bedenim, ruhum onu terk ederek Zeus-Oromasades’in gökyüzündeki ülkesine göçtüğü zaman, sonsuza kadar huzur içinde yatsın diye, tanrıların zamana meydan okuyan tahtlarının yanına inşa ettim...” (1)

Ziyaret gününe kadar okuduklarımdan, Adıyaman heykelleri ile taçlanan uygarlığı bir Yunan uygarlığı olarak biliyordum. Heykelleri görüp, onlarla ilgili bilgilendirme broşürlerini okuyunca, bunun eksik bir bilgilenme olduğunu fark ettim. Komagene’ye Yunan uygarlığı demek yeterli olmaz, o, tam anlamı ile Yunan-İran sentezidir. Heykelleri dikili bulunan tanrılar, giysiler, kurban kesme ve öteki törenler bunu çok açık olarak ortaya koyuyor.

Örneğin, Doğu Terasedeki heykellerin ait oldukları Tanrılar şunlar:

1.     Hierothesion’u yaptıran Antiokos I (Antiochos I) 2. Komgene’yi temsil eden ve bu nedenle de Komagene olarak adlandırılan tanrıça, 3. Zeus-Oromasdes: Bilindiği gibi Zeus, Yunan Panteonunun baş tanrısı, Oromasdes ise Zerdeşt inancındaki en yüce Tanrı olan Ahura Mazda’nın bir adıdır. 3. Apollon-Mitras: Apollon Yunan tanrılarından biri, Mitras (Mitra) ise Zerdeşt inancındaki ışık Tanrısıdır. 4. Antiokos I  ile Herakles-Artagnes-Ares: Herakles Yunan savaş Tanrısı, Artegnes ise buna denk düşen İran tanrısıdır(2).

Bu durum çok açık biçimde, Komagenelilerin Yunan tanrılarını, rolü itibariyle onlara denk düşen İran tanrılarını bir ve aynı kabul ettiklerini ortaya koyuyor.

Dağın Batı Terasındaki heykeller de yine aynı tanrılara aitler ve aynı sırayı izliyorlar.

Canımız pek istemese de bir süre sonra Nemrud’un zirvesini geride bırakıp aşağıya doğru inmeye başlıyoruz. Araçların park ettiği yerde kalabalık bir turist grubu var. Doğal olarak turistik eşya satılan bir yer burası. Bir yandan ufak-tefek şeyler satın alırken, bir yandan da arı gibi çalışan satıcılarla sohbet ediyoruz. Tabi sohbetimiz Kürtçe oluyor. Her nasılsa laf dönüp dolaşıp Kürdistan’ın farklı parçalarına gelince, satıcılardan biri “Sonunda birleştireceğiz” diyor aniden. Yüzüne büyük bir dikkatle bakıyorum; amacım bu sözü söylerken samimi olup olmadığını anlamaya çalışmaktır. Çünkü buralarda “görevli Kürtçü”lerin bulunmadığını düşünmek pek de gerçekçi olmaz. Ancak adamın iç dünyasını okumayı başaramıyorum.

Zaman hızla geçiyor, daha gezilecek çok yer var. İnişte, insanın yüreğini ağzına getiren, keskin virajları peşpeşe geride bırakıp bir başka yoldan aşağıya doğru inişimizi sürdürüyoruz. Derken karşı yamaçların birinde, tek katlı bir binanın önünde duruyoruz. Burası Arsmeia On The Nymphaios’tur.

Buranın, Antioks I’in ataları arasında adı geçen Arsames tarafından M. Ö. ikinci yüzyılın başlarında yapıldığı ve yazlık başkent olarak kullanıldığı sanılıyor. Eski Kale ve Yeni Kale olmak üzere iki kısmı var. Dikili taşlar, anıtlar, mezarlar, mağaralar birbirini izliyor. Eski Kale’deki Mithras (Mitra) heykeli tüm ihtişamı ile hala ayakta. Mağaralar, Mitra kültünün törenleri ile ilgililer. Bir taş kabartmada Antiokos I ile Herakles (Herkül) el sıkışmaktalar.

