Derheqê xebatanê ziwanî de - 7

Kirdî de vengê "ew" ke yew hece de vajîyeno tayê fekan de vurîyeno beno "o", mesela, sey "girewtiş>girotiş, hewr> hor, kewçike>koçike, qewm> qom, sewt>sot, xewf>xof, vewre>vore…"

Ma senî bizanê kamcîn veng raşt kamcîn deforme yo? Ma eşkenê kelîmeyê ke ziwananê bînan ra dekewtê ziwanê ma ra tesbît bikerê. Ma vajê, kelîmeyê sey "qewm, sewt, xewf…" Erebî de eslê xwu bi eno qeyde yê, la tayê fekanê ma de sey "qom, sot, xof…" yenê vatiş. Yanî tayê mintîqeyê ma vengê "ew" kenê "o".

Ma eşkenê lehçeyanê Kurdî ra zî teyîd bikerê. Mesela, Kurmancî de "ewr [hewr], xewn [hewn], kevçî [kewçike]". Ma eşkenê ziwananê Îranî yê bînan ra zî teqîb bikerê, mesela, Farisî de vanê "ebr [hewr]".

Tayê fekan de vengê "o" zî beno "ew" yan zî "we", mesela, herinda "ortax"î de vanê "wertax".[1] Grûba Vateyî zafê kelîmeyan bi vengê "ew" standardîze kerdê. Ferhengê Grûbe ra çend nimûneyî:

acayip: tewş, -e

alma: girewtiş (n)

Bingöl: Çewlîg (n)

bir: yew, -e

bulut: hewr (n)

devir: dewr (n)

düş: hewn (n)

düşme: kewtiş (n)

eğri: çewt, -e

kar: vewre (m)

kargış: zewte (m)

kavim: qewm (n)

kayınbaba: vistewre (n)

kırk: çewres

rüya: hewn (n)

Labelê qismêk zî bi vengê "o" ameyê standardkerdiş:

kaşık: koçike (m) [ma vanê "kewçike (m)"]

ayakkabı: sol (n) [ma vanê "sewl (n)"]

iyi etmek: hol kerdene [ma vanê "hewl, -e"]

o (z): o [mintîqeyê Licê de tayê vanê "ew" tayê vanê "we"]

Seke aseno, eynî veng bi di tewirî standardîze biyo, yanî enê tewir kelîmeyan de di standardî virazîyayê.

Ancî Zazakî de vengê "ey" ke yew hece de vajîyeno, o zî tayê mintîqeyan de beno "ê", mesela, sey "beyntar>bêntar, deyn>dên, heykel>hêkel, keyf>kêf, keyna>kêna, mabeyn>mabên, meyman>mêman, şeyx>şêx, teyşan>têşan, veyşan>vêşan…"

Seba ke ma fam bikerê kamcîn veng raşt kamcîn deforme yo, eynî sey qîyasê verînî, ma tayê kelîmeyan de bala xwu danê ziwanê eslî ser. Mesela, kelîmeyê "heykel, keyf, şeyx…"

Bi eno qeyde, ma fam kenê ke vengê "ey" raşt o, "ê" deforme yo. Eke kirdan hemîne eno veng sey "ê" telafuz bikerdêne, problem çinê bi. Labelê tayê mintîqeyî bi hawayê "ey" vanê, tayê zî kenê "ê". Ma vajê, miyanê şarê ma de tayê vanê "sey/zey to yo" tayê vanê "sê/zê to yo", tayê vanê "ney" tayê vanê "nê", seba halê tewênaye yê zemîrê kesê diyinî tayê vanê "ey" tayê vanê "ê", bi eno qayde gelêk kelîmeyî estê.

Grûba Vateyî qismêko muhîm yê kelîmeyan bi vengê "ey" standardîze kerdê. Çend nimûneyî:

ara: beyntar (n)

borç: deyn (n)

heykel: heykel (n)

kapı: keyber (n)

keyif: keyf (n)

Labelê gelêk kelîmeyî zî bi vengê "ê" ameyê standardkerdiş. Çend nimûneyî:

aç: vêşan, -e [ma vanê "veyşan, -e"]

kız: kêna (m), kêneke (m) [ma vanê "keyna, -e, keyneke"]

konuk: mêman, -e [ma vanê "meyman, -e"]

şeyh: şêx, -e [Ehmedê Xasî vato "şeyx"]

susak (susamış olan): têşan, -e [ma vanê "teyşan, -e"]

ara: mabên (n) [ma vanê "mabeyn"]

Madem ke Grûba Vateyî kelîmeyan standardîze kena, miheqeq gereka bala xwu bidê awanîya kelîmeyan ra û bi yew tewir kod bikerê. Nêke zafstandardî kewena ziwanî miyan, hişê nuştoxan û qiseykerdoxan gineno têmiyan ro. Eke krîterê înan raşt û diyar bo, êdî hewce nêkeno ma formê "keyna" yan "kêna", "meyman" yan "mêman" minaqeşe bikerê û ray bidê hela kamcîn form zêde rayan gêno.

