Derheqê xebatanê ziwanî de - 5

Xebata ziwanî heme ziwanan de zaf hesasîyet wazena la ziwanê miletanê bindestan rê hîna zaf hesasîyet lazim o. Ziwanê miletanê bêdewletan ser o şixulîyayiş, standardîzekerdişê ziwanêkê apeymendeyî zaf zehmet o, esas xebatêka zaf rîskin a.

Seba ke metnê ma yê nuştekî zaf tay bî coka ma de xebata standardîzekerdişî "ziwanê vatişkî" ser o biye. Eno semed ra pêro kelîmeyî nêdîyayî arê, temamê formê kelîmeyan tesbît nêbî. Her kelîme de, qaso ke eşkayê bidê arê, tercîhkerdiş înan miyan de bi.

Eger ma ecele nêkerdêne, ma kovar û rojnameyî bivetêne, fekê mintîqeyan tam bivejîyayne meydan, ziwanê ma yê nuştekî baş aver bişiyêne, kulturê ma yê nuştişî roniştêne, ma awanî û sîstemê ziwanê xwu baş bişinasnayne, repertuwarê kelîmeyanê ma tam bivejîyayêne meydan, ma vengî û kelîmeyê xwu tesnîf bikerdêne, o wext ziwanê ma yê nuştekî de zafê formê kelîmeyan xwuvero şekil girewtêne.

Seba ke ma bi ziwanê xwu perwerde nêbiyê, ziwanê ma binê qedexe û tehqîrî de yo, kolonyalîstan bi darê zorî ziwanê xwu ma ser o ferz kerdo coka çerxê fikirîyayişê ma birîndar o, seqet o. Ma ne eşkenê xwu ziwanê xwu de baş îfade bikerê ne zî ziwanê serdestî de. Însanê ma bikarardişê her di îmkanan ra zî bêpar mendê. Ena rey, xebata standardkerdişî dir "ziwano standard" vejîya ma ver. Hişê însananê ma de "ziwano standard" prestîjin, "ziwanê mintîqeyî" yan zî ma vajê "fekê dewa ma" seke bi şalwalan û fîstan dewij bo, winî yew îmaj ame meydan. Coka nuştoxan de kompleksê xwukêmdîyayişî virazîya; bi ziwanê dewa xwu nuştiş de, qiseykerdiş de bîle, teredut de mendî. Mesela, kelîmeyê ke ma cûya xwu ya rojane de pê qisey kerdêne, seke zafê înan xelet bê. Ez xwu ser vajî; ma vatêne "Çêrmûg (n)" mi ewnîya ke biyo "Çêrmûge (m)", ma vatêne "Hêne (n)" mi dî ke biyo "Hêni (n)". Ma vatêne "Sêwreke (m)", mi ewnîya ke biya "Sêwregi (m)". Ma het "mektebe" makî ya, mi ewnîya ke biya "mekteb (n)", "mektûb (n)" biyo mektube (m), "kaxid (n)", biyo "kaxite (m)", "zerf (n)" biyo "zerfe (m)… Ancî ma vanê "xwu", "gunî", "barûd", "qisûr", "usûl", mi ewnîya ke biyê "xo", "gonî", "barut", "qusur", "ûsul"…

Bi eno qeyde, bi seyan kelîmeyan de nêrkî-makîtî û formî hişê mi de kewtî têmiyan.[1]

Seba ke mi mekteb nêwendo coka trawmaya ke perwerdeyê Tirkî ra yena meydan mi de hende çinê bî. Heto bîn ra, heyatê xwu yê rojane de zî mi ziwanê Tirkî red kerd, coka nîsbet bi nuştoxanê ma yê bînan, birîna ziwanî mi de hende xorîn nêbî. Labelê bi eno qeyde "ziwanê standardî" çerxê sîstemê fikirîyayişê mi de bîle trawma viraşte. Eynî sey serranê 1930an yê zemanê Atatürkî, bingeyê trawma de tesîrê tezyîqo sert yê ferzkerdişê "qirar"anê Grûba Vateyî zî tay nêbi.

Tesîrê fîîlan yê kelîmeyan ra zêdeyêr o. Mesela, ma het vanê "ez bena, ez derzena, ez kena, ez şuwena, ez wena…" Eke kar verbendê "bi-/nê-" bigêro wina beno: "Ez biberî, ez biderzî, ez bikerî, ez bişuwî, ez biwerî…" Mintîqeyê Pîranî de, tayê cayan de, vanê: "Ez bibera, ez biderza, ez bika, ez bişuwa, ez biwera…"

Seba ke Zazakî ser o xebate zaf tay biya coka zafê qeydeyan tesbît nêbiyê, ancî fekê mintîqeyan miqayese û analîz nêbiyê. Heto bîn ra, xwura ma de meselaya karan zaf komplîke ya. Labelê tenya bi fetwaya makîtîya zemîrê "ez (m)" qeydeyê Pîranî nuştoxan ser o dîkte beno. Nuştoxan seba ke Vate de dîyo yan zî nuşteyê ci de midaxele biyo, ti ewnîyenê Gimgim, Çewlîg yan Dêrsim ra yê, la vanê "ez bika/nêka…" Oxro ke eno qeyde bi "makî" biyayişê zemîrê "ez"î îzeh nêbeno. Eke semedê mintîqeyê Pîranî wina bo zî, sîstemê mintîqeyanê bînan de winî nîyo.