Bu arada hayli acıktığımız için içimizden bazıları yemek yemeyi öne çıkarıyorlar. Yanı başımızdaki restorancı ile konuşuyoruz; hazırda yemek yok, bunun için yaklaşık iki saatlik zamanımızı harcamamız gerek.

Aynı anda, yemek için Kâhta’ya gitmemiz tavsiye edenler çıkıyor. Örneğin baraj gölü kıyısındaki Nevzat’ın Yeri’nde çok güzel balık pişiriliyormuş. Bu öneri aklımıza yattığı için Nymphaios’u geride bırakıp yola devam ediyoruz. Sağ taraftaki Kahta kalesine ancak uzaktan bakabiliyoruz. Şu sıralar geziye kapalıymış. Vadide ilerledikten kısa bir süre sonra bu kez de görkemli tarihi Pirê Cenderê (Cendere Köprüsü) çıkıyor karşımıza.

Köprü, Romalılara ait bir eser. M. S. 198/200 yıllarında İmparator Septimius Severus döneminde, XVI. Roma Lejyonu tarafından inşa edilmiş. Genişliği 7, uzunluğu 120, yüksekliği ise 30 m’dir.

Semsûr (Adıyaman) ve çevresi gerçek bir açık hava müzesi görünümündedir. Yörede o kadar çok tarihi yer mevcut ki tümünü gezip görmek için günlerce zamana ihtiyaç var.

Cendere Köprüsü, o gün görmek amacıyla durakladığımız son nokta oluyor. Oradan ayrılır ayrılmaz, Kahta’ya Nevzat’ın Yeri’ne yöneliyoruz. Artan açlık, başka bir şey yapmamıza izin vermiyor.

Nevzat’ın Yeri, eskiden Fırat’ın bir kolu iken şimdi göl haline gelmiş suyun kenarında bir yer. Dış görünüşü, orta halli bir restoranı andırıyor. Park yerinde arabadan iner inmez, sol yanımızda yere uzanmış beyaz bir köpekle karşılaşıyoruz. Kendi aramızda Kangal mı, değil mi diye konuşurken, çalışanlardan biri olmadığını söylüyor ve aynı zamanda elini öteki tarafa uzatıp “şurada yatan Kangal”, diye ekliyor. Gözlerimiz onun işaret ettiği tarafa dönüyor,  beton zemine uzanmış beyaz Kangal’ı görüyoruz. İlgi odağımız olduğunu fark edince başını söyle bir kaldırıp izliyor, sonra da gayet rahat şekilde öteki tarafa çeviriyor. Tehlikeli bir durum olmadığını anlamış olmalı.

Ardından, göl kıyısında gösterilen uzunca masaya oturuyoruz. Sürücülerle birlikte 10 kişiyiz ama o anki sayımız 9. Gulîstan yok. Nerde olduğunu tahmin ediyorum ancak bir şey söylemiyorum. Çok geçmeden gözüküyor öteden. Kavuşmak istediği oyuncağı elde etmiş bir çocuk gibi sevinçli. Gözlerini bana çeviriyor, “Ez çûm, min hez kir, çiqas xweşik e!” (Yanına gittim, sevdim. Ne kadar da güzel!) diyor. Bahsettiği şey Kangal. Biz masaya yönelirken o hayvana sokulmuş, sevmiş. Zaten ben de böyle düşünmüştüm. Tahminim doğru çıkıyor anlayacağınız.

Yemek siparişini veriyoruz. Bu gölün kıyısında balıktan başka ne yenir! Biz de öyle yapıyoruz ama Dr. Şivan hariç. Romanyalı bir anne ile Kamışlı kürdü bir babanın oğlu olan Şivan balık yemiyor. Dolayısıyla onun yemek siparişi bizden farklı oluyor.

Servis başlıyor. Birbirinden lezzetli mezeler, peşpeşe masaya diziliyor. Tek garson bu işi o kadar seri ve düzenli bir şekilde yapıyor ki çalışma tarzına hayranlık duymamak elde değil. Bir bilgisayara programlanmış gibi.