Kitabê Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) de wina nuşte yo: "Suffîksê '-ên'î manayanê cîya-cîyayan dano çekuyan. Mavajî ke mana '-den kalma', '-den yapılma' û '-daki'ya tirkî dano. Herinda nê suffîksî de tayê cayan de '-în' yan zî '-in'/'-en'/'-yen' vajîyêno. Meylê kombîyayîşî nînan ra formê '-ên'î ser o yo."[2] Yanî qirar diyayo ke vengê "-ên" standard bo labelê sebebê tercîhkerdişî diyar nêkerdo. Beno ke fekê Pîranî esas gêrîyayo, çimkî eno peybend bi eno qeyde ferhengê Zazaca-Türkçe Sözlük yê Malmîsanijî de zaf vîyareno.

Labelê esasê xwu de neke tenya peybend, gelêk kelîmeyan de bi eno qeyde vengê "î" beno "ê", mesela, kelîmeyanê sey "amîn, asmîn, halîn, hingimîn, lîm, lîn, lîş, nîm, nîme, rîm, sîne…" de. Enê kelîmeyî mintîqeyê Pîranî de wina telafuz benê: "amên, asmên, halên, hingimên, lêm, lên, lêş, nêm, nême, rêm, sêne."[3]

Kelîmeyê ke bi eno tewir tede vengê "î" beno "ê" ferhengê Grûba Vateyî de zafê xwu bi vengê "ê" sey "formê standard" qeyd biyê:

bal: hingimên (n) [ma vanê "hengemîn"]

demirden yapılma: asinên, -e [ma vanê "asinîn"]

geçen yıldan kalma: parên, -e [ma vanê "parîn"]

göğüs: sêne (n) [ma vanê "sîne"]

gök: asmên (n)

gümüş bilezik: bazino sêmên (n) [ma vanê "bazino sîmîn"]

ilk: verên, -e [ma vanê "verîn"]

irin: rêm (n) [ma vanê "rîm"]

kazan: lên (n) [ma vanê "lî"]

kir: lêm (n), lêş (n) [ma vanê "lîş"]

küçük kazan: nêmlên (n)

maya: (süt için) amên (n) [ma vanê "amîn"]

önsöz: vateyo verên (n) [ma vanê "vateyo verîn"]

şiş: sêxe (m)

tahtadan yapılmış derin kap: darên (n) [ma vanê "darîn"]

topraktan yapılma: herrên, -e [ma vanê "herrîn"]

üstteki: serên, -e [ma vanê "serîn"]

yarım: nêm (n), nême (n) [ma vanê nîme"]

yuva: halîn (n) [ma zî vanê "halîn"]

Seke aseno kelîmeya tewr peyîne (halîn) herçiqas ferhengê Zazaca-Türkçe Sözlük yê Malmîsanijî de sey "halên" zî vîyarena la ferhengê Grûba Vateyî de sey îstîsna bi şeklê "halîn" ameya kodkerdiş.

Nika ancî ma qîyasê corînî gore tayê kelîmeyan de bala xwu bidê vengê "î" û "ê" ser ke gelo qenaetê ma kamcînî ser hasil beno, kamcîn raşt o.

Kurmancî vanê "darîn [darîn], hêlîn [halîn], hingivîn [hingimîn], jêrîn [cêrîn], jorîn [corîn], nîv [nîm], nîvçe [nîmçe], nîvî [nîme], parîn, pêşîn [verîn], pêrarîn, sîm, sîne, sîng [sîne], zêrîn [zerrnîn]…"

Farisî de "nîm (نيم), sîm (سيم), sîne (سينه), sîx (سيخ)".