Heto bîn ra, eno hawa midaxele hem kapasîte û îmkananê ziwanî keno teng hem sîstemê ziwanî xerepneno hem zî nuştoxan de beno sedemê trawmaya fikirîyayişî. Çimkî gama ke nusnenê, seke mi cor de qal kerd, êdî rehet nîyê, tesîrê destkarî sîrayetê binhişê înan kerdo. Muhtemelen xwu rê vanê, herhal yê ma xelet, yê înan raşt o.

Redaktekerdiş de neke formê kelîmeyan û karan tenya hetê sentaks û semantîkî ra nuşteyî teshîh bibiyêne, nuştoxîya ma do hîna tendurist aver bişiyêne. Mesela, ez tenya yew cumle sey nimûne nîşan bidî ke meramê mi fam bibo:

“Roşanî, cuya şaran de zaf cayêko giran tepşenê.”[2]

Hetê gramerî û formê çekuyan ra cumle de problemêk nêaseno la xeletîyê sentaks-semantîkî tede estê:

1) Eke cumle de îfadeyê ciyayî çinê bê, sey Tirkî ziwanê ma de vîrgul (,) nêkeweno mabeynê kerdox û karî.

2) Sifetê “zaf”î aîdê “ca”yî nîyo, aîdê “giran”î yo (… cayêko zaf giran).

3) Kelîmeya “tepiştiş” û “girewtiş” eynî mehna de nîyê. Tepiştiş, hîna zaf seba çiyê mişexesî ke merdim pê gêno (yakalamak/tutmak) şixulnîyeno.

4) Û "ca" giran-şenik nêbeno.

Gereka cumle wina teshîh bibiyêne: “Roşanî cuya şaran de cayêko zaf muhîm gênê.”

Eno terzê redaktekerdişî nuştoxan de fikirîyayişê bi eqlê Kirdî zelal keno, fikirîyayişê bi ziwanê dayike dano roniştiş. Labelê verî ke merdim bibo wayirê tecrubeyê nuştoxî, formê kelîmeyan û karan ke nuştox înan rê xerîb o, ser o dîkte bibê, binhişê ci de tesîrêko negatîf varazîyeno. Bala nuştoxanê xeşîman şixulnayişê kelîmeyan û terman ra vêşêr şina formî ser.

Semedo ke mi şokbîyayiş yan zî trawmaya derheqê "standardkerdiş"ê kelîmeyan û terman xwu de ferq kerde coka prosesê Newepelî de mi cumleyê nuştoxan sey nimûneyo ke mi nîşan da, o qeyde redakte kerdî. Kelîmeyî zî, tenya mi hetê ferqê ziwanê vatişkî-ziwanê nuştekî ra teshîh kerdî.

Derheqê xebata ma ya ziwanî de yewna meselaya muhîme zî ena ya. Belkî sere de texmîn nêbîyo, la nika ma vînenê ke herinda "Ferhengê Zazakî" de amadekerdişê "Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî)" tesîrêko negatîf xwu dir ard.

Esasê xwu de, tu mehzûrê amadekerdişê ferhengê Kirdî û sewbîna ziwanan çinê yo. Yanî vîst serrî verê cû zî nika zî, ma vajê, ferhengê Kirdî-Înglîzî, Kirdî-Erebî, Kirdî-Farisî û sn. amade bibiyêne baş bi. La bi ê şertê ke hemîne ra ver "Ferhengê Kirdî" bibiyêne. Yanî eke ferhengê îzehkerdişê mehnaya kelîmeyan û termanê Kirdî bibiyêne, amadekerdişê "Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî)" û "Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî" de tu mehzûr çinê bi. Labelê semedo ke ma mecbûren bi Tirkî perwerde benê û ziwanê Tirkî ma ser o ziwano resmî yo, coka herinda "Ferhengê Kirdî" de îqamekerdişê "Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî)" hetê zanayişê mehnaya kelîmeyan ra zirarêko cidî da mûsayiş û bikarardişê kelîmeyan. Mesela, kesê ke rewşa tebiî de Zazakî zanê "dara valêre, dara mazêre, dara gozêre, dara tuyêre…" înan rê xelet nînê. Labelê êyê ke Tirkî ser ro Zazakî mûsenê, sey "söğüt ağacının ağacı, meşe ağacının ağacı, ceviz ağacının ağacı…" fam kenê.[3]