Alabalık tabaklarını aynı beceri ve çabuklukla masaya bırakırken:

“Masî ên vira ne bira?” (Kardeş balıklara buranın mı?) diye soruyorum.

“Ên vira jî hene lê îro na. Masîyên îro ji Meletîyê hatine (Buranın balıkları da var ama bu günküler değil. Bunlar Malatya’dan geldi)” karşılığını veriyor.

Yemeği bitirip ayağa kalktığımızda, orta yaşlarda bir adamın çalışanlarla iş hakkında konuştuğunu görüyoruz. Kendi kendime “sahibi olmalı” diye düşünüyorum. Yanına yaklaştığımda “Newzat tu yî, pismam?” (Nevzat sen misin?) soruma “Belê, ez im” (Evet benim) karşılığını veriyor.

 “Gelek sipas, her tişt gelek baş bû” (Çok teşekkürler, her şey çok iyiydi).

“Ser serê min, helal û xweş be!” (Başım üzerine, afiyet olsun).

Yola çıkış, Feribot’la yeniden baraj gölünü aşma ve Diyrbekir’e varış, gece saat 23.30 sıralarında tamamlanıyor.

Semsûr’dan Sonra Mêrdîn

Minibüs, ertesi gün yine sabah saat 8.30 dolayında Turistik Otel’in önüne geliyor. Ama bu bir önceki gün bindiğimiz minibüs değil. Araba değişmiş fakat şoförler aynı.

Yola çıkışımız yaklaşık saat dokuzu buluyor. Bu kez Berlin’den yeni gelmiş olan Dr. Darius Dalmış, öteki adıyla Şêxmus da bizimle birlikte. Üstelik Mêrdînli, yani bir bakıma ev sahibi. Buna karşılık Dr. Behrî, o gün geziye katılmamayı tercih ediyor. Dolayısıyla bir önceki güne göre sayımız da her hangi bir değişiklik yok.

Güneye doğru bir tepsi kadar düz olan ova boyunca ilerleyip Diyarbekir’den sonra Çınar’ı da geride bırakıyoruz. Derken düzlük, yerini engebeli araziye bırakıyor. Sağlı-sollu yükseltiler seyrek meşe ağaçlarıyla nakışlanmış. Yer yer üzüm bağları, kaynak sularına sahip yerlerde kavaklıklar, küçük meyve bahçeleri ile bostanlar onlara eşlik ediyor. Kulağımız ise yine Kürtçe müzikte ama repertuar bir önceki günkü kadar zengin değil. O nedenle kimi parçaları defalarca döne döne dinlemek zorunda kalıyoruz.

Bu arada şoförlerin kaçamak yapıp ara sıra bize Türkçe dinlettikleri de oluyor. Her ikisi de Liceli ve tabi Kürtler. Kürtçeleri güzel ve bizimle onu (Kurmanci) konuşuyorlar. Ama kendi aralarında konuştukları dil ağırlıkla Türkçe. Diyarbekir’in ünlü hastalığı onların da yakasını bırakmıyor. Sosyal uyanış bakımından, her yurtsever Kürdü, her demokrat dostu gururlandıran Diyarbekir halkı, ana dilini konuşma konusunda maalesef çok kötü bir puana sahip. Diyarbekirlilerin bu konuda devrimci tarzda bir şoka, bir dönüşüme acil gereksinimi var.

Sultan Şêxmus Ziyareti

Mêrdîn’e hayli yaklaştığımız bir noktada sağa dönüyor ve çok geçmeden tarihi bir alana giriyoruz. Burası Sultan Şêxmus ziyaretidir.

Aslında bura ile tanışmak benim için yeni değil. Sultan Şêxmus’u, 1970’li yıllarda, bu ziyaretin Şêxî’nin oğulları olan dostlarım Kemal ve Alaedîn Aras’lardan duymuştum.