Bi eno qayde, diyar beno ke vengo eslî "î" yo, vengê "ê" deforme yo, yanî vengo vurîyaye yo. Coka bêhemd hişê merdimî de derheqê "standardîzasyon"î de persî virazîyenê ke gelo fekê mintîqe esas gêrîyayo. Eke fekê yew mintîqe esas gêrîyeno, o çax, gereka sere de îlan bibo û her çî de bi hawayêko muntezem rîayetê fekê ê mintîqeyî bibo. Labelê standardîzasyon de fekê yew mintîqeyî esas girewtiş hem raşt nîyo hem zî ma nêeşkenê bidê qebûlkerdiş.

Ziwan de "standardîzasyon" yeno mehnaya netîceyê mişahede û wekenitişî de bi hawayêko sîstematîk û pêgirewte diyarkerdişê şekil û bîçimê kelîmeyan. Mesela, Zazakî de peybendê "-ge" esto, name û karan ra name virazeno, ma vajê sey "adir+ge=adirge, ber+ge=berge, bin+ge=binge, qirar+ge=qirarge, seyran+ge= seyrange".

Tena sereyê xwu sey bestox zî esto, sey "ge, ge-ge". Labelê tayê kelîmeyan de êdî biyo parçeyê kokî, ma vajê sey "berenge, dezge, merge…"

Eslê xwu de vengê "h" peynî de esto, mesela, Kurmancî de vanê "geh", Farisî de zî "gah/geh" o, labelê seba ke Kirdî de exlebê xwu vengê "h" yê peynîya kelîmeyan beno vîndî, mesela, sey "ca[h], gune[h], padîşa[h], şa[h]" coka ma de sey "ge" yeno vatiş. Eno xisûsîyet neke aîdê fekê yew mintîqeyî, Kirdî de umûmî yo. Labelê Grûba Vateyî bi di tewirî standardîze kerdo. Ma vajê, enê kelîmeyanê cêrînan de sey "-ge" kod biyo:

bazen: ge, ge-ge, ge-gane

çakmak adirge (n)

çayır: merge (m)

dayanak: binge (n)

dink: dinge (m)

esas: binge (n)

esasi: bingeyên, -e; bingeyî

Labelê tayê kelîmeyan de zî sey "-geh" kod kerdo, ma vajê, enê kelîmeyan de:

atölye: kargeh (n)

çevre: cugeh (n)

çit kapısı: berge (n), berenge (n)

danışma: [danışma yeri] agahdarîgeh (n)

dayanak: 1) îstînadgeh (n) 2)binge (n)

fidanlık: leyegeh (n)

işletme: sazgeh (n)

karargâh: qerargehe (m)

mahkeme: dadgehe (m)

tezgâh: dezgeh (n)

Tiya de yewna problem zî eno yo ke kelîmeyê "qerarge[h]" û "dadgeh[h]" makî kod kerdê. Oxro ke bi peybendê "-ge[h]" name ra nameyê cayî virazîyeno û "ca" zî nêrkî yo. Xwura ho kelîmeyanê bînan de îfade biyo, mesela sey "danışma: [danışma yeri] agahdarîgeh (n)". Coka bi peybendê "-ge[h]" sey makî kodkerdişê kelîmeyan sîstemê Zaakî seqet kerdo. Eslê xwu de meselaya "makî" kodkerdişê kelîmeyan de zî gelêk problemî estê. Ma do bala xwu bidê problemê makîtî ser zî.

Xebata ziwanî de çiyo raşt eno yo ke ma temamê fekanê xwu bi hawayêko bitûn bifikirîyê û bi hawayêko komplîke sîstemê ziwanî esas bigêrê. La çiyo muhîmtir, kam ke enê karî keno miheqeq gereka bi dîqetêko zaf taybet û xorîn bikero. Xebata ziwanî gereka minaqeşe û krîtîkî rê akerde bo. Heto bîn ra, ma heme gereka xwu wezîfedar bivînê ke xebata ziwanî de raştkerdişî ser ardimkar bê. Çimkî ziwan, yê ma hemîne yo, eke yew xeletîya qiceke bikewo ziwanî miyan ma se serrî nêeşkenê miyan ra vejê. Helbet ma eşkenê xebate û xebatkaranê ziwanî teqdîr bikerê labelê bi yew terefgîrîya mibalexa yew xebate zêde ra teqdîs kerdiş, êyê bînan rencîde kerdiş de tu feyde û xeyr çinê yo.

[1] Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 25

[2] Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 103

[3] Malmîsanij, Zazaca-Türkçe Sözlük, Deng Yayınları, İstanbul 1992