Ziwanan de ancax qasê se ra hîris-çewresê kelîmeyan motamot eynî mehna de yê. Êyê bînî, hetê mehna ra tenya nizdîyê yewbînan ê, tam miqabilê yewbînan de nîyê. Mesela, vera karê "örmek" yê Tirkî de ma de çar karê ciyayî estê ke her yew tenya zî beno "örmek"ê Tirkî, pêro têdir zî benê "örmek"ê Tirkî:

örmek: açînayiş: kincan de yan zî qumaş de bi hawayê pêrabestişî yanî sey pînekerdişî bi lak û derzînî girewtişê qulikanê qijekan

örmek: mûndiş: karê sey mûndişê gilaya porî, viraştişê reseneyî û sn. ke dergankî ser mûnîyenê, yanî qaydeyêk gore derganki ser têro piştiş

örmek: riştiş: 1.bi destan yan dezge de mûyan, peşmî, peme û çiyanê bînan ra viraştişê lakî 2.viraştişê lepikan, pûncan, lûfik û sn.

örmek: vawitiş: bi têro vîyarnayişê lakan verinîye ser vawitişê çiyanê sey qumaş, palase, cacime, xalî, torre, qenevîç û sn.

Eke ma neslanê xwu yê neweyan rê kelîmeyanê xwu bi eno qeyde yew bi yew îzeh nêkerê, ma tenya "Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî" bidê înan ver, mimkun nîyo ke bieşkê ziwanê xwu tam bimûsê û raşt qisey bikerê yan binusnê.

[1] Fikrê "ziwanê standardî" ra ver, wexto ke mi şiîr yan hîkaye nuştêne, binhişê mi xwuvero herekîyayne la badê ke mi xwu ser o tehekumê "ziwanê standardî" hîs kerd, herekîyayişê binhişê mi gina sekte ro, eynî seke ez bi yewna ziwanî binusnî, o qeyde ez tede menda. Nuştişê her kelîme de mi ewnîyayna ferheng ra gelo uca de makî yan nêrkî qeyd biya, formê xwu çi yo. Ena rewşe mi de epey wext dewam kerde. Seba ke mi xwu şedênayne melekeyê min ê hunerî şikîyayî, qabilîyetê min ê xeleqnayişî xisar dî. Netîce, edebîyat bi ziwanî beno û şerto tewr verîn yê fealîyetê xeleqnayişê hunerî azadîya bêsînor û hizûrê şiûrî/binhişî yo.

Enê hetî ra eke merdim bala xwu bido sewbîna nuştoxan ser, netîceyêko balkêş vejîyeno meydan. Mesela, ma hunerê romanî bidê yew kîşte, kitabanê Deniz Gündüzî "Kilama Pepûgî" û "Kalaşnîkof"î hetê bikarardişê ziwanî ra miqayese bikerê, baş beno. Eke tede xeletîyê îmla û formê ziwanê vatişkî-ziwanê nuştekî bibê zî ziwanê "Kilama Pepûgî" tebiî û xas o, hetê sentaks-semantîkî ra cumleyî raşt ê. La ziwanê "Kalaşnîkof"î hem viraşte hem zî pirrî xeletîyê sentaks-semantîkî yê. Ziwanê "Soro"yî mabeynê her diyan de ca gêno. Nuştox herinda ke prosesê xebata standardîzekerdişî dir şixulnayişê ziwanî de aver şêro, apey şiyo. Nuştoxanê ma yê bînan ke verê cû hîkayeyî nuştbî, balkêş o ke prosesê xebata standardîzekerdişî de êdî edebîyatê nesrî de eserî nêxeleqnayî.

Badê ke mi xwu binê tazyîqê bikarardişê formê standardî ra vet û ez eşkaya bi zanayiş, yanî bi îradeyê xwu yê azadî formê ke raşt kod biyê ferq bikerî û qebûl bikerî, xwu mecbûrê rîayetkerdişê heme formanê Grûbe nêvînî, ez ameya xwu. Xwura prosesê Newepelî de mi nuştoxî tembîh kerdêne ke bi fekê mintîqeyê xwu binusnê. Hesasîyetê mi formê kelîmeyan ra vêşêr sîstemê ziwanî ser o yo. Tenya mi dîqet kerdêne ke nuştoxê ma fekê mintîqeyê xwu gore cumle raşt saz bikerê. Eke cumle raşt saz bibo famkerdişê fekê mintîqeyan de qet problem nêmaneno. Bi eno qeyde fekê mintîqeyan epey vejîyayî meydan, mesela, fekê Çewlîgî, fekê Şankuşî, fekê Sêwreke û fekê sewbîna cayan de metnê muhîmî Newepel de neşir biyî.

[2] Vate, Kovara kulturî, Hûmare 43, r. 9 (Cumleya tewr verîn yê nuşteyî ya. Nuşte hetê hîrê kesan ra redakte biyo.)

[3] https://www.zazaki.net/haber/sogut-agacinin-agaci-altinda-2198.htm (Derheqê problemê Tirkî ser ro şinasnayişê mehnaya kelîmeyanê Zazakî de bala xwu bidê enê nuşteyî ser.)