Sonraki dönemlerde, bu ziyaret hakkında anlatılan efsanevi bilgiler ile kendi yöremde bulunan ziyaretlerle ilgili olarak söylenenler arasındaki benzerlikler benim için çok dikkat çekici olmuştu. Sultan Şêxmus ziyaretine ait efsane, Dêrsim’deki Duzgın Bava ile Mizur Bava efsanelerinin bir bileşkesi gibi. Kendi yörem alevi, Sultan Şêxmus ziyaretinin bulunduğu Şemrex (Mazıdağı) yöresi ise Sünni Müslüman. Buna rağmen, efsaneleri aşağı-yukarı aynı formattalar. Bu benzerlik, bazılarına tuhaf geliyor olabilir. Oysa bunda şaşılacak bir şey yok. Kürdistan’ın iki yöresinde yaşayan halk, aynı kaynaktan doğmadır; ortak bir geçmişi ve kültürü var. Bu nedenle de asıl olarak bu benzerlik olmasaydı şaşmak gerekirdi.

Geçtiğimiz yıl, yine ekim ayında burayı ziyaret etmiştim. Bu, ikinci ziyaretim oluyor.

Doğrusunu söylemek gerekirse ziyaret alanı oldukça güzel bir görünüme sahip. Yapılar, ya restore edilmiş ya da yeniden inşa edilmiş. Ayrıca ziyaret amacı ile gelenlerin oturup dinlendikleri, yemek yedikleri bir park mevcut.

Ne var ki devlet bu işi yaparken alışık olduğumuz tarzda müdahalede bulunmayı da ihmal etmemiş. Sultan Şêxmus türbesinin bulunduğu bölüme girerken, kapının yan tarafında alt alta sıralanmış bir yasaklar listesi ile karşılaşıyorsunuz. Altında Diyanet İşleri Başkanlığı imzası bulunan yasak listesi; aslında bir ziyaret yerinde geleneksel olarak yapılan ibadet türlerinin alt alta bir sıralanışıdır. Diyelim ki, yere eğilmek, yeri ya da eşiği öpmek, mum yakmak, adak sunmak ve daha başkaları.. İşin gerçeği şu ki devlet oraya el atıp yeniden düzenlerken aynı zamanda geleneksel ziyaret tarzını yasaklamış, onu fiilen İslami bir mabede dönüştürmüş.

Kaldı ki listenin altında yer alan ve “Dinimizce yasaklanmıştır,” denilen şeylerin bir kısmı doğru da değiller. Örneğin Müslümanlar yere eğilmiyorlar mı? Namaz sırf ayakta kalınarak mı kılınıyor? Yine Kuran’ı öpüp başına koyma geleneği yok mu Müslümanlarda?

Beri taraftan orası bir ziyaret yeri, kutsal bir mekân. Halk, kendi inancına uygun tarzda burayı ziyaret eder ve geleneksel olarak devam ettirdiği davranışlarda bulunur. Diyelim ki mum yakar, duvarı ya da eşiği öper, adak sunar vs. Bunları yasakladınız mı, o ziyareti ziyaret olmaktan filan çıkartmış olursunuz ki Diyanetin amacı da zaten bundan başka bir şey değil.

Bu, her türden farklılığı reddeden, dil, din, kültür ve dini yönden tek tip toplum yaratmaya dayanan “Türk-İslam sentezi” sahiplerinin, halkın inanç ve geleneklerine yaptığı haksız bir müdahale, faşistçe bir kendine uydurma örneğidir. Aynı şey Alevi ibadet yerleri ile ilgili olarak da yapılmıyor mu?

Ben bu yasaklar listesi ile meşgul olurken, bir kelebek gibi oradan oraya koşuşmakta olan Türkan, içeriye dalıyor ve ciddi ciddi dilekte bulunuyor. Grubumuz hayli renkli anlaşılan.

Bizi geriden izleyerek gelen Dr. Gönül’ün Gulîstan’a söylediklerinden, birine kızdığını anlıyorum. Meğer ziyaret alanının dışındaki seyyar satıcılardan biri ile tartışmış bizimkisi. Satıcı içeriye başı açık girmenin günah olduğunu söylemiş. Eh o bu şekilde müdahalede bulunur da Gönül altta kalır mı? Adama anlayacağı bir dille karşılık verip öyle gelmiş.

“Adam espri yapmış olmasın mı? diye lafa karışıyorum.

“Hayır, hayır! Adam ciddi olarak cehennem ateşinde yanacağımızı falan söylüyor.”

“Tam Türk Diyanet İşleri Başkanlığına göre desene,” diye söyleniyor ve yasaklar listesini tamamlamak üzere not almaya devam ediyorum.

Mêrdîn, Sultan Şêxmus’a uzak değil. Bu nedenle de oraya ulaşmamız fazla sürmüyor. Dağın yamaçlarına serpilmiş modern binalara bakarak kente sokulurken, hemen girişte, sol tarafta Üniversite binası, görebildiğimiz ilk ilginç yapılardan biri oluyor. Bir üniversiteye göre oldukça küçük ama hayli güzel bir mimariye sahip.

Onu ve daha başka yerleri geride bırakıp sonunda Mêrdîn Müzesi’nin önünde duruyoruz. Çok güzel tarihi bir bina.

Gulîstan’la birlikte geçen yıl gezmiştik burayı. Ama yine de hiç tereddüt etmeden giriş merdivenlerini tırmanıyoruz, ilk elde bizi büyükçe bir teras karşılıyor. Mêrdîn’in yamaçları ve dağın bittiği yerden başlayarak Suriye sınırına doğru uzanan dümdüz araziye bakarken, yörenin zengin tarihi ve kültürü insanı hiç yalnız bırakmıyor. Nereye baksanız tarihi eserlerle karşılaşıyorsunuz. Bu bakımdan aslında bir tek binaya Mêrdîn Müzesi demek yanlış olur. Mêrdîn’in kendisi, bölge olarak bütünüyle bir açık hava müzesi niteliğindedir.

Sağ yanımızda, tepenin tam üstündeki kalenin görkemli bir duruşu var ama bir askeri birliğin işgali altındadır. Başka yer kalmamış gibi birliği götürüp kaleye konumlandırmışlar. Ne de olsa asker milletir Türkler!

Hepimiz bir araya toplanınca, içeriye giriyoruz. Her şey çok ilginç!  Milattan on-on iki bin yıl öncesine kadar uzanan eski tarihlere ait eşyalara bakmaktan daha ilginç bir şey düşünülebilir mi? Onlara baktıkça birden kendinizi kaybediyor ve zaman tünelinde yol almaya başlıyorsunuz. Yolculuğunuz sizi o kadar gerilere götürüyor ki, şaşkınlığa uğramaktan alamıyorsunuz kendinizi. Hayalinizde canlandırabildiğiniz ölçüde o eski hayatın içerisindesiniz artık.

Merdiven başlangıcında bize katılan 13-14 yaşlarındaki gönüllü genç rehberimiz fırsat buldukça ve bazen Kürtçe bazen Türkçe bilgi veriyor. Bu arada gruptaki arkadaşlardan kendisine soru yönetenler de çıkıyor ve o da bilebildiği kadarıyla yanıtlamaya çalışıyor.

Müze gezimiz biter bitmez, hem başka tarihi binaları görmek ve hem de yine tarihi olan çarşıyı gezmek üzere dar sokaklara dalıyoruz.

Çarşı turumuz hayli hareketli başlıyor. Tipi pek de Kürtlerinkine benzemeyen Şivan, elinde kamerası habire çekim yapıyor, ya da fotoğraf çekiyor. Onun, bu haliyle seyyar satıcıların çok dikkatini çektiğini söylemek gereksiz. Mesleği mühendislik olan Fikret, hiç değişmeyen ciddi hali ile bir matematik formülünü çözer gibi tane tane ve mantıklı yorumlarda bulunuyor. Dükkânlara bakarak yol alırken, kentin multi-kütürel yapısı hemen kendini gösteriyor. Bu manzarayı en başta konuşulmakta olan dillerden anlıyoruz. Geleneksel olarak Mêrdîn çarşısında üç dil konuşulur. Kürtçe, Süryanice ve Arapça.  Şimdi artık Türkçe de konuşulmaktadır. Eskiden, çarşı halkı birbirleriyle anlaşabilmek için her üç dili de biliyordu. Şimdi bu zenginlik giderek kayboluyor. Çünkü devlet gücünü arkasına alarak yöreye gelen Türkçe, her gün biraz daha artan ölçüde ortak dil haline geliyor.

Daracık sokaklarda, 10 kişiyi aşan bir grup halinde dolaşmak zorluklara neden oluyor. Bu yüzden de doğal bir bölünme ile ikiye ayrılıyor ve az sonra da birbirimizi kaybediyoruz. Tesadüfen benim bulunduğum grupta üç tane hanım var. Böyle olunca da alış-veriş oldukça canlı geçiyor.

Bana, hayatımda en sevmediğim bir kaç şeyin ne olduğu sorulursa, vitrinlere bakmak mutlaka ilk sıralarda yer alır. Kendim öyleyim ama kadınların bu konudaki sabırlarına ve nesneler hakkındaki bilgilerine duyduğum hayranlığı da itiraf etmek isterim. Normalde ben ve benim gibilerin göremedikleri şeyleri onlar çabucak görebiliyor, baktıkları eşyalar hakkında bilmediğimiz birçok özelliği gözlerini kırpmadan sayabiliyorlar. Bunu, Mêrdîn çarşısında birlikte olduğum bayan arkadaşlarda da görmek zor olmuyor. O kadar detayı nasıl biliyorlar, şaşırmamak elde değil. Bir dükkânın önünde, cıvıl-cıvıl haliyle salça, biber ve öteki baharat türleri arasında gidip gelen Gönül, bir ara dükkân sahibin yaklaşıyor ve “Salçanız güzel mi, biraz almak istiyorum”, deyiveriyor. Onun bu sözleri, muzipliği üstündeki Gulîstan’ın gözünden kaçmıyor tabi. Zaman yitirmeden kulağına eğiliyor Gönül’ün ve “Adam sana ‘salçam güzel değil alma mı diyecek?” diyor.

Bu kez birlikte gülüyorlar. Ama Gönül bununla da yetinmiyor, bu kez sokağın öteki yakasında, bulunduğumuz dükkânın tam karşısındaki bir diğer dükkâna acele ile giriyor, yan yana dizili yiyecek dolu çuvallara şöyle bir göz attıktan sonra, bu kez de “Sizin cevizleriniz mi güzel, yoksa Diyarbaqıriınkiler mi?” diye sormasın mı? Gönül, Kürtler arasında çokça rastlanılan bir telaffuza ile Türkçede “k” harfi ile ilan edilen sesi, Kürtçedeki “q” sesi şeklinde söylüyor. Biz yine gülümserken, adam ceviz dolu çuvalları gösteriyor, “Bunlar sizin Maraşınkiler, bunlar ise yabancı, dışarıdan geliyorlar. Maraş’ın cevizleri çok güzel, al” diyor.

Meğer bu, Gönül’ün oraya ikinci girişi. Beş-on dakika önce girdiğinde, her nasılsa Maraşlılığını söylemiş, adam da bu yüzden oralı olduğunu biliyor.

Az sonra, salca, biber-baharat satan dükkâna geri dönüyoruz. Gönül bir kez daha salçaya bakıyor ve hiç duraksamadan “Ekmeğiniz var mı, biraz salça sürüp yemek istiyorum,” diyor. Bu kadar rahat olmaya pes doğrusu. En az Gönül kadar güleç yüzlü olan dükkân sahibi “Biz de yok ama hemen getirtirim,” diyor ve yanındaki çocuğu bir yerlere yolluyor. Gitmesi ile geri gelmesi bir oluyor çocuğun. Elinde ise taptaze bir pide. Gönül, ekmeğe salça sürüp yerken bir taraftan da “Bu alışkanlık, çocukluğumdan kalma,” diye açıklamada bulunuyor.

Bu atmosferde geçen çarşı gezimiz oldukça uzun sürüyor. Oysa önceden oraya bu kadar çok zaman ayırmayı düşünmemiştik. Bayan arkadaşları, pazardan uzaklaştırabilmenin olabilecek bütün güçlüklerini aştıktan sonra nihayet Müze önündeki meydana park etmiş olan minibüsümüzün yanına varabiliyoruz.

Mêrdîn’i geride bırakıp bir kaç kilometre ötedeki Süryani Kilisesi Deyr-ul Zaferan’a ulaştığımızda saat biri buluyor. Deyr-ul Zaferan bir dağın yamacına kurulmuş. Mimari olarak onun bir harika olduğunu söylemek yanlış olmaz. Her yeri tertemiz, pırıl-pırıl. Çalışan personelin titizliği de yine çok dikkat çekici. Kapıdan içeriye adım atar atmaz, zengin bir tarih ve kültür tarafında kucaklandığınızı hissetmekte zorlanmıyorsunuz.

Tablolara, çevreye baka baka bahçeden yukarıya doğru gidiyoruz. Sonra bir terase, merdivenler, ikinci terase ve yine merdivenler... Ovaya hâkimiyeti ise Mêrdîn Müzesi’ninki gibi görkemli.

Binayı gezerken, rehberimiz bizi bir merdivenden aşağıya indiriyor ve kapının tam karşısında küçük penceresi olan bir odaya giriyoruz. Rehber, buranın, Hıristiyanlıktan daha eskilerde var olan bir inancın mensuplarına ait bir ibadet yeri olduğunu söylüyor ve onları “güneşe tapanlar” olarak nitelendiriyor. Gerçekten de pencere doğuya, yani güneşin doğduğu yere bakıyor. Bu demektir ki güneşi kutsal olarak gören ve tapanlar, onun doğuşunu oradan izlemişler. O da ışıklarını oradan ibadethaneye yollamış. Kilise, daha sonraki yüzyıllarda bu ibadethane üzerinde yükselmiş. Tıpkı Müslümanların pek çok kiliseyi camiye çevirmeleri gibi..

“Güneşe Tapanlar” olarak nitelendirilenlerin, Zerdeştî olduklarını tahmin etmek için yeterli neden var sanıyorum.

Deyr-ul Zaferan, yüzyıllarca Süryani Ortadoks Kilisesi’nin merkezi olmuş. Bu demektir ki burası sadece Süryani toplumu bakımından değil, genel olarak yöre tarih ve kültüründe önemli bir rol oynamış. Bu bakımdan onu sadece bir ibadet yeri olarak görmemek gerekir. O aynı zamanda bir eğitim ve sosyal yardımlaşma kurumudur ki günümüzde küçük çaplı da olsa bu yöndeki rolümü oynamayı sürdürüyor. Kilisenin okulu var. Sayıları az da olsa, belli bir öğrenci grubu orada eğitiliyor. Ayrıca misafirhanesi de mevcut. Kimsesiz ve bakıma muhtaç durumda olan mensuplarına da yardım elini uzatıyor.

Bölge Süryanilerinin şu anki temel sorununun göç olduğunu söylemek, yerinde olur. 20. Yüzyılın başlarındaki katliam ve sürgünler bir yana; özellikle de 1980 askeri darbesinden sonra Süryaniler, kitlesel olarak göç ettiler ve çeşitli Avrupa ülkelerine dağıldılar. Bu göç sonucu, binlerce yıllık ata topraklarındaki varlıkları nerdeyse sona erdi. Bu yüzden de Süryaniler bakımından durum oldukça kritiktir. Konuyu enine boyuna tartışmak ve acil bir dönüş projesini hayata geçirmek, kanımca sadece Süryaniler bakımından değil, bir bütün olarak Kürdistan halkı bakımından önemlidir.